Важность экосистемного образования для дошкольников

CC BY f
921-926
0
0
Поделиться
Кубаева, М. (2024). Важность экосистемного образования для дошкольников. in Library, 22(4), 921–926. извлечено от https://inlibrary.uz/index.php/archive/article/view/28659
Мавлюда Кубаева, Навоийский государственный педагогический институт
Независимый научный сотрудник кафедры дошкольного образования
Crossref
Сrossref
Scopus
Scopus

Аннотация

В банной статье описывается значение экологических отношении в обучении детей дошкольного возраста об экосистемах, на примерах экосистем.

Похожие статьи


background image

МАКТАБГАЧА ЁШДАГИ БОЛАЛАРГА ЭКОТИЗИМ АСОСИДА ТА ЬЛИМ-ТАРБИЯ

БЕРИШНИНГ АХАМИЯТИ

Кубаева Мавлуда Бахтиер кизи

Узбекистан, Навоий давлат педагогика институти

Мактабгача таълим кафедраси мустакил тадкикотчиси

mavludakubaeva90@gmail.com.

Аннотация.

Мазкур макoлада мактабгача ёшдаги болаларга экотизим буиича таълим-

тарбия беришда экологик муносабатларни жуда муҳимлиги, экотизимларга мисоллар билан баён

этилган.

Калит суз.

Мактабгача ёш, экологик муносабатлар, экотизим, атроф-муҳит.

ВАЖНОСТЬ ЭКОСИСТЕМНОГО ОБРАЗОВАНИЯ ДЛЯ ДОШКОЛЬНИКОВ

Кубаева Мавлуда Бахтиёр кизи

Узбекистан,

Навоийский

государственный педагогический институт

Научный исследователь кафедры "Дошкольное образование"

Аннотация.

В банной статье описывается значение экологических отношении в обучении

детей дошкольного возраста об экосистемах, на примерах экосистем.

Ключевое слово.

Дошкольный возраст, экологические отношения, экосистема, окружающая

среда.

THE

IMPORTANCE

OF ECOSYSTEM-BASED

EDUCATION

FOR PRESCHOOL

CHILDREN

Kubaeva Mavluda Bakhtiyor qizi

Uzbekistan,

Navoi

State Pedagogical Institute

Independent researcher of the Department of Preschool Education

Annotation.

This article describes the importance of environmental relations in the education of

preschool children on ecosystems, with examples

of

ecosystems.

Key word.

Preschool age. ecological relations, ecosystem, environment.

Узбекистан Республикаси Президента Ш.М.Мирзиёевнинг 2022 пил 28

январдаги ПФ-60-сон Фармонида курсатилган 2022-2026 йилларга мулжалланган Янги

Узбекисгоннинг тараккиёт стратегиясининг 39-максадига кура мактабгача таълим тизимида

таълим сифатини янги боскичга олиб чикиш хамда мактабгача таълим-тарбия

921

Scientific Bulletrin of NaniSl-Научный вестник На.чГУ -NantDl' ilmiv axboronioniasi-2022-vii 5-сон

жараёнларини илмий асосланган ёндашувлар асосида такомиллаштиршп масаласи баён
этилганД]]

Мактабгача тагьдимнинг замонавий стандартидаги устувор йуналишлардан бири экологии

таълим ва тарбиядир. Бола тугилишиданок дунёни урганишни бошлайди ва атроф-мухитни
урганиш билан бирга унинг заифлиги, муртлиги хакида тасаввурга эга була бошлайди. Табиатни
севишни, уни химоя килишни, инсоният томонидан табиатга тузатиб булмайдиган зарар


background image

етказилишини урганиши л озим саналади. Мактабгача таълим ташкилотларида экологик таълим
буйича маппулотлар ушбу муаммоларни хал килишнинг йули, десак тугри булади.

Богчаларда экологик таълим-тарбия бериш, утла мактабгача таълим ташкилотлари ташкил

этила бошланган 30-йилларданок, бошланган. Бирок, унда экологик тарбия концепцияси
хозиргидек аник ишлаб чикилган дастурлар, режалар асосида эмас, балки у ёки бу таълим-тарбия
йуналишига мослаб, йул-йулакай болалар онгига сингдириб борилган. Уша даврда, экологик
тарбия купрок табиатга сайрлар давомида билим бериш оркали сингдирилган. Аммо, бушда
асосий эътибор купрок болаларни теварак-атроф табиати билан ташшггиришга каратилган.
Холбуки, бола табиатнинг оддий кузатувчиси эмас, балки унинг асровчи, химоячиси булиб
етишгандагина экологик тарбия уз максадига эришган хисобланади.

