48
Эмоционал ҳолатларнинг экспрессияси тавсифининг чоғиштирма таҳлилидан аѐн
бўлишича, айрим алоҳида ҳолларда бадиий асарлар муаллифлари психологларга қараган-
да инсоннинг эмоционал ҳаѐтини ишонарлироқ тарзда тасвирлашади, чунки уларни, би-
ринчи навбатда, қаҳрамонларининг ҳис-туйғулари ва эмоциялари қизиқтиради.
Ойбек Ахмедов (ЎзДЖТУ)
ҲАРБИЙ СОҲАГА ОИД ИНГЛИЗЧА АКРОНИМ ВА АББРЕВИАТУРАЛАРНИНГ
ЎЗБЕКЧА ТАЛҚИНИ ХУСУСИДА
Аннотация.
Ушбу мақолада инглиз ва ўзбек тилларидаги қисқартма (акроним ва
аббревиатура) ҳарбий терминларларининг таржимада ифодаланиши ва лексик-семантик
хусусиятлари ѐритиб берилган. Соҳа терминлари бир нечта лексик-семантик гуруҳларга
ажратиб таҳлил қилинган. Ҳарбий соҳага оид қисқартма терминларни қўллашда йўл қў-
йилиши мумкин бўлган турли чалкашлик ва ғализликларнинг олдини олиш мақсадида баъзи
тавсиялар берилган.
Аннотация.
В данной статье отражено выражение и перевод лексико-семанти-
ческих особенностей военных сокращенных терминов (акронимы и аббревиатура) и их
особенности в узбекском и английском яыках. Отраслевые термины распределены на нес-
колько лексико-семантических групп. Даны некоторые рекомендации по предотвращению
стилистических погрешностей и типичных ошибок, которые встречаются в военной
лексике в данной сфере.
Annotation.
This article deals with lexical-semantic peculiarities,/features and transla-
tion problems of military acronyms and abbreviations in English and Uzbek languages. Military
terms are analyzed in division of lexical-semantic groups. As well as, some recommendations
have been worked out in order not to have confusions and errors in translation of military terms.
Калит сўзлар:
ҳарбий терминлар, акроним ва аббревиатуралар, адекватлик, лек-
сик-семантик хусусиятлар, якка таркибли термин, таржима, сўз бирикмаси.
Ключевые слова:
военные термины, акронимы и аббревиатуры, адекватность,
лексико-семантические особенности, однокомпонентный термин, перевод, словосочете-
ние.
Key words:
military terms, acronyms and abbreviations, translation, lexical-semantic
peculiarities, one componential terms, adequacy, word combination.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 декабрдаги ПҚ-1875-сонли
«Чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги
қарори ҳамда Ўзбекистон Республикаси Мудофаа Вазирининг 2013 йил 9 сентябрдаги
«Ҳарбий соҳада чет тилларни ўрганиш тизимини янада такомиллаштириш» бўйича 711-
сонли буйруғига мувофиқ Республикамиз Қуролли Кучлари тизимида хорижий тилларни
ўрганиш бўйича ижобий ўзгаришлар, ислоҳотлар рўй бермоқда.
Республикамизнинг олий ҳарбий таълим муассасаларида, жумладан, янги ташкил
топган Ўзбекистон Республикаси миллий гвардия институтида ҳам Европа Иттифоқининг
«Чет тилларни эгаллашнинг умумевропа компетенциялари: ўрганиш, ўқитиш ва баҳолаш»
тўғрисидаги ҳужжати халқаро меъѐрлардан келиб чиққан ҳолда, таълим жараѐнида хори-
жий тилларни ўрганиш ва ўргатиш бўйича янги авлод дастурлари ишлаб чиқилди.
Давлат таълим стандарти талабларига мувофиқ, ўқув фанларининг мақсад ва вази-
фалари олий ҳарбий таълимнинг барча босқичларида чет тилини ўқитишнинг асосий мақ-
сади ўрганувчи (курсант)ларнинг кундалик, илмий ва ҳарбий касбга оид йўналишларда са-
марали фаолият олиб боришлари учун чет тилида коммуникатив компетенцияни нафақат
шакллантириш, балки уни ривожлантиршдан иборатдир. Бўлажак ҳарбий мутахассисларга
чет тилларни ўргатиш жараѐнида таржима ва соҳа терминларини пухта ўзлаштириш му-
49
ҳим аҳамиятга эга. Шу боис олий ҳарбий таълим муассасаларида тил ўрганувчи (курсант)-
ларнинг ўз мутахассислиги бўйича таржима кўникмаларини ривожлантиришга алоҳида
эътибор қаратилади.
