93
2018/3
Ойбек А²МЕДОВ
ИНГЛИЗЧА СОЛИª-БОЖХОНА ТЕРМИНЛАРИНИ ЎЗБЕК
ТИЛИГА ТАРЖИМА ªИЛИШДА ФУНКЦИОНАЛ-СЕМАНТИК
ХУСУСИЯТЛАРНИНГ АКС ЭТИШИ
Маºолада инглиз тилидаги солиº-божхона терминларини ўзбек тилига таржима
ºилишда лексик-семантик, функционал-структуравий хусусиятлари тадºиº этилган. Шу-
нингдек, со³а терминологик тизими унинг семантик майдон ядроси ва перифериясини
ташкил этувчи, терминологик бирликларни ифодалайдиган бир ºанча лексик-семантик
гуру³ларга ажратиб та³лил ºилинган. Терминларни лексик-семантик гуру³ларга ажра-
тишда бир компонентли ва кўп компонентли терминлар ³амда сўз бирикма шаклидаги
термин бирикмаларнинг ºайси сўз туркумларидан (от, сифат, феъл) ташкил топганига
ало³ида а³амият берилган. Терминларнинг со³алараро интеграцияси жараёнидаги семан-
тик ўзгаришлар – маъно доирасининг кенгайиши ва торайиши натижасида юз берадиган
детерминологизация ва ретерминологизация ³одисаларининг юзага келиши терминларни
таржима ºилиш жараёнини ºийинлаштирувчи омил сифатида тўхталиб ўтилган. Терминлар
ифодалайдиган тушунчаларни со³а ходимлари тў¼ри ва хатосиз тушунишлари ва англашла-
ри учун айрим тавсиялар берилган. Терминологик бирликларни таржима ºилишда омоним-
лик, синонимлик ва полисемантик хусусиятлар маºбул, меъёрий ³олат эмаслиги, таржимада
уларнинг маъновий доминантлигига эътибор ºаратиш маºсадга мувофиº эканлигига ³ам
ур¼у берилган. Омонимлик хусусиятига эга бўлган лексемаларни инглиз тилидан ўзбек ти-
лига ўгиришда ўзига хос мураккабликка дуч келиниши амалий мисоллар орºали ёритилган.
Чунки семантик усулда ³осил бўлган лексема-терминлар ўз асл маъноси билан биргаликда
ºўшимча маъноларни ³ам ташийди. Бу ³ол таржима жараёнида терминнинг матнга мос
маъносини тез ва осон ил¼аб олишни ºийинлаштиради. Бундай мураккаб ³олатни четлаб
ўтиш учун омоним лексема маълум со³а термини сифатида ºўлланаётганини назарда тутиш
лозим бўлиши ºайд этилган. Шу маънода, таржимон, аввало, ³ар бир лисоний восита ва
бирликнинг фонетик, грамматик хусусиятлари, лексик-семантик маъно ва мо³ияти, вазифа-
сини матн ва лу¼ат ёрдамида аниºлаб талºин этиши, сўнгра ўз тилида унга монанд лисоний
бирлик танлай олиши лозимлиги таъкидланади. Маºолада омоним терминлардан ташºари
омограф терминлар ³ам та³лилга тортилган. Бундан ташºари, стилистик хусусиятга эга
бўлган солиº-божхона терминларини таржима ºилиш бугунги куннинг долзарб масалалари-
дан бирига айланганлиги боис мазкур со³ага оид икки тилли ва изо³ли лу¼атларни яратиш
¼ояси илгари сурилган.
Калит сўзлар:
таржима, муºобиллик, термин, терминологик тизим, солиº ва божхона тер-
минлари, лексик-семантик хусусият, лексема, семантик майдон.
В данной статье рассматривается анализ лексико-семантических, функциональных и
структурных особенностей налоговых и таможенных терминов при переводе с английского
Ойбек А³медов
– Ўзбекистон давлат жа³он тиллари университети доценти, филология
фанлари доктори.
E-mail:
ahmedov.oybek@mail.ru
ФМ
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
94
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
2018/3
на узбекский язык, а также терминологическая система сферы, ее семантическое поле и
периферия, проанализированные способом деления на несколько лексико-семантических
групп, представляющих налоговые и таможенные терминологические единицы. В частности,
однокомпонентные и многокомпонентные терминологические единицы были подчеркнуты
при разделении на лексико-семантические группы и они были затронуты как особая точка
при анализе терминологических единиц, согласно которым части речи принадлежат к со-
ответствующей грамматической категории (существительное, прилагательное, глагол и т.д.).
Помимо этого, изучены лингвистические явления, которые называются детерминоло-
гизация и ретерминологизация, как усложняющий фактор в переводе терминов и в про-
цессе междисциплинарной интеграции терминов из-за расширения и сужения значения
терминологических единиц.
Также были даны рекомендации для сотрудников налоговой и таможенной служб,
чтобы правильно использовать терминологические единицы и не допускать ошибок в их
устной и письменной речи. В статье подчеркивается существование омонимов и полисе-
мантических лексем в терминологии как неприемлемая ситуация, особенно при переводе
налоговых и таможенных терминов. Они затронуты как препятствие для адекватного пере-
вода некоторых терминологических единиц. С этой точки зрения важно обратить внимание
на их нейтральность и смысловую доминантность.
Лексемы, которые имеют омонимические особенности, проиллюстрированы практиче-
скими примерами в статье из-за сложных моментов в процессе перевода терминологиче-
ских единиц, потому что некоторые лексемы, кроме их первоначальных значений, которые
сформированы семантическим образом, также несут дополнительные значения. Это затруд-
няет быстрое и простое понимание смысла терминологических единиц в процессе перево-
да. Далее стоит избегать этой сложной ситуации, чтобы правильно отразить определенный
термин, который используется как термин для конкретной области.