Шуни хисобга олиб, аста-секин болаларнинг табиат хакидаги дунёкарашларини устириш,

табиатга нисбатан мехрини ошириш, гамхурлигини шакллантириш чора- тадбирлари курила
бошланди. Натижада, 50-йилларга келиб, богча тарбияланувчиларининг экологик тарбияси
илмий-назарий жихатдан тахлил килишга каратилган таълим дасгурлари аста-секин юзага кеда
бошлади ва улар йилдан йилга яхшиланиб, бойиб борди.

Мактабгача ёшдаги болалар учун экологик таълим мазмунини танлашда экологиянинг

турли йуналишларининг мавжудлиги хам хисобга олиниши керак.

Биламизки, "экология" сузи юнон тилидан таржима килиниб,

-

уй, турар жой хакидаги фан

("оикос"

-

уй, "логос"

-

фан) саналади. Утган асрда зоологиянинг бир кием и сифатида пайдо булган

экология тирик организмларнинг атроф-мухит ва бир-бири билан муносабатлари хакидаги фан
сифатида таърифланган. Эндиликда бу йуналиш биологик ёки классик экология деб аталади.
Жамият тараккиёти билан бу фан бизнинг асримизда ижтимоий ахамият касб этиб, табиий фанлар
доирасидан чикиб кетди. 20- асрнинг урталарида экология мутахассислигидан катъи назар, барча
одамлар орасида кенг урганилмокда.

Кейинги йилларда экологиянинг янги сох,алари жадал ривожланмокда

-

жамият ва табиат

уртасидаги муносабатларни куриб

ЧИКУВЧИ

ижтимоий экология, а.малий экология (ёки табиатни

мухофаза кшзиш, инсон эколотяси ва бошкалар.

Хозирт вактда "экология" сузи гайриоддий тарзда машхур булиб, коида тарикасида,

"фалокат", "хавф", "инкироз" каби биз учун унчалик ёкимли булмаган сузлар билан кушилиб
кулланилади. Колаверса, бу тушунча "калб экологияси", "мусика экологияси", "нутк экологияси",
"маданият экологияси" каби ибораларда купинча узининг асл маъносидан анча йирок янги маъно
касб этди. Албагта, бу атамаларнинг хар бири узига хос маънога эга булиб, бирок "эколопгя" сузи
купинча чиройли эшгггилиш учун ишлатилади. Масалан, "калб экологияси"да (яъни, одоб, ахлок
муаммолари билан

922

Scientific Bnlletrin ofyaniSl'-Нагчныи вестник Haul У-УатРЦ ihiiiy axborotnoiitasi-2022-yil 5ч.он

шугулланадиган) укитувчилар жуда мухим булган тарбиявий жихатни

-

шахсни, жумладан

боланинг табиатга, атрофдаги дунёга муносабатлни шакллантиришади.

Шубхасиз, ахлокий тамойил боланинг экологик тарбияси учун жуда му.химдир. Бундан

ташкари, табиат конунларининг хаммаси хам и неон нуктаи назаридан ахлокий эмас. Инсон зур
ахлокий фазилатларга эга булиши мумкин, бирок табиат конунларини билмасдан, у атроф-мухитга
карши харакатлар килади. Масалан, инсон одоб-ахлоки конунларига риоя килган холда, уядан
тушиб кеттан палохмонни куткаришга уринаётган бола уни кутаради. Шундан сунг, куп холларда,
кушча улади. Бинобарин, ахлокий фазилатлар элементар экологик билимлар билан уйгунлашиши
керак, шутздагина инсоннинг табиатга муносабати экологик жихатдан максадга мувофик булади.