Ҳарбий соҳадаги таржима оғзаки ва ѐзма таржима малакаларидан иборат бўлиб,
қисқартма (акроним ва аббревиатура) терминлар илмий, ҳарбий ва ҳарбий-сиѐсий матн-
ларнинг таркибий қисми сифатида майдонга чиқади ва улар нутқ фаолиятининг оғзаки ва
ѐзма турининг узвийлигини таъминлайди.
Республикамизнинг Қуролли Кучлар тизимида халқаро алоқаларнинг кенгайиб бо-
риши соҳа терминологик тизимида ҳам ўз ифодасини топмоқда. Бу ҳол мутахассисларга
соҳа терминологик тизимини такомиллашиш жараѐнида хорижий мамлакатлар ҳарбий ти-
зимидаги тажрибаларни ижодий ўрганиш, янги адабиѐтлардан фойдаланиш, учрашув ва
кўргазмалар ташкил қилиш, рўзнома ва журналлар, халқаро ҳужжатларда учрайдиган ҳар-
бий соҳага оид акроним ва аббревиатуралар (қисқартма термин)ни таржима қилиш асно-
сида уларни матнга мос тарзда тўғри қўллаб, тўғри талқин этиш масъулиятини юклайди.
Акс ҳолда, халқаро меъѐрий ҳужжатларда қўлланадиган акроним ва аббревиатуралар но-
тўғри изоҳланиши, матндаги маъносига зид талқин этилиши мумкин.
“Тилда асосан кўп бўғинли лексемалар ва бир неча компонентдан ташкил топган
номинатив функцияни бажарувчи лексик бирликлар қисқартирилади ва улар, асосан, от
туркуми доирасида амалга оширилади. Инглиз тили сўз ясалиши иерархик босқичларида-
ги сўнгги тур аббревиация ва акронимлар бўлиб, ҳарбий соҳада улардан фойдаланиш ўз-
бек тилига нисбатан анча кенг тарқалган”.
1
Д.С.Лотте тўғри таъкидлаганидек, термин аниқ, қисқа ва лўнда бўлмоғи керак.
2
Шу
маънода ҳарбийлар амалиѐтида қўлланадиган айрим кўп компонентли қўшма (бирикмали)
терминлар оғзаки ва ѐзма нутқда бирмунча ноқулайликларни келтириб чиқаради.
“Тилшуносликда аббревиацияга ѐндаш бўлган бошқа лингвистик ҳодисалар ҳам
мавжуд. Синкопа, анокопа, аферизис, эллипсис каби тил универсалиялари шулар жумла-
сидан. Аббревиациянинг назарий масалалари тилшуносликда етарлича, чуқур ѐритилмага-
ни сабабли баъзида унинг объекти бўлмаган бирликларга ҳам қисқартмалар деб қарала-
ди”.
3
Аббревиатуралар, асосан, сўз бирикмалари компонентларининг бош ҳарфлари асо-
сида вужудга келган қисқартмалардир:
Терминларни таржима қилиш жараѐнида аббревиатура ва акронимларни элемент-
ларга ажратиб, уларнинг ҳар бир элементи лексик-семантик маъно ифодаловчи лексема
эканлиги, таржимада қисқартмаларга кенгайтириш йўли орқали аниқлик киритиш, содда-
лаштириб талқин қилиш мақсадга мувофиқ. Шундай экан, таржимада уларнинг дифферен-
циал хусусиятлари ҳам назарда тутилса, йўл қўйилиши мумкин бўлган турли чалкашлик
ва ғализликларнинг олди олинади.