Поэтому, в первую очередь, переводчик должен уметь интерпретировать и знать
фонетические, грамматические особенности, лексико-семантические значения и сущность
каждой лингвистической единицы и средств перевода. Переводчики должны обладать
функциональной компетенцией для определения правильного значения терминологических
единиц из контекста и словаря, а затем должны выбрать соответствующую лингвистическую
единицу на своем родном языке. В статье также обсуждается использование неоднознач-
ных терминологических единиц. Также предлагается перевод стилистических налоговых
и таможенных терминологических единиц, которые стали одной из актуальных проблем
сегодняшнего дня, и дали идею составления двуязычных,толковых и справочных книг и
словарей в данной сфере в будущем.
Ключевые слова:
перевод, эквивалентность, термины, терминологическая система, нало-
говые и таможенные термины, лексико-семантические особенности, лексема, семантическое поле.
This article deals with analysis of lexical-semantical, functional and structural peculiarities/
features of tax and customs terms in translation from English into Uzbek. As well as
terminological system of the sphere, its semantic field and peri phery have been analyzed by
dividing into several lexical-semantical groups that represent tax and customs terminological
units. Particularly, mono-componential and poly-componential terminological units have been
stressed while dividing into lexical-semantical groups and they were touched upon as a special
point while analyzing terminological units according to which parts of speech they belong to
(noun, adjective, verb etc.). Besides it, the linguistic phenomena that called determinologization
and reterminologization were considered as a complicating factor in translation of terms
and in the process of interdisci plinary integration of terms because of the expansion and
95
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
2018/3
narrowing meaning of the terminological units.
As well as some recommendations were given for tax and customs staff/employees in
order to use terminological units in correct way and not to make mistakes (blunders) in their
oral and written speech. The article highlights existing homonyms and poly-semantic lexemes
in the terminology as an abnormal situation, especially in translation of tax and customs
terms. They were touched upon as an obstacle in order to translate some terminological units
adequately. From this point, it is important to pay attention to their neutrality and meaning
dominance.
The lexemes that have homonymic features were illustrated by practical examples in
the article because of complicated phenomena in the process of terminological units. Because
some lexemes which were formed in semantic way also carry additional meanings except
its original meaning. This makes it difficult to quickly and easily understand the meaning
of terminological units in the translation process. From this point, it is worth to avoid this
complex situation in order to reflect the definite term that is used as a term for a specific
field. Therefore, first of all the interpreter/translator must interpret and be aware of the
phonetic, grammatical peculiarities/properties, lexical-semantical meanings and essence of each
linguistic unit and means. Translators must acquire functional competence to identify correct
meaning of terminological units due to the context and dictionary and then should select
an appropriate linguistic unit in their own language. The article also discusses the use of
ambiguous terms, as well as terminological terms. It is also suggested that the translation of
stylistic tax-customs terminological units that have become one of the topical/pressing issues
of today and given the idea of compiling bilingual and reference books and dictionaries in
the field.
Key words:
translation, equivalency, term, terminological system, tax and customs terms,
lexical-semantical peculiarities/features, lexeme, semantic field.
Тилшуносликда терминларни тў¼ри таржима ºилиш муайян со³ага оид
матнларнинг асосий бирлиги сифатида ºўлланаётган лексемаларнинг ³ам тў¼ри
таржима ºилинишининг зарурий шарти ³исобланади. Шунга бо¼лиº ³олда му-
тахассисликка оид матнлар билан ишлаш жараёнида тегишли со³а мутахассиси
бўлмаган шахсларда терминларни тў¼ри ва адекват таржима ºилиш ³амда ту-
шуниш билан бо¼лиº ºийинчиликлар юзага келиши шуб³асиз. Бунинг асосий
сабабларидан бири ³ар ºандай терминологик тизим мунтазам шаклда ривож-
ланиб ва янгиланиб туради. Мулоºот доирасида фаоллик хусусиятини йўºотган
айрим терминлар бошºа бир аниº, талабга жавоб берадиган терминлар билан
алмаштирилади, муомаладан чиºиб кетган бошºа терминларнинг ўрнини эса
янги термин-неологизмларнинг эгаллаши тилшунослик ºонуниятларидан бири
³исобланади. Инглиз тили СБ
1
терминологик тизимида лексик-семантик та-
биатини саºлаган, интеграл хусусиятга эга терминлар ифодалаётган тушунча-
нинг ўзига хос белгиси таржимада яººол кўриниб туради. Шунинг учун улар
со³а амалиёти билан бо¼лиº маълумотларни узатишда ºўл келади ва уларни
тў¼ри тушуниш унчалик ºийинчилик ту¼дирмайди. Инглиз тилидан ўзбек тили-
га ўгирилаётган аксарият бирикмали терминлар ўзбек тилида ³ам кўп таркибли
сўз бирикмалар орºали ифода этилишини таºозо этади. Буни эса, ўз навбатида,
1
Маºолада СБ ºисºартмаси “солиº ва божхона” маъносида ºўлланилди.
96
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
2018/3
терминологиядаги бир таркибли терминларнинг лексик шаклини синтактик му-
раккаблашувига олиб келган дейиш мумкин. Давр ўтиши билан архаик термин-
ларнинг ºўлланиши ³ам муайян даражада чеклаган. Масалан: ³ар ºандай дав-
латнинг иºтисодий таянчи бўлган
tax
1
– duty – солиº ва бож тизимлар номи
бундан 200-300 йил илгари инглиз тилида
reparation, contribution – товон –
ўлпон – сол¼ут терминлари билан ифодалар эди. Улар бугунги кунда архаик
лексемалар ºаторидан ўрин олган терминлар ³исобланади.