Биз тез-тез "ёмон, яхши, дахшатли, аянчли экология" ибораларини эшигиб турамиз. Аммо

шуни ёдда тутиш керакки, экология фан сифатида ёмон ёки яхши булиши мумкин эмас. Биз факат
экологик вазиятни бахолашимиз мумкин. Вазият (нормал, ёмон, хавфли, хавфеиз ва хоказо) дея
бахоланади. Сушти Дилларда атроф-мухит хакидаги маълумотлар тобора купрок хаётимизга
кириб бормокда, аммо биз уни тутри бахолаш учун хар доим хам етарли билимга эга эмасмиз. Шу


background image

билан бирга, биз экологик хавф манбалари якинида яшаймиз, уларншзг соглинзмизга таъсирини
билмаймиз. Транспорт ла рнинг купайиши натижасида атроф-мухит ифлосланиши куп булган
автомагистраллар якинида сабзавот етиштирамиз, дарёларда сузамиз ва баликтутамиз.

Биз факат давлатимиз атроф-мухит холатига таъсир килиши мумкинлигига ишонамиз ва

табиатга эхгиёткорлик муносабатини шаклланиши бизга боглик эмас деган фикрда улгаямиз. Бу
нуктаи назар куп жихатдан узок вакт давомида аксарият таълим муассасаларида экологияга урин
йуклиги билан тавсифланди. Бирок, истеъмолчининг табиатга булган муносабати, уни асраш ва уни
уз хохишига кура яхшилаш исгагини илк болалик давридан тарбиялаш жуда мухим лиги сунгш
Дилларда сезиларли холда юзага келмокда.

Экотизим ёки экологик тизим

(юнонча oikos

-

турар жой, жойлапгув ва тизим), тприк

организмлар (биоценоз) ва уларнинг яшаш мухити (инерт, масалан, атмосфера ёки биоинерт)
томонидан хосил булган табиий комплекс (био-инерт тизим) тупрок, сув ва бошкдлар.), материя ва
энергия алмашинх'ви билан узаро богланган. Турли хил мураккаблик ва улчамдаги объектларга
тааллукли эколопгянинг асосий тушунчаларидан бири.

Экотизимларга мисоллар -

унда яшовчи усимликлар, баликлар, умурткасизлар,

микроорганизмлар, туб чукиндилари булган, хароратнинг характерли узгаршпи, сувда эриган
кислород микдори, сув таркиби ва бошкалар билан маълум биологик махсулдорликка эга булган
ховуз; урмон плести, тупрок, микроорганизмлар, кушлар, утхурлар ва йирткич сут эмизувчилар
яшайдиган, хаво харорати ва намлиги, ёруглик, тупрок суви ва бошка мухит омилларининг
характерли таксимланиши, узига хос метаболизм ва энершя билан урмон. $'рмондаги чириган

ЧУПНИ

, унда яшайдиган организмлар ва яшаш шароитларини хам экотизим деб хисоблаш

мумкин.[3|

И.А.Хайдурова томонидан олиб борилган тадкикот иши болаларда табиий экотизим

хакидаш гояларни шакллантириш имконнятини курсатган биринчи иш саналади. Тадкикотда
болаларни усимлик дунёсидаги хаётий муносабатларни тушунишга боскичма-боскич олиб
боришнинг изчил тизими такдим этилган.[5]

923

Scientific Bitlleftin ofyaniSU-Научныи вестник Ha.ul У-NamDUihuiv axborotitoittasi-2022-vU 5-счн

И.А.Хайдурова уз тадкикот

и

ши да, мактабгача ёшдаги болаларга аввало ташки мух'итнинг

хар бир ом илида алохида-алохида хонаки усимликларнинг усиб, ривожланиши курсатилиб
берилган.[5] Бунда болалар усимликлар учун сув, иссиклик, ёруглик, туйимли тупрокка
мухтожликни билиб олишган. Кейинги боскичда улар билан бир вактнинг узида усимликларнинг
хаёти учуй зарур булган шарт-шароитларнинг бутун мажмуаси куриб чикилган: болалар гулни куш
сугориш мумкин эмаслигини тушунишган, лекин айни пайтда унта ёруглик ва иссиклик лозим
эканлигини урганганлар. Тарбияланувчиларга усимликни нафакат суториш ва тугри жойга куйиш,
балки озука моддаларига бой янги тупрокка уз вактида кучириб утказиш накадар мухимлиги
курсатилган. Шундан кейин, болаларни ер участкаларида усади ган усимликларнинг мавсумий
хаёти билан таништириш булган. Мактабгача ёшдаги болалар дарахтлар, буталар, утларнинг турли
холатини куришган ва улар билан мунозара булиб утган. "Хозирги вактда усимликларга нима
етишмаяпти?, Нима учун улар бундай холатга келишди?" каби саволлар билан мурожаат этил ган.
Болалар кузда кандай килиб