Қуролли Кучлар мутахассислари ҳарбий соҳага оид адабиѐтлар ва ҳужжатларда уч-
ратиши мумкин бўлган инглизча ҳарбий қисқартмаларни тушунишини осонлаштириш
мақсадида бир қатор акроним ва аббревиатураларни таклиф қиламиз:
MC – Military Coalition – “Ҳарбий коалиция/иттифоқ”, MS – Military Secretary –
“Ҳарбий котиб”; МС – Movement Control – “Ҳаракатлар назорати”;
RAF – Royal Air For-
ce – “Буюк Британия қироллик ҳаво кучлари”; INTERCO – International Code of Signals –
“Сигналларни халқаро кодлаш”, ARRL – American Radio Relay League
– “Америка радио
узатиш лигаси”, AAD – Anti-Aircraft Defence – “Ҳаво ҳужумидан ҳимояланишга қарши”,
1
Ахмедов О.С. Инглиз ва ўзбек тилларида солиқ-божхона терминларининг лингвистик таҳлили ва таржима
муаммолари. Филол.фанлари.док....дисс., Т., 2016.
2
Лотте Д.С. Основы построения научно-технической терминологии. М., 1961.
3
Нишонов П. Француз ва ўзбек тиллари юридик терминологиясининг қиѐсий-типологик тадқиқи. Филол.
фанлари номзоди…дис. автореф., Т., 2009.
50
FEEG – Field Electron Emission Gun – “Ўзи отар замбарак/пушка”, СNAS – Corpus Naval
Air Station – “Денгиз ҳаво кучлари авиабазаси”.
Акроним ва аббревиатуралар ҳарбийларнинг вақти ва кучини, қувватини тежайди-
ган тил воситалари бўлса-да, ҳамиша ҳам қисқартмаларни яхлитлигича (шундайлигича)
қўллаш мулоқотда ва таржимада ўзини оқламайди. Уларни тўғри тушунишда таркибий
қисмларини тасниф қилиш, структура тузилмаларини ажратиш, ҳар бир элементи ўзига
хос мустақил лексик-семантик маъно ифодаловчи сўз бўлаги эканлигини англаш билан
уларни кенгайтириш йўли орқали таржима қилиш лозим бўлади. Айрим манбаларда қис-
қартмаларни ифода этиш ва тасниф қилиш, одатда, барча турдаги мураккаб термин ѐки
сўзларнинг бош ҳарфларини олиб қисқартириш йўли орқали соддалаштириш кенг тарқал-
ган усул эканлиги таъкидланади.
Ҳарбий соҳа амалиѐти доирасида кўзланган мақсадга эришиш учун инглиз тилида-
ги акроним ва аббревиатура терминларини бир нечта ЛСГга ажратиб кўрсатамиз:
1
А)
Қуролли Кучлар тизимида
ташкилот, идора, уюшма номларини ифодалов-
чи акроним ва аббревиатуралар:
NATO – North Atlantic Treaty Organization – “Шимолий атлантик иттифоқи таш-
килоти”, ICAO – International Civil Aviation Organization – “Халқаро фуқаролар авиация
ташкилоти”, ITU – International Telecommunication Union – “Халқаро телекоммуникция
бирлашмаси”, IMO – International Maritime Organization – “Халқаро денгиз флоти таш-
килоти”, FAA – Federal Aviation Administration – “Федерал авиация маъмурияти”, ANSI –
American National Standards Institute – “Америка миллий стандарт институти”, MC – Mi-
litary Court –“Ҳарбий суд (трибунал)”, RASC– Royal Army Service Corps – “Буюк Брита-
ния ҳарбий хизмат бирлашмаси”, BMA – Board of Military Appeals – “Ҳарбий ишлар юза-
сидан шикоятларни кўриб чиқувчи бошқарма (идора)”, MA – Military Alliance – “Ҳарбий
Иттифоқ”, OPP – Office of Military Public Prosecutor – “Ҳарбий прокуратура”, MA – Mili-
tary Academy – “Ҳарбий академия”, MH – Military Hospital – “Ҳарбий госпитал”, GH – Ge-
neral Headquarters – “Бош штаб”
ва ҳ.к.
Б)
Ҳарбий соҳага оид расмий ҳужжат ва унвон номларини ифодаловчи тер-
минлар:
WL – War Loan – “Ҳарбий заѐм/кредит”, MA – Military Agreement – “Ҳарбий би-
тим”, DO – Defence Order – “Ҳарбий буйруқ/буюртма”, СB – Commander of Battalion –
“Батальион командири”, GA – General of the Army – “Армия генерали”, C– Colonel –
“Полковник”, LC – Lieutenant Colonel – “Подполковник” M – Major – “Майор” , O – Offi-
cer – “Офицер”, Pro – Provost – “Маршал”, NSO – Naval Staff Officers – “Денгиз флоти
офицерлари”, GMRA – General Major of Royal Artillery – “Буюк Британия ”, MOC – Mili-
tary Officer in Charge –“Ҳарбий бошлиқ”.