Мамлакатимизнинг давлат бошºаруви ва ижтимоий-иºтисодий тузилмаси-
да кечаётган ºатор ўзгариш, исло³от ва янгиликлар туфайли солиº ва божхо-
на тизимлари ºайта шаклланди ва солиº турларини номлаш жараёни ³ам му-
раккаблашди. Бу эса СБ тизими амалиёти такомиллашиб кенгайиб бораётгани,
тўланадиган ³амда йи¼иладиган солиºларни ифодаловчи тушунчаларни сўз би-
рикма тарзида ифода этиш заруратини келтириб чиºарди. Натижада, архаизмга
айланган терминларнинг семантик доирасида кенг тушунчани ифодалаш мумкин
бўлмагани боис тил лексикасида
tax - солиº (ўлпон) термини иштирокида унинг
муºобиллигини таъминловчи бир ºатор термин бирикмалар юзага келди. Жум-
ладан:
"аdvance corporation tax" – корпорациянинг олдиндан тўлайдиган соли¼и,
"agricultural tax" – ºишлоº хўжалик соли¼и, "alcohol tax" – спиртли ичимли-
клар учун олинадиган солиº, "capital gains tax" – сармоянинг бозор ºиймати
ошганлиги учун олинадиган солиº, "capital transfer tax" – сармояни бошºа би-
ровга ўтказиш соли¼и, "cargo tax" – юк йи¼ими, "consumption tax" – истеъмол
соли¼и, "deferred tax" – муддати кейинга сурилган солиº, "effluent tax" – атроф-
му³итни ифлослайдиган чиºиндилар учун солинадиган солиº, "emergency tax" –
фавºулодда солиº, "equalization tax" – турли хил ºимматли ºо¼озлар бўйича
тўловларни бараварлаштириш маºсадида ундириладиган солиº, "flat tax" – яго-
на ставка бўйича ундириладиган солиº, "franchise tax" – мутлаº ³уºуºлар ва
имтиёзлар учун солинадиган солиº, "gift tax" – ³адя соли¼и, "graduated tax" –
ошиб борувчи ставка бўйича ундириладиган солиº, "hidden taxes" – ноошкора
солиºлар (билвосита солиºлар, бож йи¼имлари), "маtured tax" – тўлов мудда-
ти етиб келган солиº, "multiple stages tax" – кўп босºичли солиº, "payroll tax"
– ижтимоий су¼урта маºсадлари учун иш ³аºидан ундириладиган солиº, "real
estate tax" – кўчмас мулк соли¼и, "selective employment tax" – муайян тоифа-
даги ходимларни белгиланган меъёрдан ташºари ёлланганлик учун тадбиркор-
лардан олинадиган солиº, "stamp tax/duty" – давлат йи¼ими (гербовый сбор),
"turnover tax" – савдо айланма соли¼и, "withholding tax" – дивиденд соли¼и ва
бошєалар.
Юºоридаги терминлар интеграл хусусиятга эга бўлиб, уларни ўзбек тилига
сўзма-сўз таржима ºилиш мумкин. Шунинг учун бундай терминлар таржимада
³еч кимга ³еч ºандай мураккаблик ва ºийинчилик ту¼дирмайди. Уларни айни
1
Солиº ва божхона со³аларига оид айрим тарихий адабиётлар ва лу¼атларда tax-
taxo (лот: “I estimate, determine” – ба³олайман, нархини белгилайман), duty - duete, deu,
due (late middle English duete, from Old French deu, due) шаклида берилган.
97
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
2018/3
пайтда бир нечта лексик-семантик гуру³лар (ЛСГ)га ажратиб, ºуйидаги шаклда
бериш маºсадга мувофиº
1
.
1- ЛСГ. Direct taxes - бевосита солиºлар.
Бунга
tax on legal entities’
income – “юридик шахсларнинг даромадидан олинадиган солиº”, tax on physical
persons’ income – “жисмоний шахслар даромадидан олинадиган солиº”, unified
tax paid by commercial and public catering corporations - “савдо ва умумий
овºатланиш корхоналари томонидан тўланадиган ягона солиº тўловидан давлат
бюджетига ажратмалар”, unified tax paid by mini corporations and micro firms –
“кичик корхона ва микрофирмалар тўлайдиган ягона солиº тўловидан давлат
бюджетига ажратмалар” кабилар.
2- ЛСГ. Indirect taxes – билвосита солиºлар.
Бунга
value added tax
–“ºўшилган ºиймат соли¼и”, excise tax – “акциз соли¼и”, customs duties –
“божхона пошлиналари”, motorvehicle tax – “жисмоний шахслар томонидан
автотранспорт воситалари учун сотиб олинган (бензин, газ, дизель ёнил¼иси)
ёºил¼и соли¼и” ни киритиш мумкин.
3- ЛСГ. Payment of resource and property tax – ресурс тўловлари ва
мулк соли¼и.
Бунга property
tax – “мол-мулк соли¼и”, land tax – “ер соли¼и”,
tax on used under the earth resources – “ер ºаъридан фойдаланганлик учун
солиº”, tax on used water resources – “сув ресурсларидан фойдаланганлик учун
солиº” тааллуºли.
Инглиз тили СБ терминлари билан бо¼лиº интеграл хусусиятга эга бун-
дай тушунчаларни ³ар доим ³ам якка сўздан иборат лексема билан ифодалаш
мумкин бўлавермагани учун аксарият ³олларда улар икки ва ундан ортиº сўз
бирикмаси орºали ифодаланади.