СУВ

куп булишини, тупрокда озука моддаларининг куплигини

кузатишган, бирок кунларнинг кискариб бориши хисобига ёруглик ва иссиклик микдори
камайиши, натижада барглар саргайиши ва тушиши, утлар саргайиши ва куриши, барча
усимликлар кишга тайёрланишини кузатиб боришган. Кишнинг кизпш палласида, болалар яна
усимликларнинг холатини ха мда уларга керак булган шарт-шароитларни кузатишиб, урганишган
ва узларининг нуктаи назаридан келиб чикиб мухокама килишган: "кучадаги барча усимликларга
хозирда иссиклик, ёруглик, сув етишмайди, шунинг учун улар усмайди, яшил булиши мумкин
эмас".

Йилнинг илик кунларида хам хонаки усимликлар хаки да пт сухбатлар кизикарли булган:

болаларга бахорги мавсум шарт-шароитларининг мажмуи ортиб бориши курсатилган (кун
узайиши

-

ёругликнинг купайиши, исиши, кор ва музларнинг эриши каби), бунинг натижасида,


background image

дарахтлар ва буталар уйгоншпи

-

ер осгидан илк яшил утлар пайдо булиши. Езда усимликлар хаёти

учун барча зарур шароитлар етарли булиб, бунинг натижасида хамма нарса тез усиши, гуллаши,
шшшши ва мева бериши хакида сухбатлар олиб борилган.

Болалар томонидан экологик билимларни янада чукурлаштириш турли усимликларнинг

турли хил атроф-мухнт омилларига (иссиклик, ёруглик, намлик, тупрок) булган дифференциал
эхгиёжларини ривожлантириш йуналшпи буйича утган: баъзи ёпик усимликлар купрок намликка
мусутож, бошкалари

-

кам рок ёки жу

г

да кам талаб килиши урганилган. Шунингдек, баъзи

усимликлар жуда куп ёрутликка мухтожлиги, куёшда туршпни яхши куриши, бошкаларига эса
куёш ёмон таъсир этиши ва бундан усимлик азоб чекиши урганилган. Мактабгача ёшдаги болаларга
ёпик жойларда устирилган усимликлар yiyn энг тугри га.мхурлик факат турли хил экологик
омилларга индивидуал эхгиёжларини хисобга олган холда амалга оширилиши мумкинлиги
курсатилган. Сунгги боскичда, мактабгача ёшдаги болаларга умумий карамликнинг энг мураккаб
куриниши

-

жамоадаги усимликларнинг хаёти (урмон, утлок экотизимларида) курсатилган; баъзи

усимликларнинг бошкаларга атроф-мухитни яратувчи таъсири аник/1анган, яъни, табиатнинг
хамма жойида мавжуд булган усимликлар жамоаларининг биоценологик богликлигини
курсатилган. Болалар учта бутиннинг богланишини тушунганлар: усимлик-мухит-усимлик.
Фитоценоз таркибига кирувчи маълум бир усимликнинг холати ва хаётий фаолияти нафакат
жонсиз табиат

924

Scientific BiiHettin of NaiiiSU-Научный еестпик НамГУ-УатРГ Hniiv a.\boroniomasi-2022-vil 5-
con

омиллари билан, балки ушбу усимлик жамоасини ташкил этувчи бошка усимликларнинг таъсири
табиати билан боглик холда хам куриб чикилган: урмонда дарахтлар соябон остида, ёруглик жуда
кам, фак,ат сояга чидамли утлар, куёш иури куп булган утлокда, аксинча, ёругликни яхши
курадиган усимликлар куп усиши куриб чикилган.

