232
вақтида тартибга олмаслик кабилар таъсирида ҳануз терминологиянинг долзарб
муаммолари кўзга ташланади.
Инчунин, соҳалар миқёсида қўлланаётган сўзлар ихтисослашуви ҳам ўзига хос бўлиб,
уларни муайян соҳанинг умумистеъмол сўзлари (атамалари), шунингдек, соҳа терминлари
сифатида фарқлаб, белгилаб олиш ҳам кун тартибидаги масалалардандир. Акс ҳолда,
тадқиқотчилар соҳалар майдонини терминологик нуқтаи назардан чегаралаб ўрганишда
айрим мураккабликларга дуч келишлари тайин.
Неологизмлар ўзлашишига сабаб бўлаётган асосий омиллар мавжуд бўлиб,
глобаллашув, ахборот технологиялари, интернет дискурси, таълим ва ижтимоий
тармоқларни муҳим факторлар қаторига қўшиш мумкин. Мазкур омиллар жамият аъзолари
нутқига ўрни билан у ёки бу даражада таъсир қилиб туради. Масалан, ижтимоий тармоқлар
интернет дискурсига мойиллиги бор, қизиқиши яқин ёшларни мотивация қилса, таълим
жараёни донор тилларни ўрганишга талаб қўяди, ахборот технологиялари феномени эса
узоқ масофадан туриб ёлланма ишчи (freelancer) сифатида пул топиш учун қулай вазият
яратади.
Неологизмлар қамрови ўзига хос бўлиб, уларни термин неологизм, нейм неологизм ва
атама неологизм сифатида фарқлаб ўрганиш мумкин. Уларнинг орасида термин
неологизмлар инсонларнинг онгли ҳаракатлари таъсирида (сунъий равишда) фанга олиб
кирилади ва оммалашиши эса маълум бир соҳа доирасидагина амал қилади.
Айрим соҳалар борки, жамиятдаги ўрнига кўра ўзини янгилаб боришни, тез
ўзгаришни, халқаро стандарт терминологияга мослашиб, замонавий терминлар билан иш
кўришни талаб этади. Хусусан, ахборот коммуникацион технологиялари, иқтисодиёт,
ҳуқуқ-тартибот, медицина соҳаларини шулар жумласидан бўлиб, улар кундалик
вазифаларини ўз терминлари орқали амалга оширади. Албатта, фаннинг ривожланиши соҳа
майдонида терминларнинг тартибга солиниши билан ҳам боғлиқдир.
Терминологик манбаларда таъкидланганидек, илм-фан ва касбий фаолият учун
хизмат қилаётган ҳар бир термин, албатта, сўз мақомида бўла олади, бироқ учрайдиган ҳар
бир сўз эса термин эмас.
Ўзлашаётган термин неологизмларнинг катта бир оқими ахборот технологиялари
соҳаси билан боғлиқ. Негаки инсонларнинг саводхонлик даражасини белгиловчи мезонлар
қаторига АКТ билимлари ҳам келиб қўшилгани муболаға эмас. Улар глобаллашув
жараёнини ҳаракатлантирувчи куч, жамиятдаги фан-техника, инновация ва технологиянинг
қуроли сифатида кўриляпти.
Хулоса қилиб айтиш мумкинки, термин неологизмларни тартибга солиб бориш тил
тараққиётидаги муҳим бир доимий жараён бўлиб, глобаллашув феноменида уларни ўз
вақтида ўрганиш, имкон қадар муқобил вариантини миллий тил базаси асосида
шакллантириш ёки ўзбек тилининг миллий табиатига мувофиқ қабул қилиш масалалари
муҳим аҳамиятга эга.
Адабиётлар:
1. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_words_ending_in_ology
2. Абдурахманова М. Юнон-лотин тилига асосланган тиббий атамаларнинг
лингвистик тадқиқи. Сўз санъати халқаро журнали. –Т., 2020. 3-махсус сон. 751 бет.
3. Мадвалиев А. Ўзбек терминологияси ва лексикографияси масалалари. – Т.:
Ўзбекистон миллий энциклопедияси, 2017. – 384 бет.