Аслида, терминлар ³ар ºандай со³а доирасида ишлатилганда лексик шак-
ли ўзгаришсиз ºўлланаверади, бироº муайян со³а доирасида уларга айнан шу
со³анинг ўзига хос хусусиятларидан келиб чиºиб, термин сифатида ёндашиш ва
ºўллаш лозим. Масалан, function – функция сўзини кўп маъноли термин си-
фатида эмас, балки терминологик омонимлар, со³алараро юз берадиган ретер-
минизация (ретерминлашув) ³одисасига учраганлигини эътиборга олган ³олда
талºин ºилиш тў¼ри бўлади. Терминологияда ретерминлашув (лотинча:
re
префикси “ºайта; янгидан, яна” маъноларини англатади) деб аталган ³одиса
ºатъийлашган бўлиб, уни ўзбек тилида “ºайта терминлашув”, деб аташ мумкин.
Бундай лисоний ³одиса жараёнида у ёки бу терминнинг иккинчи бир
со³ага кўчиб ўтиши, умумтерминологик маъносидан нисбатан торроº бўлган
со³авий маънони акс эттириши, ўзлашиши тушунилади. Инглиз тили СБ тер-
минологиясида ретерминлашув ³одисаси кам учраса-да, лисоний воºелик сифа-
тида со³алараро терминологик тизимларни такомиллаштириб, бойитишга хиз-
мат ºилмоºда.
1
Терминлар таржимаси “Ўзбекистон Республикасининг 2009 йилги асосий
макроиºтисодий кўрсаткичлари ва давлат бюджети параметрлари тў¼рисида”ги Ўзбекистон
Республикаси Президентининг ªарори матни асосида амалга оширилди.
98
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
2018/3
Инглиз тили лексикаси таркибига кирувчи СБ терминологиясини семан-
тик майдонларга ажратиб, термин шаклидаги сема ва концептларни икки тил
(инглиз-ўзбек) лексикографияси нуºтаи назаридан таржима ва та³лил ºилиш
терминологик сат³ни яхлит система сифатида тадºиº этиш имконини беради.
Маълумки, муайян семантик майдонни ³осил ºилувчи терминлар махсус терми-
нологик тизимни ташкил ºилади ва семантик майдон ядроси ва перифериясига
ажратилади. Ядро у ёки бу лексеманинг, изо³ли лу¼атларда келтирилган сўзнинг
лу¼авий маъноси ³исобланса, периферия эса лексеманинг коннотатив ва прагма-
тик хусусиятларини ифодалайди. Яъни, семантик майдон периферияси термино-
логик бирликларнинг ёндош маъноларини ташкил ºилади.
Шу маънода, биз инглиз тили СБ семантик майдон ядроси ва периферия-
сини ташкил этадиган терминологик бирликларни ифодаловчи бешта лексик-се-
мантик (ЛСГ)ни ажратиб та³лил ºилдик:
1- ЛСГ. СБ тизими амалиётида ходимларнинг функционал масъуллигини
семантик майдон ядроси деб олсак, унинг периферияси бир компонентли лексе-
малар ³амда изофали бирикма компонентдан таркиб топган терминлар орºали
ифодаланади.
Масалан:
"сheck" – назорат, текширув, "eport" – ³исобот (³исобот бериш),
"analysis of the balance" – балансни та³лил ºилиш”, comparing volume of the
goods – “товар ³ажмини таººослаш”, statistic information – “статистик маълу-
мот”, permission for cargo transit – “юкни ўтишига рухсат этиш” ва ³.к.
2- ЛСГ. Мазкур гуру³да СБ тизими фаолияти жараёнида ºўлланувчи рас-
мий ³ужжат номлари семантик майдон ядроси бўлиб, биринчи гуру³дан фарºли
тарзда бир компонентли термин-лексемалар иштирок этади.
Жумладан:
аct – “далолатнома, баённома”, order – “ордер (буйруº
вараºаси)”, licence –“рухсатнома (лицензия)”, declaration – “декларация”,
certificate – “гуво³нома (сертификат)”, contract – “шартнома”, transaction –
“келишув”, documents –“³ужжатлар”, fax – “факс”, telex – “телекс”, copy –
“нусха”, consignment – “консигнация (шартнома тури)”, advice – “хабарнома
(авизо)” ва бошєалар.
3- ЛСГ. Ушбу гуру³да со³а амалиётида ноºонуний ишлар натижасига
нисбатан ºўлланадиган терминлар семантик майдон ядроси ³исобланади. Бу
гуру³нинг ало³ида ажратилиши терминларнинг таржимада берилишида икки
компонентдан ортиº сўз орºали талºин ºилиниши ва айримларининг отлашган
сўзлардан ифодаланиши билан изо³ланади.
Масалан:
fine – “жарима (пеня) солиш”, arrear (dodger) – “солиºдан
бўйин товловчи шахс”, illegal products – “ноºонуний ма³сулот”, explanation
letter – “тушунтириш хати”, warning – “³айфсан (ого³лантириш)”, dissmiss –
“ишдан озод этиш”, crucial – “³ал ºилувчи (ºарор ºилувчи)”, sack – “ишдан
бўшатиш; камомад (етишмовчилик)” ва бошєалар.
4- ЛСГ. Бу гуру³нинг юºоридагидан фарºи шуки, СБ терминлари ўз тар-
кибига ºўмита, бошºарма, бош бошºарма ва солиº идоралари сингари ташки-
99
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
2018/3
лот номларини ўз таркибига иккиламчи компонент сифатида бириктирган ³олда
ºўлланади.