Шундай килиб, И.А.Хайдурованинг тадкикотлари капа ёшдаги мактабгача ёшдаги болалар

нафакат усимликлар хаётининг экологик омиллар мавжудлигига богликлигини урганишлари,
балки ушбу билимлар асосида жамиятдаги усимликларнинг хаётмни хам тушуншплари
мумкинлигини исботлади.[5]

Яна бир Россиялик олим З.П.Плохийнинг тадкикот шли мактабгача ёшдаги болаларнинг

экологик таълимига боглик булиб, унда 5-6 ёшли болаларнинг хайвонларга гамхурлиги, эхтиёткор
муносабатда булиши шарт-шароитларини аниклашдан иборатдир. Тадкикотчи шпини кишлок
мухитидаш болалар богчасида табиатни ва унда яшовчиларнинг кузатишлари асосида амалга
оширган. Йилнинг турли вактларида болалар утлок усимликлари холатини, хашаротлар ва
кушларнинг хапи-харакатларини, мавсумий узгаришларни кузатишган. Капалар уларга амалдаги
узгаришларнинг сабабларини аниклашга ёрдам берган булиб, мактабгача ёшдаги болалар
табиатдаги алокалар ва богликликларни урнатишнинг бешта бугинлар занжирини тушуниб
урганганлар: хаво харорати

-

тупрок харорати

-

усимлик холатидаги узгаришлар

-

хашаротлар

хатти-харакатларидаги

узгаришлар

-

кучманчи

кушларнинг

хатти-

харакатларидаги

узгаришларД4]

Тадкикот муаллифи болалар ва турли жамоаларда юзага келадиган муносабатларнинг

бошка занжирларини тушуниш имкониятини хам исботлаб берган булиб, яъни: суньий равишда
яратилган мини-экотизим сифатида куриб чикилиши мумкин булган аквариум объектлари, инсон
фаолиятининг богликлиги, хайвонларнинг табиатдаги яшаш жойлари ва уларнинг холати.
Шундай килиб, тадкикот болаларда табиатнинг яхлитлиги, экотизим холатининг унинг
индивидуал алокалари холатига богликлиги хакидаги гояларни шакллантириш имкониятини
исботлаган.

Капа мактабгача ёшдаги болаларда утлок биоценози хакидаги гояни шакллантирган

В.Г1.Арсентиеванинг тадкикот ишида, утлок-гар туркуми билан махсус режалаштирилган
танишувга эга булган болалар, унинг аъзолари узаро таъсирининг нозик томонларини


background image

урганишлари мумкин деган гояни илгари суради. Болалар бахор бошида, ут кам булганда,
хайвонлар (сичконлар, кунгизлар, куртлар) пайдо булишини, утлок ва ерда яшаши ва озик-
танишини тушунишади. Кейин гулли усимликлар пайдо булган даврда асаларилар, ари,
капалаклар

-

усимликларнинг нектар ва гул чанглари билан озикланадиган хайвонлар утлокка

учиб кетишини урганади. Утлоклар туркумини узок муддатли кузатиш болаларга усимликлардан
иирткичларгача булган бир катор бугинлардан иборат озик-овкат занжирини тушунишга имкон
берди.[2]

Хулоса урнида шуни айтиш лозимки, тадкикот ва амалиёт капа мактабгача ёшдаги болалар

экотизимлардаги экологик муносабатларни акс эпирувчи табиат хакидаги луда мураккаб
билимларга эгалигини курсатди.

Фойдаланилгап адабитлар:

925

Scientific Bullenin of NamSU-Нагчный вестник НамГУ-NamDU ilmiv axboroniomasi-2022-vil 5-сон

1.

Узбекистан Республикаси Президентининг

2022

йил 28 январдаги "2022—2026 йилларга мулжалланган

Янги У'збекистоннинт тарак,к,иёт стратегияси тугрисида"ги

ПФ—

60-сон Фармони

2.

Арсентьева

В.П.

Формирование представлении о

биоценозе

у

детей

старшего дошкольного возраста (на примере луга). Автореф. дис.

...

канд. пед. наук

М., 1998.

С.

22.

3.

Николаева

С.Н.

Система

экологического воспитания

детей дошкольного

возраста.

Диссертация на соискание ученой степени доктора педагогических наук.

Москва-2006.

4.

Плохи» 3.1

1.