ЎЗБЕК ТИЛИНИНГ МИЛЛИЙ КОРПУСИНИ ЯРАТИШДА ЛИНГВИСТИК
МОДЕЛЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ
DOI:
10.53885/edinres.2021.45.12.059
Гули Ибрагимовна Тоирова
Бухоро давлат университети
филология фанлари бўйича фалсафа
доктори(PhD), доцент
233
Аннотация:
Мақолада сўз ясалиши ва унинг тарихи билан боғлиқ маълумотлар
таҳлил этилган. Ушбу мақолада лингвистик дастурларнинг мустақил таркибий
қисмларидан бир лингвистик модул ва алгоритм ҳамда унинг турлари таҳлил қилинган.
Лексик-грамматик кодни шакллантириш мақсадида қўшма сўз ясалиши қоидалар бўйича
алгоритм зарурияти илмий асосланган. Ўзбек тили миллий корпусининг лингвистик
базасини тузишда қўшма сўзнинг лингвистик модулларининг аҳамияти ёритилган.
Калит сўзлар:
корпус, модул, лингвистик модул, қўшма сўзнинг модуллари, сўзли
алгоритм, формулали алгоритм, жадвалли алгоритм, графикли алгоритм
Ривожланган мамлакатлар бугунги кундаги тараққиётига кўплаб омиллар билан бирга
инновация жараёни – илғор ғоялар, ишланмаларни ўз вақтида ҳаётга татбиқ этишга
берилган эътибор туфайли эришгани ҳеч кимга сир эмас. Чунончи, инновация – тараққиёт
гарови. Илм-фанда инновацион технологияларнинг тараққий этиши натижасида тилга
ташқи манба ҳисобидан янги атамаларнинг кириб келиши, улардан фойдаланиш кўлами кун
сайин ортиб бормоқда. Жумладан, ўзбек компьютер лингвистикасига ҳам хорижий
компьютер лингвистикасидан ўзлашган сўзлар эвазига бойиб бораётганлигини кузатамиз.
Ҳозирги ўзбек адабий тилида сўз ҳосил қилиш усуллари беш турга бўлинади:
1) аффиксация усули;
2) фонетик усул;
3) семантик усул;
4) композиция усули;
5) аббревиация усули;
Аффиксация усули.
Ясаш асосига аффикс қўшиш орқали янги сўз ҳосил қилиш
аффиксация усули
дейилади
: асос-ла, асос-ли, асос-сиз-лик, астар-ли, астар-сиз,астар-
лик, этик-дўз-лик, этик-чи
каби. Ўзбек тилида аффиксация усули билан янги сўз ясаш от,
сифат, феъл ва равиш сўз туркумлари учун хосдир.
“Ўзбек тили миллий корпуси”нинг лингвистик базасини яратишда ясама сўзларнинг
моделларини тузиш аҳамиятлидир. Бу ўринда М.Абжалова таклиф этган лингвистик
модуллардан фойдаланиб, аффиксация усулида 3 хил кўринишдаги қуйидаги сўз ясаш
моделини таклиф этиш мумкин:
Бундан: A=асос, N=ҳосила сўз
1.
N= асос + ли
N= асос + ла
N= асос + сиз
N= асос + лик
N= асос + чи
N= асос + хон
N= асос + дон...........
Аффиксация усули билан сўз ясашда аффикслар, одатда, асосдан кейин қўшилади.
Шунга кўра бу усул билан ҳосил бўлган ясама сўзлар «асос + қўшимча (суффикс)»тарзида
бўлади (
маза-ли, маза-сиз, мазлум-лик, сабза-вот, сабзавот-чи, сабзавотчи-лик, супур-ги
каби).
2.
N= бе+асос
N= но+асос
N= ҳам+асос
N= бад+асос.............