Жумладан:
tax committee – “солиº ºўмитаси”, customs committee – “бож-
хона ºўмитаси”, tax head (boarding) office – “солиº бошºармаси”, customs
offices – “божхона идоралари”, tax department on counter action to illegal tax
and currency income – “солиº ва валютага ºарши курашиш департаменти”, tax
inspection – “солиº инспекцияси”, customs departments (branches) – “божхо-
на шўъбалари” ва бошєалар.
5- ЛСГ. Бу гуру³га кирувчи СБ терминлар со³а амалиётида фаол
ºўлланувчи маъмурий (мансаб) лавозимларини англатувчи терминларни ºамраб
олади. Одатда, у ёки бу лавозимни ифодаловчи инглизча терминларнинг лексик-
семантик хусусияти ва компоненти таржима жараёнида тўлалигича саºланади.
Масалан:
сhairman of the committee – “ºўмита раиси”, deputies of
the chairman – “ºўмита раиси ўринбосарлари”, heads of offices – “идора
бошлиºлари”, heads of inspections – “инспекция бошлиºлари”, heads of customs
departments – “божхона бўлим бошлиºлари”, senior inspector – “катта нозир”,
inspector – “нозир (инспектор)” ва бошєалар.
Юºорида келтирилган мисоллар шуни кўрсатадики, СБ со³аси терминла-
ри субстантив (от ва отлашган) ярусдан таркиб топган бўлиб, улар бир компо-
нентли, жуфт ва кўп компонентли терминлар бўлиши мумкин. Терминлар ифо-
далайдиган тушунчаларни со³а ходимлари тў¼ри ва хатосиз тушунишлари ва
англашлари учун, аввало, СБ со³асининг таркибий тузилмалари ва амалиётига
оид билимлардан етарли даражада бохабар бўлишлари керак. Бундан ташºари,
улар экстралингвистик ва интралингвистик маълумотларга ³ам эга бўлишлари
талаб этилади.
Умуман, СБ тизимига оид матнлар таржимасида со³а терминларининг ўз
кўринишига кўра оддий, сўз бирикма, ºўшма ва мураккаб шаклларда ºўлланади.
СБ терминларини инглиз тилидан ўзбек тилига ўгиришда махсус изо³ли
лу¼атлардан фойдаланиш маºбул усул ³исобланади. Масалан:
сycle (оборот,
айланма, давр, цикл) таянч лексема билан учрайдиган ºуйидаги бирикмали тер-
минларни кузатишимиз мумкин:
cycles in general business activities – “умум
бизнес фаолият айланмаси”, budget cycle – “бюджет айланмаси”, basic cycle
– “асосий оборот,” economic cycle – “иºтисодиёт айланма” investment cycle
– “сармоя (инвeстиция) айланмаси”, accounting cycle – “бухгалтерия айлан-
маси”, capital cycle – “мабла¼ айланмаси”, building cycle – “ºурилиш тармо¼и
айланмаси”, control cycle – “текширув орасидаги танаффус, назорат доираси”,
decennial cycle – “ўн йиллик айланма (цикл)”, delivery cycle – “етказиб бе-
риш даври (цикли)”, design cycle – “лойи³а доираси”, development cycle –
“ривожланиш доираси”, life cycle – “³аёт айланаси (цикли)”, machine cycle
– “машина айланаси”, major business cycle – “асосий бизнес обороти”, minor
buisness cycle – “кичик бизнес обороти”, operating cycle – “ишлаб чиºариш,
амалиёт доираси”, price cycle – “нарх-наво айланмаси”, procurement cycle –
“харид ºилиш цикли”, running cycle – “иш цикли”, trade cycle – “савдо ай-
100
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
2018/3
ланмаси”, turnover cycle – “оборот айланмаси”, work cycle – “иш фаолият
доираси”, cycle of money – “пул обороти (айланмаси)”, cycle of reproduction –
“ºайта ишлаб чиºариш айланмаси”, development cycle – “ривожлантириш обо-
роти” ва бошєалар.
Кўринадики,
cycle таянч лексемаси муайян термин таркибида иштирок
этиб, ёндош лексемалар билан бирга ºўлланганда ўзининг лексик-семантик,
функционал хусусиятларини ва асл маъносини йўºотмайди. Бироº, liability тер-
минида бундай ³олат кузатилмайди. Ушбу терминни матн ичида ºўллаганда ва
таржима жараёнида трансформацион усул асосида ўзгартириб таржима ºилиш
маºсадга мувофиºдир.
Инглизча liability термини ўзбек тилида:
1) “жавобгарлик”, “бурч”,
“масъулият”; 2) “харажатга, чиºимга сабабчи бўладиган шахс ёки нарса”; 3)
“мажбурият, ºарз, ºарздорлик”, 4) “бухгалтерия балансининг пассив (ўнг) то-
мони” каби семаларни ўзида акс эттиради.
Инглиз тилида:
"оur liability is limited to making good, by repair or
replacement, only defects caused by faulty design, materials or workmanship, during
normal and proper use of the equipment"[5; 26-б.].
Ўзбек тилида:
жи³оз яхши ва мукаммал ишлаши учун лойи³адаги кам-
чиликлардан ташºари унинг ºисмларини таъмирлаш ёки янгисига алмашти-
ришда имкониятимиз чекланган.
Инглиз тилида:
"at the expiration of the guarantee period all further
liability on our part ceases"[5; 28-б.].
Ўзбек тилида:
кафолат муддати тугаши билан сизга бериладиган кўмак
³ам тўхтатилади.
