Часть-19_ Том-5_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
3
ISSN:
3030-3680
RAQOBAT VA MONOPOLIYA
Urinboyeva Yulduz Pirnazarovna
i.f.f.dok., dotsent
Sharipov Ruslan Bektemir o’g’li
Samarqand iqtisodiyot va servis instituti talabasi
Annotatsiya:
Ushbu maqolada raqobat va monopoliya haqidaa so’z
yuritilgan.
Аннотация:
Эта статья о конкуренции и монополии.
Annotation:
This article is about competition and monopoly.
Kalit so’zlar:
Monopoliya Va raqobatning mohiyati,monopollashgan
bozor,raqobat turlari , bozor iqtisodiyotida raqobatning o’sib borishi.
Ключевые
слова:
Монополия
и
природа
конкуренции,
монополизированный рынок, виды конкуренции, рост конкуренции в
рыночной экономике.
Key words:
Monopoly and the nature of competition, monopolized market,
types of competition, growth of competition in the market economy.
Raqobat - bozor iqtisodiyoti ishtrokchilarining o'z manfaatlarini yuzaga
chiqarish uchun bir-biri bilan kurashi, ularning o'zaro bellashuvi. Raqobat faqatgina
manfaatlar o'zaro to'qnashganda yuz bersa, manfaatlar uyg’unlashganda partnyorlik
yuz beradi. Raqobat - bu bozorning asosiy sharti, qonunidir. Raqobat qonuni - bozor
tizimining shunday iqtisodiy qonunidirki, unga ko'ra iqtisodiy sub'ektlarning o'z
maqsadlari yo'lida o'zaro kurashi muqarrar bo'ladi, bu kurash bozorga hos usullarda
olib boriladi va sub'ektlarni iqtisodiy jihatdan saylanib olishini yuzaga keltiradi.
Raqobat qonuni bozor iqtisodiyotining integral qonuni ya'ni bozor
iqtisodiyotining hamma sohalariga tegishli bo'lib, amal qilish doirasi doimo
kengayib boradi.
Raqobat - ko'p qirrali iqtisodiy hodisa bo'lib, u bozorning barcha sub'yektlari
o'rtasidagi murakkab munosabatni ifodalaydi. Raqobat - bozor sub'yektlari iqtisodiy
manfaatlarning to'qnashuvidan iborat bo'lib, ular o'rtasidagi yuqori foyda va ko'proq
naflilikka ega bo'lish uchun kurashni anglatadi. Raqobat mavjud bo'lishining boshqa
shartlaridan biri tovar-pul munosabatlarinig ma'lum darajada rivojlangan bozor
tizimida amal qilishidan dalolat beradi.
Часть-19_ Том-5_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
4
ISSN:
3030-3680
Raqobatning amal qilishi ma’lum shart-sharoitlar mavjud bo‘lishini taqozo
qiladi. Bu shart-sharoitlar faqat bozor munosabatlari qaror topgan muhitda bo‘lishi
mumkin. Shunday ekan, bozor iqtisodiyotini yuzaga keltirish ayni vaqtda
raqobatchilik muhitining shakllanishini bildiradi.
Bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda raqobatchilik muhiti uzoq davr
davomida, o‘z-o‘zidan, evolyusion yo‘l bilan vujudga kelgan. Bu asta-sekin erkin
raqobat muhitini keltirib chiqargan.
Iqtisodiyotda monopollashuv prinsiplari kuchayib borishi bilan raqobat
cheklanadi, shu sababli raqobatchilik muhitini vujudga keltirishda davlat ham
qatnashadi. Bu esa, yuqorida ta’kidlanganidek, davlatning monopoliyalarga qarshi
siyosatida o‘z aksini topadi. Har bir mamlakatdagi aniq vaziyat, ya’ni iqtisodiyotning
monopollashuv darajasi uning miqyosi va tavsifiga qarab, bu siyosat erkin raqobat
muhitini yangidan yaratish, uni saqlab qolish, zarur bo‘lganda qaytadan tiklash,
raqobat usullarini qaror toptirish kabilarga qaratiladi.
Raqobat va monopoliya - bu iqtisodiyotda ikki muhim tizimdir. Raqobat,
ko'plab kompaniyalar yoki firmalar o'rtasida mavjud bo'lgan sodir etuvchi to'g'ri
urinishlarni ta'minlovchi jarayonlarni ifodalaydi. Bu jarayonlar ommaviy faollikni
rivojlantirish va xarajatlarni pastga tushirishga olib keladi.Monopoliya esa, biror
kompaniyaning belgilangan sohada bozor ustidagi egallikka ega bo'lishi holatidir.
Bu belgilangan kompaniya yoki shaxs faqat uni egallashgan bozor ustida faol bo'ladi,
boshqa kompaniyalar uni taqib qila olmaydi. Monopoliya korxonalarning xarajatlari
pastroq bo'ladi va iste'molchilarga ishoratli narxlarni taqdim etish uchun
qobiliyatlarini cheklab turadi.Raqobat va monopoliyalar hukumatlar tomonidan
nazorat qilinadigan muhim iqtisodiy masalalardir. Raqobatni ta'minlash uchun
kartellaring shakllari va monopoliyalarga qarshi kurash uchun antimonopol
korxonalari kabi tizimlar mavjud. Hukumatlar bu sohasda maqsadli tartibotlarni
amalga oshirish orqali sodir etuvchi konkurentsini ta'minlashga harakat qiladi.