Ясама сўзлар «олд қўшимча(префикс) + асос» шаклида ҳам бўлади. Бу ҳодиса асосан
тожик тилидан ўзлашган аффикслар орқали сўз ясашда учрайди:
бе-лаззат, бе-ҳикмат, бе-
ҳисоб, бе-ҳол,бе-ҳузур, бе-ҳужжат, сер-барака, сер-бар, сер-иштаҳа, сер-мазмун, но-
инсоф, но-умид, но-қулай, но-муносиб
каби.
3.
N= бе+асос +лик
N= но+асос +лик
N= ҳам+асос +лик
234
N= бад+асос +лик.......
Ясама сўз таркибида сўнг қўшимча (суффикс) ҳам, олд қўшимча (префикс) ҳам
келиши мумкин:
бе-сабр-лик, бе-парво-лик, бе-саранжом-лик, бе-саришта-лик, ҳам-
жиҳат-лик, ҳам-нафас-лик, но-инсоф-лик, но-мард-лик, но-маъқул-чилик, но-маҳрам-лик,
но-аниқ-лик, бад-бахт-лик
сингари.
Аффиксация ўзбек тилида сўз ясашнинг энг унумли усули ҳисобланади. Бу усул
орқали содда ясама сўзлар ҳосил қилинади. Аффиксация усули билан сўз ясашда одатда
ўзбек тилининг сўз ясовчи аффикслари қўлланилади. Шу билан бирга бошқа тиллардан
(жумладан, тожик тилидан) қабул қилинган аффикслар ҳам ишлатилади:
китоб-хон, ғазал-
хон, палов-хўр, пора-хўр, чой-хўр, сомса-фуруш, нос-фуруш, туз-дон, ўрмон-зор, бе-тўхтов,
но-тўғри
каби. Бундай ясовчи воситалар дастлаб тожик тилидан кирган сўзлар таркибида
ишлатилган бўлса, кейинчалик ўзбек тилидаги сўзларга ҳам қўшилиб, янги сўзлар ясай
бошлайди.
“Ўзбек тили миллий корпуси”нинг маълумотлар базасини шакллантиришда оддий
Excel жадвалларидан фойдаланилади:
Намуна:
Композиция усули.
Икки ва ундан ортиқ сўзнинг қўшилиши орқали янги сўз ясашга
композиция усули билан сўз ясаш
дейилади. Ўзбек тилида композиция усули билан янги
сўз ясаш феъл, от, сифат ва равиш сўз туркумлари учун хосдир.
Мазкур усул билан асосан қўшма сўзлар ясалади:
гулбеор, кўзойнак, Бешёғоч,
Қорақамиш, олтингугурт, томорқа, гултожихўроз.
Қўшма сўзларнинг кўпчилиги тарихан сўз бирикмаларининг яхлитланишидан келиб
чиққан. Тил тараққиёти жараёнида сўз бирикмалари қисмларининг маъно ва грамматик
жиҳатдан яхлит ҳолга келиши, унинг кисмлари орасидаги синтактик муносабатнинг
йўқолиши ҳамда уларнинг бир маъно марказига бирлашиши натижасида қўшма сўзга
айланади. Бундай пайтларда қўшма сўз қисмлари ўзининг алоҳида лексик маъносини
йўқотиб, янги тушунчани англатади. Чунончи,
ошқозон, белбоғ, гулғунча, оттўрва, оққуш,
музёрар, Олтинсой
каби.
235
Композиция усули билан сўз ясашда қўшма сўзнинг умумий маъноси таркибидаги
сўзлар маъноси билан боғлиқ бўлиши ҳам (
токқайчи, анжиршафтоли, асалари
), боғлиқ
бўлмаслиги ҳам (
иккиқат, бошқоронғи, қўзиқорин
) мумкин.
Таклифлар.
Тил корпусини яратишда композиция усулини ҳам моделлаштириш
имкони мавжуд. Сўз туркумига боғлиқ ҳолда уларнинг қуйидаги кўринишларини таклиф
этиш мумкин:
1)
а) [F]+[F]= QS ; [феъл]+[феъл]= қўшма сўз
б) [I ]+[F]= QS; [исм]+[феъл]=қўшма сўз. “Исм” деганда сифат, от, тақлид сўз,
ундов сўз ҳисобга олинган.