В)
Ҳарбий соҳада фаолият юритаѐтган ходимларга хизмат кўрсатиш (сервис)-
да учрайдиган акроним ва аббревиатуралар (акр/аббр) турлари:
APО – Army
Postal Office – “Ҳарбий почта хизмати”, C – Canteen – “Ошхона”,
JAG – Judge Advocate-General – “Бош маслаҳатчи/консультант”, MS – Medical Station –
“Тиббий пункт”, DS – Dental Service – “Стоматология”, PHS – Printing House and Statio-
nery – “Канцелярия ва нашриѐт ”,TM – Transport Means – “Транспорт воситалари”, RS –
Railway services – “Темир йўл хизмати”, IWT – Inland Water Transport – “Ички сув йўли
хизмати”, FR – Flat Rent – “Квартира ижараси” ва ҳ.к.
Инглиз тили ҳарбий терминологик тизимида турли сўз бўлакларидан таркиб топган
якка компонентли терминларни ҳам қисқартириш ўзига хослик касб этади. Масалан:
Mlzd – militarized – “ҳарбийлашган”; cpt – captain – “капитан”; mlt – militaristic –
“ҳарбий руҳдаги”; mjr – major – “майор”; at – antiterror – “антитеррор”; amt – amount –
1
Мақолада ЛСГ қисқартмаси “Лексик семантик гуруҳ” маъносида қўлланилди.
51
“миқдор”; cld – cleared – “тозаланган”; g – general – “генерал”; brg – brigade – “гуруҳ,
жамоа, отрядь”; tr – transport – “транспорт”; s – supply – “таъминот”; adjt – adjutant –
“адъютант, ѐрдамчи”; grd – guard – “қоровул”, rjm – regiment – “полк, қўшин”
ва ҳ.к.
Инглиз тилидан фарқли тарзда, ўзбек тилида бирикмали, мураккаб шаклдаги ҳар-
бий соҳа аббревиатуралар оғзаки нутқда камдан-кам ҳоллардагина қисқартирилган шакл-
да қўлланади. Жумладан,
ТОҲТБЮ – Тошкент олий ҳарбий техника билим юрти – Tash-
kent Military Technical Institute, МВ – Мудофаа вазирлиги – Ministry of Defense,
ИИВ – Ички
ишлар вазирлиги – Ministry of Internal Affairs,
ДХХ – Давлат хавфсизлик хизмати – State
Security Service, ААТ – Aвтоматлаштирилган ахборот тизими – Automated Information
System
шулар жумласидан. Синхрон таржима жараѐнида, одатда, термин бирикмалар қис-
қартирилмай яхлитлигича (кенгайтирилган ҳолда) қўлланилади. Масалан,
T.R.B – The Rifle
Brigade–“Пиѐда аскарлар гуруҳи”; R.A.M.C – Royal Army Medical Corps
– “Буюк Британия
ҳарбий тиббий бирлашмаси”; A.F.R.U – Armed Forces of the Republic of Uzbeistan – “Ўзбе-
кистон Республикаси Қуролли Кучлари”; A.R.C.T – Air Raids on Civilian Targets –“Ноҳар-
бий мақсадлар учун мўлжалланган ҳаво парвозлари”
ва ҳ.к.
Ижтимоий-иқтисодий ва илмий тушунчаларни ифодалаш жараѐнида қўшма ва би-
рикмали терминларнинг муқобили бўлмиш акроним ва аббревиатуралар оғзаки ва ѐзма
нутқнинг тежамкор воситаси вазифасини бажаради. Мазкур хусусият аксарият инглиз ти-
ли ҳарбий терминларига хос бўлиб, таржимада уларни таркибини ташкил этувчи сўзлар-
нинг ўзаро ички боғлиқлигига аниқлик киритиб, кенгайтирилган шакл орқали талқин қи-
лиш мақсадга мувофиқ.