"Liability insurance" – "су¼урта мажбурияти" cўз бирикмаси шаклида
ºўлланганда, уни тў¼ри тушуниш маºсадида аввало, ўзак сўз
insurance – су¼урта
лексемасининг со³ага тааллуºли маъносини лу¼атдан ºараш керак. Liability
лексемаси ёндош сўзлар билан бирикма ³осил ºилган ³олларда ўзак сўз билан
берилган бирикмалардан мазкур таянч сўзнинг маъносини тў¼ри танлаб олиш
бирикмали терминларнинг таржима ºилиш ºулайлигини юзага келтиради. Ма-
салан, инглиз тилидаги
bond ўзак сўз билан учрайдиган fiduciary bond – ишон-
чли гаров иборасини bond ºаторидан ºидирадиган бўлсак, у ерда 25 дан ортиº
турли бирикмаларни учратамиз. Шулар орасидан таººослаш йўли орºали ке-
ракли бўлган сўз, ибора ва бирикма шаклидаги терминларни матн талабига мос
шаклда таржима жараёнида ажратиб оламиз.
²ар ºандай терминологик бирликлар таржимасида омонимлик маºбул,
меъ ёрий ³олат ³исобланмаслиги шу со³а тили ³али такомилга етмагандан да-
рак беради[6; 33-б.]. Лекин, терминлараро омонимияга йўл ºўйилади, чунки
бунда омонимларнинг ³ар бири муайян терминологик тизимда ўзига хос изо³га,
лу¼атда эса ўзига хос талºинга эга бўлади.
Омонимлар билан полисемантик сўзлар полуфункционаллик хусусият-
га эга бўлганлиги сабабли айрим ³олларда, амалиётда омонимия ва полисемия
101
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
2018/3
³одисаларини чалкаштириш ³олатлари мавжуд. Бу эса уларнинг таркибидаги
терминлик маъносини ил¼аб олишни ³ам ºийинлаштиради.
Таржимада бир омонимик ºаторга уюшиб, нутºда ºўлланиш даражаси
фаол бўлган лисоний воситалардан бири матндан ташºарида эътироф этилган-
да, тингловчи унинг маъносини ажратишда иккиланиб ºолади. Фаоллик дара-
жаси ³ар хил омонимлар матн вазиятида эътироф этилганда мулоºот жараё-
нида кўпроº учрайдиган ва ишлатиладиган маъно таржимон кўз ўнгида намоён
бўлади. Бироº матн таркибидаги омонимларнинг ºайси бир маъносидан фой-
даланилаётганлигига аниºлик киритилса, таржима жараёни учун ºулай шаро-
ит яратилган бўлади. Тадºиºотимизга доир (инглиз тилида 40 та, ўзбек тилида
25 та) ºуйидаги СБ со³асига оид омоним терминларни келтиришимиз мумкин.
Масалан:
"balance"
– мувозанат, тенглик, мувофиºлик, "balance" – ºолдиº,
сальдо,
balance
– муайян фирма ёки корхонанинг маълум бир муддат дав-
ридаги кирим-чиºим кўрсаткичларининг нисбати, "balance" – банкдаги ³исоб.
Шунингдек,
"duty"
– вазифа, бурч, топшириº, хизмат мажбурияти, "duty" –
бож. Тўлиº омонимлар матндан ташºарида эътироф этилганида омонимик лек-
семалардан ºайси бири назарда тутилаётгани маълум бўлмай ºолиш ³олати
ºуйидаги мисолларда етарлича ёритилган:
bond – “алоºа, ришта, дўстлик”, bond
– “облигация, (ºимматли ºо¼оз)”, “тўлов мажбурияти”, bond – “бирлаштириш”,
bond - “ёзма келишув, шартнома” каби от ва феъл сўз туркумларига мансуб
омоним лексемалар ºаторига ³ам тааллуºлидир. Ёки аксинча,
capacity – “куч
(ланиш)” capacity – “лавозим”, capacity – “касб”, capacity – “таъсир”, capacity
– “³ажм, си¼им”, capacity – “даража”, capacity – “ºобилят, иºтидор”, capacity
– “сифат”, capacity – “имконият” capacity – “компетенция, ваколат, ³уºуº,
ихтиёр” каби омонимия ºаторидаги лексемаларнинг ³ар ºайсиси ало³ида эъ-
тироф этилганда (³ар бири ўз маъносига эга), кўз ўнгимизда дар³ол мазкур
омонимларнинг capacity – “куч” – “кучланиш”, duty – “хизмат мажбурия-
ти”, “навбатчилик” ёки
balance – “мувозанат, тенглик” каби жонли нутºда
фаол бўлган, кўпроº учрайдиган доминант маънолари жонланади. Аммо омо-
нимик ºаторларга уюшган лисоний бирликларни нутºий вазият таºозоси би-
лан таржима жараёнида ўз маъносида ºўллаш, таржима ºилинаётган тилда
унга монанд терминологик бирликларни танлаш маºсадга мувофиº. Лексема-
нинг мазкур со³а билан бо¼лиº вариантига етарли даражада эътибор берил-
маслик, матнни турлича шар³ланиб, ³ар ким ўзи билганча таржима ºилишига
олиб келади.
Юºоридаги муло³азалар билан бо¼лиº ºуйидаги мисолларни келтирамиз:
Bond
1
– (connection) /noun/. A close connection joining two or more
people. Ex: The bond (s) of friendship /love – дўстлик (севги) риштаси.
There has been a close bond between them ever since she saved him from
drowning – уни сувга чўкишдан ºутºариб ºолгани боис, улар ўртасида яºин му-
носабат юзага келди.