Monopollashgan bozor - ozchilik sotuvchilar va haridorlar hukmron, raqobat
cheklangan yoki mavjud boʻlmagan bozor. Uning monopol raqobatli, oligopolistik,
sof monopoliya bozori turlari bor. Monopol raqobatli bozorda firmalar koʻp
boʻlganidan ulardan har birining tovarlar sotishdagi hissasi kichik boʻladi, natijada
ular bozorni cheklangan holda nazorat qiladilar. Ular yashirin kelishuv asosida
oʻzaro til biriktira olmaydilar, bu bilan mazkur bozor oligopolistik bozordan
farqlanadi. Monopollashgan bozorda firmalar mustaqil boʻlganidan oʻz bozorida bir-
biri bilan raqobatlashadi. Lekin raqobatning asosiy usuli narx bilan raqobatlashuv
emas, balki sifat jihatidan bir-biridan farqlanuvchi mahsulot bilan bozorga chiqish
Часть-19_ Том-5_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
5
ISSN:
3030-3680
hisoblanadi. Monopollashgan bozor yangi firmalarning kirib kelishi uchun ochiq
hisoblanadi. Shu bois bu yerda raqobat cheklanmaydi, aksincha, kengayib turadi.
Yangi firmalar kirib kelganda taklif koʻpayib, narxlar tushib ketadi, natijada zarar
ham koʻtariladi. Zarar koʻrganlar bozordan chiqib ketishgach, narxlar oshadi, foyda
maksimumlashadi. Bunday bozorda tovarlarni mukammallashtirish sotish hajmini
oshirib, foyda miqdorini ko’paytiradi.
Monopolistik raqobat, boshqa kompaniyalar va ommaviy mijozlar tomonidan
mustahkam holda qabul qilingan bozor chegaralarining bilan belgilangan xususiyatli
tartibdir. Bu holatda yagona kompaniya yoki guruh bozor chegarasida dominansiya
egallab, boshqa shirkatlar uchun rivojlanishga imkon berilmaydi. Monopolistik
raqobatga ega shirkatlar bozorda narxni o'zlariga mos ravishda belgilay oladilar va
mijozlarga sotishlarni tartiblashlari mumkin emas. Monopolistik raqobatda shirkatlar
o'zlariga xos yutuqlarini saqlash uchun foydalanadilar va bu ommaviy mijozlar
uchun samarali alternativani taqdim etmaydi. Bu holatda narxlar ko'payadi va sifati
pastlashadi. Shuningdek, monopolistik raqobatda innovatsiyalarni rivojlantirish ham
to'g'ri kelmaydi, chunki kompaniyalar o'zlariga tegishli bozorlarda dominansiya
egallab turishadi. Monopolistik raqobat qonuniy tartib bilan nazoratchiligi talab etadi
va kartel tuzumining nazorati, konkurentsiya qoidalariga rioya qilinmasligi kerak.
Monopolistik raqobat bosqichlarida nazoratchilar va hukumat tashkil etilishi kerak,
uning ta'sirida ostida turli siyosiy masalalar paydo bo’ladi.
Raqobat
bu bozor subʼektlarini iqtisodiy manfaatlari toʻqnashuvidan iborat
bulib, ular oʻrtasidagi yuqori foyda va koʻproq naflilikka ega boʻlish uchun olib
boriladigan koʻrashdir.
Raqobatning vazifalari.
1. Tartibga solish .
2. Resurslarni joylashtirish
3. Innovatsion vazifalar
4. Moslashtirish
5. Taqsimlash
6. Nazorat qilish
Monopoliya
(yunoncha mono — tanho, poleo — sotaman) — iqtisodiyotning
bir sohasida tanho hukmronlik; bozorni tashkil etish shakli. Bunday bozorlarda
yagona sotuvchi oʻz tovari bilan fa-oliyat koʻrsatadi, boshqa tarmoqlarda bunday
tovarning oʻrinbosari boʻlmaydi. Monopoliya ishlab chiqarish vositalari, ish kuchi
va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining ozchilik korxonalar, sohibkor shaxslar
yoki davlat qoʻlida toʻplanishi natijasida paydo boʻladi. Manapoliya koʻrinishlari
Часть-19_ Том-5_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
6
ISSN:
3030-3680
qadimdan mavjud. Noyob mahsulot yetishtiriladigan yerlar, konlar, suv havzalari,
oʻrmonlar va boshqa tabiiy manbalar ozchilik qoʻlida toʻplanib, egalariga monopol
mavqe bergan, ular maʼlum mahsulotni bozorgatanho yetkazib beruvchilarga
aylanib, u yerda hukmron boʻlganlar. Monopoliya. Oʻz tabiatiga koʻra ishlab
chiqarish da turgʻunlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarflarni
kamaytirmay foyda koʻrish, raqobatning yoʻqligi yoki zaifligidan foydalanib
bozorga oʻz izmini oʻtkazish mumkin. Monopoliys bozor munosabatlarini cheklaydi,
shu sababli hatto bozor iqtisodiyoti hukmron davlatlar mono-poliyaga qarshi
choratadbirlarni koʻradilar. Monopoliyaning asosiy shakllari — kartel, sindikat,
trest, konsernlar hisoblanadi. Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi
ishlab chiqarishning toʻplanishi hisoblanadi. Ishlab chiqarishning toʻplanishi ishlab
chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik
korxonalarda toʻplanishini namoyon etadi. Monopoliyaning 6 turi mavjud bo’lib
ular:
1.Tabiy monopoliya
2.Legal monopoliya
3.Sun’iy monopoliya
4.Aligopoliya
5.Monopsoniya
6.Sof monopoliya
Quydagi tayyorlangan test iqtisodiy mavzuga oid tuzilgan:
1.Ishlab chiqarishning nechta omili mavjud. Bular qaysilar?