Формирование бережного и заботливого отношения к природе у детей 5-го и 6-го года

жизни (на материале животного мира). Автореф. дис. канд. пед. паук

Киев, 1983. С.

24.

5.

Хайдурова И.А. Формирование у детей старшего дошкольного возраста системы знаний о
растительных сообществах

И

Умственное воспитание детей дошкольного возраста.

Л.,

1976.

6.

Mavluda

В.

Kubayeva.

IMPLEMENTATION

OF

VISUAL-DIDACTIC

GAMES

IN

ECOLOGICAL

EDUCATION

OF

STUDENTS

OF

PRESCHOOL

EDUCATIONAL

ORGANIZATIONS.

//

CURRENT

RESEARCH

JOURNAL

OF

PHILOLOGICAL

SCIENCES,

2022-01-12

7.

Mavluda

Bakhtiyor

Qizi

Kubaeva.

THE

USE

OF

VISUAL

TECHNOLOGIES

OF

EDUCATION

IN

ECOLOGICAL

EDUCATION

OF

PRESCHOOL

CHILDREN

AS

A

PEDAGOGICAL

PROBLEMS.

//

CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PEDAGOGICS,

2021-

06-09


background image

Библиографические ссылки

Узбекистан Республикаси Президентининг 2022 йил 28 январдаги "2022—2026 йилларга мулжалланган Янги У'збекистоннинт тарак,к,иёт стратегияси тугрисида"ги ПФ— 60-сон Фармони

Арсентьева В.П. Формирование представлении о биоценозе у детей старшего дошкольного возраста (на примере луга). Автореф. дис.... канд. пед. наук — М., 1998. С. 22.

Николаева С.Н. Система экологического воспитания детей дошкольного возраста. Диссертация на соискание ученой степени доктора педагогических наук. Москва-2006.

Плохи» 3.11. Формирование бережного и заботливого отношения к природе у детей 5-го и 6-го года жизни (на материале животного мира). Автореф. дис. канд. пед. паук — Киев, 1983. С. 24.

Хайдурова И.А. Формирование у детей старшего дошкольного возраста системы знаний о растительных сообществах И Умственное воспитание детей дошкольного возраста. — Л., 1976.

Mavluda В. Kubayeva. IMPLEMENTATION OF VISUAL-DIDACTIC GAMES IN ECOLOGICAL EDUCATION OF STUDENTS OF PRESCHOOL EDUCATIONAL ORGANIZATIONS. // CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PHILOLOGICAL SCIENCES, 2022-01-12

Mavluda Bakhtiyor Qizi Kubaeva. THE USE OF VISUAL TECHNOLOGIES OF EDUCATION IN ECOLOGICAL EDUCATION OF PRESCHOOL CHILDREN AS A PEDAGOGICAL PROBLEMS. // CURRENT RESEARCH JOURNAL OF PEDAGOGICS, 2021- 06-09

inLibrary — это научная электронная библиотека inConference - научно-практические конференции inScience - Журнал Общество и инновации UACD - Антикоррупционный дайджест Узбекистана UZDA - Ассоциации стоматологов Узбекистана АСТ - Архитектура, строительство, транспорт Open Journal System - Престиж вашего журнала в международных базах данных inDesigner - Разработка сайта - создание сайтов под ключ в веб студии Iqtisodiy taraqqiyot va tahlil - ilmiy elektron jurnali yuridik va jismoniy shaxslarning in-Academy - Innovative Academy RSC MENC LEGIS - Адвокатское бюро SPORT-SCIENCE - Актуальные проблемы спортивной науки GLOTEC - Внедрение цифровых технологий в организации MuviPoisk - Смотрите фильмы онлайн, большая коллекция, новинки кинопроката Megatorg - Доска объявлений Megatorg.net: сайт бесплатных частных объявлений Skinormil - Космецевтика активного действия Pils - Мультибрендовый онлайн шоп METAMED - Фармацевтическая компания с полным спектром услуг Dexaflu - от симптомов гриппа и простуды SMARTY - Увеличение продаж вашей компании ELECARS - Электромобили в Ташкенте, Узбекистане CHINA MOTORS - Купи автомобиль своей мечты! PROKAT24 - Прокат и аренда строительных инструментов