102
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
2018/3
In societies with strong family bonds (= friendships) – жамиятда оиланинг
(дўстликнинг) кучли ришталари мавжуд.
Bond
2
– /verb/. Ex: "The aim was to bond the group into a closely-knit
team" – Маºсад, гуру³ни жамоага бирлаштириш эди.
The hospital gives mothers no quiet private time in which to bond with their
babies – Ту¼уруºхона оналарга фарзандлари билан муносабатда бўлишда хотир-
жамлик бермайди.
Bond
3
– /verb/. "To stick materials together, especially using glue". Ex: "The
new adhesive can bond (= joint) formed is watertight" – бу янги елим сув
ўтказмайди.
Bond
4
– /noun/. An official paper given by the government or a company
to show that you have lent them money that they will pay back to you at an
interest rate that doesn’t change. Ex: I invested money in savings bonds – мен
сармоямни облигация жам¼армасига ºўйдим.
Bond
5
– /noun/ 1. A written agreement or promise. Ex: They have entered
into a solemn bond – улар жиддий тўхтамга келишди. 2.
US. Legal: a sum of
money that is paid to formally promise that someone accused of a crime and being
kept in prison will appear for trial if released – жиноятда айбланиб ºамалган
шахс гаров пулини тўлаш орºали, суд жараёнида ºатнашиш шарти билан озод-
ликка чиºарилади.
"The judge ordered that he post a US 10 000 bond pending his appeal of
the verdict" –
Суд чиºарган ³укм (вердикт) бўйича берилган шикоятнинг на-
тижаси эълон ºилингунга ºадар, судья унга 10 000 доллар миºдорда гаров (ка-
филлик) пули тўлаш бўйича фармон чиºарди.
Bond
6
– /noun/. "Now, sir, we entered into a bond of confidence" – Мана,
жаноб, биз сиз билан битим туздик.
Bond
7
– /noun/. "As a result, the net revenues from selling government bonds
remained practically the same in September" – Давлат ºимматли ºо¼озларининг
сотилиши натижасидаги соф даромадлар бўйича сентябрь ойида ³еч ºандай
ўзгариш бўлмади.
Bond
8
– /noun/. "These are the biggest range days in the bond market" –
Шу кунларда ºимматли ºо¼озлар бозори фаолиятининг авжига чиººан пайти.
Bond
9
– /noun/ 1. "The ropes or chains that hold prisoners and prevent
them moving around or escaping". Ex: "Loose his bonds set him free" – уни ки-
шанлардан бўшатинг. 2. Something that prevents you from doing what you want.
Ex: She longed to escape from the bonds of children and house work – у уй иши
ва болалар ташвишидан ºутулишни жуда хо³лар эди.
Bond
10
– /noun/ "The process by which a close emotional relationship is
developed". Ex: "Much of the bonding between mother and child takes place in
those early weeks"[11; 58-б.] –
она ва бола ўртасидаги яºинлик (ºариндошлик)
туй¼улари эрта уй¼онади.
103
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
2018/3
Юºоридаги мисоллардан кўринадики, bond
1
лексемаси омоним сўз бўлиб, у
махсус термин сифатида ягона маъно (ºимматли ºо¼оз/ облигация)ни ифода-
лаб келмоºда. Бироº умумадабий тилда bond лексемаси ўзида кўплаб ºўшимча
маъноларни мужассамлаштиргани (ришта, алоºа, муносабат, келишув, битим, га-
ров, кафиллик, ма³бус кишани, ºарз тилхати) со³ага оид матнлар таржимасида,
хусусан, синхрон таржима жараёнида эътибордан ºочирилса, семантик хатолик
юзага келади. Ушбу лексемани таржимада муайян со³а термини сифатида аж-
ратиб олишнинг мураккаблиги эса талаффуз жараёнида уларнинг бир-биридан
фарº ºилмаслиги билан изо³ланади.
Келтирилган мисоллардан англашиладики, инглиз тили СБ терминология-
сида омонимия ва полисемия муаммоси шунчалик кенг тарºалганки, ³атто ай-
рим терминлар ўзининг асл маъносига тескари, ºарама-ºарши маънони ифода
этиши ³ам кузатилади. Масалан:
lift of taxes 1) солиº тўловларининг ошиши;
2) солиºларни бекор ºилиш. Tax break ³ам шундай терминлардан ³исобла-
ниб, у бир-бирига зид бўлган икки маънони ифодалайди. Унинг биринчи маъ-
носи
солиº тўлаш ºоидаларини бузиш бўлса, иккинчи маъноси эса давлат то-
монидан берилган
солиº имтиёзидир. ªуйида келтирилган жумла таржимасига
эътибор беринг.
Инглиз тилида:
There is still a large uncertainty regarding the final
decision on the tax breaks and possible implications for Vankor project and we
expect Rosneft's stock to continue be volatile in the upcoming weeks[7; 53-б.].
Ўзбек тилида:
Солиº имтиёзлари бўйича якуний хулоса ва Ванкор лойи³аси
билан бо¼лиº имкониятларнинг ноаниºлиги ³алигача саºланиб ºолмоºда. Чу-
нончи, Роснефти компания акциялари котировкаларининг беºарорлиги ³ам
кузатилмоºда.
Юºорида келтирилган жумладаги tax breaks[8; 184-б.] сингари термин-
ларнинг ³уºуºни му³офаза ºилувчи солиº ва божхона со³аларига оид ³уж-
жатларда, умуман, шу со³а лексикасида кўплаб учраши касб эгалари ³амда
таржимонларнинг со³а терминологиясига оид билим ва кўникмалари муттасил
ошириб бориши зарурлигини таºозо этади.