[от+от] тузилишидан иборат қўшма отлар
:
асалари, аждаргул, айиқмурут,
айиқтовон, арпабодиён, арпапоя, тошкўмир, чаёнгул, илонгул.
Тил корпус қидирувига “қидирув” топшириғи берилганда, қуйидаги натижага
эришилади:
Аччиқтош
− алюминий, хром, темир сингари металларнинг сульфат кислота билан
ўзаро таъсиридан ҳосил бўлган тузлар. Саноатда кўнчиликда ва халқ табобатида
ишлатилади. Масалан,
Бир куни дошқозонда аччиқтош сувига қаҳрабони солиб
қайнатаётган эди, саройдан фаррош келиб: −Зоти олийлари сизни чақираётирлар, − деди.
(Миркарим Осим. «Карвон йўллари»дан)
[сон+от] тузилишидан иборат қўшма отлар
:
Учқудуқ, Учкўл, Учқўрғон, Тўрткўл,
Бешариқ, Бешбалиқ, Бешработ, Еттисой, Еттисув, бешбармоқ, бешпанжа, саккизоёқ.
236
[от+феъл] тузилишидан иборат қўшма отлар
: ўринбосар, отбоқар, куркабоқар,
товуқбоқар, қуёнбоқар, итбоқар, чўчқабоқар, молбоқар, қўйбоқар, қуртбоқар, бўрибосар,
дунёқараш, бешиктерватар.
Тил корпус қидирувига “қидирув” топшириғи берилганда, қуйидаги натижага
эришилади:
Бешиккертти
−
қадимги миллий удумлардан бири бўлиб, одатда, янги туғилган
болаларни бешикка солаётган пайтларидаёқ унаштириб қўйишган. Ҳозирда бу эскирган
одат ҳисобланади.
Турғун ака Ҳамидани чақалоқлигида бир дўстининг ўғлига
«бешиккертти» қилиб қўйган.
(Ойбек. «Олтин водийдан шабадалар»дан)
[феъл+от] тузилишидан иборат қўшма отлар
: айирбош, тураржой.
[сон+феъл] тузилишидан иборат қўшма отлар
:
бешкўтарар, бешотар…
Хулоса.
Хулоса ўрнида шуни айтиш лозимки, маълумотлар базаси –
маълумотларни сақлаш, янгилаш, қидириш ва етказиб беришни таъминловчи ахборот,
дастурий таъминот бўлиб, у аппарат ва ходимларнинг комбинациясини ифодаловчи
автоматлаштирилган тизим ҳисобланади. Табиий тилдаги энг яхши ишлов берилган,
тезкорлик ва аниқлик учун хизмат қиладиган асл матнлар она тилимизнинг сунъий
интеллектини бойитадиган лингвистик база – бу тилшуносликнинг асосий воситалари
матнни кейинги таҳлил қилиш учун тайёрлайдиган, самарали қидирув ёки ишлов беришга
имкон берадиган морфологик қурилиш блок ҳисобланади. Лингвистик базани тузишда
лингвистик моделлаштиришнинг аҳамияти беқиёски, шу боис компьютер иши жараёнида
бошқариладиган кўрсатмаларни ишлаб чиқаришнинг асоси алгоритм ҳисобланади.
Морфологик разметкалаш алгоритмини тузишда ҳар бир сўз туркумини разметкалаш
орқали махсус лингвистик модель шакллари ишлаб чиқиш муҳим аҳамият касб этади.
Қўшма сўз ясалишида моделлаштириш лингвистик базани шакллантириш учун муҳим
саналади. Қўшма сўз ясалишида феъл, от, сифат ва равиш сўз туркумларида мавжуд бўлиб,
нутқимизда қўшма отлар ниҳоятда кўп эканлиги билан ажралиб туради.
Адабиётлар:
1.
Абжалова М. Ўзбек тилидаги матнларни таҳрир ва таҳлил қилувчи дастурнинг
лингвистик модуллари (расмий ва илмий услубдаги матнлар таҳрири дастури учун)
:
филол.фан.бўйича фалсафа доктори (PhD)…дис.–Фарғона, 2019.–Б.22.
