Zamonaviy fan va ta'lim yangiliklari xalqaro ilmiy jurnal
2024
Vol 2 Issue 2
ISSN 3030-3044
https://academics.uz/index.php/zfty
166
SAID AHMADNING “QORAKO’Z MAJNUN”
ASARIDA O’ZBEK MILLIY URF-ODATLARI
Baxshilloyeva Gulnora Vahob qiz
Buxoro davlat universiteti filologiya fakulteti talabasi
Ilmiy rahbar:
Toirova Guli Ibragimovna
BuxDU O‘zbеk tilshunosligi va jurnalistika kafеdrasi
profеssori,
filologiya fanlari doktori tеl. raqam: +998 90 299 34 17
Annotatsiya:
Milliy urf-odatlarning inson hayotida tutgan o’rni va uning
zamonlar osha rivojlanib borishi. Millatga ta’siri. Milliy qadriyatlarning bugungi
kundagi o’rni va yoshlarning ushbu qadriyatlarga munosabati.
Kalit so’zlar:
Urf-odat, nuroniy, lison, etnogenez, kolorit, etnograf, qadriyat,
mentalitet.
Til odamlar o'rtasidagi aloqa vositasi - tilni yaratuvchisi va tashuvchisi bo'lib,
uning yordamida biz o'z fikrlarimizni va his-tuyg'ularimizni bir-birimizga
bildiramiz. Shuning uchun ham til jamiyatning ajralmas qismidir va u jamiyat bilan
parallel ravishda rivojlanadi. Jamiyatdagi har qanday hodisa adabiyotda aks etadi.
Shuning uchun ikki xalqning adabiyotlarini taqqoslab tahlil qilish, farqlari va
o'xshashliklarini aniqlash juda muhim, ammo ayni paytda juda qiziq.
Milliy urf-odatlar- xalqning azaldan shakllangan, uzoq tarixga ega ekanligini
ifodalaydi. Ular insonlarning turmushiga singib ketgan, hayotda o’z o’rniga ega
bo’lgan, doimoiy xalq orasida takrorlanib turadigan ko’nikmalar majmuyi
hisoblanadi. Urf-odatlar har bir xalqda yashab, rivojlanib, boyib boradi. Har bir
millatni o’ziga xos urf-odatlari, an’analari,qadriyatlari mavjud. Aslini olganda
rivojlangan xalqlar shu urf-odatlar, qadriyatlar bilan tirik hisoblanadi. Ularning
avloddan-avlodga o’tib kelishi bu an’ananing yana uzoq yillar davomida
shakllanishiga katta zamin yaratadi. Ta’kidlaganimdek urf-odatlarning turlicha
ko’rinishi mavjud. Misol tariqasida keltiradigan bo’lsam: bola tug’ilganda unga ism
Zamonaviy fan va ta'lim yangiliklari xalqaro ilmiy jurnal
2024
Vol 2 Issue 2
ISSN 3030-3044
https://academics.uz/index.php/zfty
167
qo’yish, uning qulog’iga azon o’qish, muchal bayramini nishonlash, bolani namoz
o’qishga o’rgatish, yoshi kattalarga hurmat, barchaga salom berish, ertalab turib uy-
hovlilarni supurish, mehmonlarga alohida izzat-ikrom ko’rsatish, muhtojlarga
yordam berish, qariyalar holidan xabar olish va boshqalar[1,3,4]. Xalqimiz feʼlidagi
bagʼrikenglik, hotamtoylik, mehmondoʼstlik, oʼzaro hamkorlikda moyillik, gʼam-
anduhi paytlarda nochor kimsalarga hamdardlik, yelkadoshlik fazilatlari ana shu
jamoaviy yakdillikni taʼminlash, til va dil, fikr birligini saqlash ehtiyojlaridan
tugʼilgan va sayqal topgandir.
Ushbu urf-odatlarni Said Ahmaning “Qorako’z Majnun” asarida ham
kuzatishimiz mumkin. Asardagi “Qorako’z Majnun” parchasiga e’tibor qarataylik.
Asarning boshlanish qismida Saodat ayaning namoz o’qish jarayoni bilan
boshlanadi. Bu ham musulmonlarga xos bo’lgan odat hisoblanadi. Asar davomida
Saodat aya shunday jumlani keltiradi: “Otang chiqqan uyni tashlab ketolmayman,
men ham shu uydan chiqazilaman”. Bu jumladan anglash qiyin emaski, otaga
bo’lgan hurmat, e’tibor yaqqol ko’zga tashlanadi.Azalda otaga hurmat bolaning
yoshlik vaqtlaridan unga uqtirilgan. “ Kampir hajga ketayotganlarga pensiyadan
yiqqn pullarini “Hoji badal” uchun berib yuborgan edi. Bu ham bir urf-odatning
bizga tanish bo’lgan ko’rinishi sanaladi. Yana bir urf-odatlarni sanab o’tadigan
bo’lsam, mehmon kelganda uning oyog’i ostiga qo’u so’yish, mehmonni ketish payti
sovg’a-salomlar bilan jo’natish, bolasi uchun Yassaviya maqbarasining shayxiga
ataganlarini berib, kokilini kestirish, qo’y so’yib, xudoyi qilish, er yigitlarning
armiya xizmatiga borishi, farzandga ism qo’yilish jarayoni. O‘zbek xalqida biron-
bir tabiat hodisa ro‘y berayotgan vaqtda tug‘ilgan bolalarga ham alohida ism qo‘yish
tutumi bo‘lgan. Masalan, agar bola shamol yoki bo‘ron bo‘layotganda tug‘ilsa, unga
Shamolboy, Bo‘ron, Bo‘ronali, Bo‘ronberdi, Bo‘ronchi, Bo‘rongul ismlari
qo‘yilgan. Dovul bo‘layotganda tug‘ilgan bola Dovulboy ismi berilgan[6].