A. 3 ta ishchi kuchi, mehnat quroli, mehnat predmetlari.
B. 2 ta ishchi kuchi, moddiy mablag’.
C. 4 ta mehnat quroli, maxsulot, moddiy mablag, aniq mehnat.
2. Iqtisodiy kategoriyalar necha turga bo'linadi?
A. 6
B. 5
C. 7
3. Yashirin qo'l nazaryasi asoschisi kim?
A. A.Smit
B. V.Petti
Часть-19_ Том-5_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
7
ISSN:
3030-3680
C. Jon Robinson
4. …… o'z asarida manapoliya mohiyati monopol beho va monopol
foydaning yuzaga kelishini chuqur taxlillarini beradi.
A. A.Smit
B. V.Petti
C. E.Chemberlin
5. Mulk shakllari qanday?
A. 3
B. 6
C. 7
6. Raqobat asosiy turlari qanday?
A. Tarmoq ichida, Tarmoqlar aro
B. Tarmoqlar aro
C. Bilmadim
7. Ishlab chiqarish omillarining xalqaro taqsimoti nazaryasi asoschisi
kimlar?
A. E.Xeksher, B.Olin
B. A.Smit, V. Petti
C. Shu yerdagi hammasi
8. “ Bekorchi sinflar nazaryasi “ kim tomonidan yozilgan?
9. Yer va boshqa tabbiy resusrlarni narxi d.eb nimaga aytiladi?
A. Irratsional narxi
B. Diferensial
C. Iqtisodiy narxi
10. …. bu ma’lum vaqt davomida yoki pul shakliga aytiladi.
A. Naminal ish xaqi
B. Real ish xaqi
C. Defirinsial ish xaqi
Часть-19_ Том-5_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
8
ISSN:
3030-3680
11. …. istemol alohida shaxsning o’z ixtiyorida bo’lgan nematlarni
istemolidir.
A. Jamoviy tartibda
B. Yakka tartibda
C. Asosiy tartibda
12. Angilya kllasik iqtisodiy maktab asoschisi kim?
A. V. Petti
B. A.Smit
C. P. Blagilber
13. … iqtisotchi bo’lib klassik iqtisodiy maktab asoschisi u xavoti davomida
Normandiyada 25 yil Sudya bo’lgan.
A. P. Blagilber
B. A. Smit
C. E. Chamberlin
14. Ehtiyojlarni qondirish maqsadida maxsulot va xizmatlarning ishlatilishi ,
foydalanish jarayoni nima deb ataladi?
A. Iqtisodiy qonunlar
B. Istemol jarayoni
C. Ma’naviy ehtiyojlar
15. Fikrning xususiy faktlardan umumiy faktarga qarab harakati bu;
A. Ilmiy abstract usuli
B. Induktsiya usuli
C. Deduktsiya usuli
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. "Raqobat va Monopoliya" - Muhammadjon Mirzayev, 2017 - bu kitobda
raqobat va monopoliya mavzusiga bag'ishlangan nazariy materiallar, dasturiy
yondashuvlar va amaliy maslahatlar keltirilgan.
2. "Raqobat va Monopoliya" - Rustam Ruziyev, 2019 - bu asarda raqobat va
monopoliya haqida nazariy tushunchalar, tadqiqotlar va qarorlar keltirilgan.
Часть-19_ Том-5_
Апрель -2024
ЛУЧШИЕ ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНЫЕ ИССЛЕДОВАНИЯ
9
ISSN:
3030-3680
3. "Monopoliya va Raqobat" - Dilyor G'aniyev, 2016 - bu kitobda monopoliya
tizimi tahlili, raqobatning rivojlanishi uchun zaruratli qadriyatlar va boshqa muhim
mavzular haqida ma'lumotlar berilgan.
4. https://worldlyjournals.com/index.php/IJSR/article/download/1302/1746
5. https://e-itt.uz/index.php/eitt/article/view/742
Test javoblari:
1.A
2.A
3.A
4.C
5.B
6.A
7.A
8.topilsin
9.A
10.A
11.A
12.A
13.A
14.B
15.B