2.
Авлиёқулов Н.Х. Касбий фанларни модулли ўқитиш технологияси.
–
Т.:Янги аср
авлоди, 2004. –106 б Степанов А.Н. 6.3. Архивация файловых объектов // Информатика:
базовый курс: для студентов гуманитарных специальностей вузов. – Питер, 2010. – 719 с.
3.
Ванюшкин А. С., Гращенко Л. А. Оценка алгоритмов извлечения ключевых слов:
инструментарий и ресурсы // Новые информационные технологии в автоматизированных
системах. – 2017. – № 20. – С. 95–102.
4.
Акобирова З. Сўз ясаш қолиплари, уларда унумлилик ва маҳсуллилик.// Ўзбек тили ва
адабиёти. 2001, №6. Б. 68-70.
5.
Бердиалиев А. Ўзбек тилида соддалашган қўшма аффикислар// Ўзбек тили ва адабиёти.
1969, №5.
6.
Бегматов Э., Неъматов Ҳ., Расулов Р. Лексик микросистема ва унинг тадқиқ методикаси
(Систем лексикология тезислари)// Ўзбек тили ва адабиёти. 1989, №6. Б. 35-40.
7.
Жўрабоева М. Ҳозирги ўзбек тилида окказионал сўз ясалиши. - Т., 1983.
8.
Б. 68-70.;
9.
Замонавий ўзбек тили. II жилд. Морфология. Масъллар: Ҳ.Ғ.Неъматов,
Р.Р.Сайфуллаева. - Т.:Мумтоз сўз, 2008. 468 б.
10.
Убаева Ф. Сўз ясаш усуллари (ўқув қўлланма). - Бухоро, 1958.
11.
Кутузов А.Б. Корпусная лингвистика. − (Электрон ресурс): Лицензия Creative commons
Attribution Share-Alike 3.0 Unported (Электрон ресурс) - //lab314.brsu.by/kmp-lite/kmp-
video/CL/CorporeLingva.pdf
12.
Маматов Н. Қўшма сўзларнинг ясалиши // Ўзбек тили ва адабиёти. 1979, №6. Б. 31-36.
237
13.
Мирзақулов Ш. Ўзбек тилида сўз ясалиши маъноси ва парадигмаси:
филол.фан.номз...дисс.автореф. − Сам., 1995.-21 б
14.
Нигматов Х. Функциональная морфология тюркоязычних памятников ХI-ХII веков. Т.,
1989, 181 стр.;
15.
Неъматов Ҳ. Сўз ясаш қолипи, ясалган ва ясама сўз хусусида// Ўзбек тили ва адабиёти.
−2007, №1. Б.
16.
Toirova G. About the technological process of creating a national corps. // Foreign
languages in Uzbekistan. Electronic scientific-methodical journal. - Tashkent. 2020, № 2 (31), –
B.57– 64. https://journal.fledu.uz/uz/millij-korpus-yaratishini-tehnologiya-zharayoni-hususida/
17.
11. Toirova G. The importance of linguistic module forms in the national corpus //
Current problems of modern science, education and upbringing (Current problems of modern
science, education and upbringing in the region) (Electronic scientific journal), - Urgench. 2020,
№ 5, –B.155-166. http://khorezmscience.uz/public/archive/2020_5.pdf
18.
Toirova G. The importance of the interface in the creation of the corpus. Ínternatíonal
Scíentífíc Journal «Ínternauka», // Mejdunarodnyy nauchnyy zhurnal «Internauka». - 2020. -
№7. Online magazine. https://doi.org/10.25313/2520-2057-2020-7-5944
19.
Toirova G. The Role Of Setting In Linguistic Modeling. // International Multilingual
Journal of Science and Technology. ISSN: 2528-9810 Vol. 4 Issue 9, September - 2019, -P.722-
723 http://imjst.org/index.php/vol-4-issue-9-september-2019/