Ma’lumki, quyosh charaqlab turgan paytda yomg‘ir yog‘sa, “bo‘ri
bolalayapti” deb tushunilgan. Ota-bobolarimizning esa shunday ob-havoli kunda
Zamonaviy fan va ta'lim yangiliklari xalqaro ilmiy jurnal
2024
Vol 2 Issue 2
ISSN 3030-3044
https://academics.uz/index.php/zfty
168
tug‘ilgan bolaga Bo‘riboy, Bo‘rixon kabi ismlarni berish odati bo‘lgan. Said Ahmad
o‘zining “Qorako‘z Majnun” hikoyasida xalqimizning ana shu odatini esga olgan
Bo’rixonga bunday ism qo’yilishining o’ziga yarasha sabablari bor. Misol
tariqasida ushbu parchani sizga havola etaman: “Saodat aya shu bolasiga to’lg’oq
tutayotganda oftob charaqlab turardi-yu, yomg’ir sharros quyayotgan edi.
Derazadan hovliga qarab turgan doya xotin: Bo’ri bolalayapti, degandi. Shuning
uchun ham u o’g’liga Bo’rixon deb ism qo’ygandi. Tarixdan ma’lumki, ism qo’yish
jarayonining ham alohida bir o’zining o’rni bo’lgan. Nuroniy ota- bobolarimizning
ta’kidlashlaricha: “Bolaga qo’yilgan ism uning kelajagiga ham ta’sir ko’rsatmay
qolmaydi”. Inson o’z umri tugaganligini sezganda vasiyat qilib qolishga harakat
qiladi. Bu ham urf-odatning bir turi hisoblanadi. Urf-odatlar xalq bilan tirik, u bilan
barhayot yashaydi va taraqqiy etib boradi. Ushbu odatlar insonlar lisonida boyib
boradi. Qadriyatlar xalqning etnogenezida muhim rol o’ynaydi.
Ma’naviy faoliyatga kishilarning xarakteri, tafakkur tarzi, ruhiyati, intilishlari,
qiliqlari, yumor xususiyatlari va boshqalarni kiritishimiz mumkin. Moddiy hayot esa
urf-odat, rasm-rusm, marosimlar, kiyimlar, uy-ro’zg’or anjomlari, cholg’u
asboblari, pazzandachilik, ismlar va boshqalardir. Badiiy asarlarda aks etgan ana shu
milliy xususiyatlar yig’indisi adabiyotshunoslikda milliy kalorit deb ataladi. “Milliy
xos so’zlarga milliy taomlar, kiyim-kechaklar, cholg’u asboblari, ro’zg’or anjomlari,
nomlar, taxalluslar, laqablar, qishloq xususiyatlari, me’morchilik, geografik nomlar,
tabiat manzaralari, daraja, unvon, tabaqa va boshqa bo’linishlarni ifodalovchi
so’zlar, muassasalar, tashkilotlar, diniy marosimlar va boshqa etnografik belgilarni
bildiruvchi so’z va iboralar kiradi”.
Xulosa qilib aytganda, asarda onaning o‘zbek mentalitetiga xos bo‘lgan
xarakterda ekanligi, unga amal qilib yashashi, farzandini kutishi, umuman olganda,
onaning barcha xislatlari o‘zbek mentalitetiga xosdir.
Zamonaviy fan va ta'lim yangiliklari xalqaro ilmiy jurnal
2024
Vol 2 Issue 2
ISSN 3030-3044
https://academics.uz/index.php/zfty
169
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.
Асқаров А.А. Ўзбек халқи этногенез ва этник тарихининг баъзи
бир назарий ва илмий методологик асослари // Ўзбекистон тарихи 2002. -№4.
–Б.54-60.
2.
Ртвеладзе Э.В. ва бошқалар. Қадимги Ўзбекистон цивилизацияси:
давлатчилик ва ҳуқуқ тарихидан лавхалар.-Т., 2001-Б.8.
3.
Шониёзов К.Ўзбек халқининг шаклланиш жараёни. -Т., 2001. -Б.16
4.
Said Ahmad, ―Qorako‘z Majnun, ―O‘zbekiston NMIU‖ 2001.
5.
Ўзбек халқининг қадимий давлатчилик ва этник тарихига
бағишлаган адабиётлар тўғрисида қаранг: Азамат Зиё Ўзбек давлатчилиги
тарихи. -Т., 2000
6.
Ўзбек давлатчилиги тарихидан очерклар.-Т.,2001.
7.
www.ziyonet.uz
8.
www.uz.wikipedia.org
9.
www.kh-davron.uz
10.
www.wikipedia.org