Инглиз тили СБ терминологиясида омоним терминлардан ташºари омо-
граф терминлар ³ам мавжуд. Терминологияда уларнинг салмо¼и кам бўлса-
да, со³а терминологиясининг нуºсонларидан бири ³исобланади. Чунки,
омограф
терминлар ёзилиш жи³атдан бир-биридан мутлаºо фарº ºилмайди, фаºат фо-
нетик жи³атдан, талаффуз ºилинишда ур¼у орºали фарºланади. Бундай тер-
минларга ºуйидагиларни киритиш мумкин: ex’port – товар экспорти, ’export –
экспорт ºилмоº, ad’vance – бўнак, аванс, ’advance – ривожланмоº, ил¼орламоº,
pre’sent – таºдим ºилмоº, таъминламоº, етказиб бермоº, ’present – бонус, сов¼а-
салом, ex’cess profit tax – ºўшимча фойда cоли¼и, ’excess baggage – ортиºча юк.
1
Юºорида келтирилган амалий мисоллардаги bond термини Kate Woodford ва Guy
Jackson томонидан яратилган Cambridge Advanced Dictionary (Сambridge University press/
2003, version 10, P.458 ) лу¼атидан олинди.
104
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
2018/3
Бугунги кунда солиº-божхона со³аларига оид ахборот ³амда маълумот-
ларни ўзбек тилидан инглиз тилига ва аксинча, инглиз тилидан ўзбек ти-
лига таржима ºилинаётгани ижобий ³олат, албатта. Аммо, аксарият таржи-
ма ºилинган маълумотларда СБ терминларини нотў¼ри талºин этиш, ўринсиз
ºўллаш ёхуд сўзма-сўз, компьютер ёрдамида таржима ºилиш натижасида со³а
термини англатган маънони тўлаºонли ифода этиш мушкул бўлган айрим вази-
ятлар ³ам учраб туради. Мамлакатимизда икки тил (инглиз-ўзбек)да чоп эти-
лаётган
“Business partner” рўзномасидан олинган ºуйидаги жумлаларга эътибор
ºаратинг: ... It should be observed that at the same time, in keeping with the
November 30, 1996 Presidential Decree No УП-1652, “On additional stimuli and
incentives granted to enterprises with foreign investment”…
Мазкур жумланинг
“ºўшимча имтиёзлар ³амда ра¼батлантиришлар берил-
ди”, дейилган ºисмида рус тилидаги
стимулы
сўзи инглиз тилига тў¼ридан-тў¼ри
а¼дарилган, холос. Рўзнома матнида ºўлланилган
taxation of incentives бирикма-
ли термин incentives of taxation шаклида берилиши тў¼ри бўлади. Чунки,
“им-
тиёзни солиººа тортиш эмас, солиº имтиёзи” бўлиши керак.
Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2009 йил 22 декаб-
рдаги Пª-1245-сонли “Ўзбекистон Республикасининг 2010 йилга мўлжалланган
давлат бюджетининг асосий макроиºтисодий кўрсаткичлари ва параметрла-
ри прогнози тў¼рисида”ги ªарорига мувофиº солиº кодексининг 134 та мод-
дасига ºўшимча ва ўзгаришлар киритилган. Мазкур ўзгаришларнинг асосий
ºисми ўзбек, рус ва инглиз тилларида нашрдан чиºди. Инглиз тилига таржима
ºилинган жумлага эътибор беринг:
While translating physical persons of objects
of an available housing in a category of uninhabited fund or purchase by them
in the property of objects of uninhabited fund (a building, a premise (room) in a
building) the tax to property of physical persons is paid under the rate established
for legal entities[9; 7-б.].
Энди, ушбу жумланинг рус тилидаги вариантига эътибор беринг:
При
переводе физическими лицами объектов жилого фонда в категорию нежилого
фонда или приобретения ими в собственность объектов нежилого фонда (зда-
ния, помещения в здании) налог на имущество физических лиц уплачивается
по ставке, установленной для юридических лиц.
Таъкидлаб кўрсатилган ўринлардаги терминлар номувофиºлигини изо³сиз
³ам тушуниш мумкин.
105
ТАРЖИМА НАЗАРИЯСИ
2018/3
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР
1. O’zbekiston Respublikasi soliq kodeksi. – Т., 2008. – 256 b.
2. O’zbekiston Respublikasi bojxona kodeksi . – Т., 2014. – 296 b.
3. Bird R.M. Tax policy and economic development. – London, 1998. – 278 p.
4. Burg D. A World History of Tax Rebellions. Great Britain. 2004.583 p.
5. Melenskaya N. The Key to Business. – T.: 2010. – 295 p.
6. Kuchimov Sh.N. Huquqiy normalarni o’zbek tilida ifodalashning ilmiy-nazariy muammolari:
Filol. fanlari doktori. …diss. avtoref. – Т., 2004. – 46 b.
7. Kruglyakova O.V. Russko-angliyskiy i anglo-russkiy slovar tamojennix terminov. –
Vladivastok, 2010. – 668 s.
8. Korolkovich V.A., Korolkovich Yu.V. Anglo-russkiy slovar jivogo finansovogo-ekonomicheskogo
yazika. – М., 2003. – 462 s.
9. Report on Information about Changes of Rates and Taxes and Other compulsory
payments, As Well As on Separate Matters on Taxation in 2010. – T., 2010. – P.13.
10. Grass T. La traduction juridique bilingue français-allemend: problematique et resolution
des ambiguites terminologiques. Nancy, 1996, 325.p
11. Woodford K., Jackson G. Cambridge Advanced Dictionary. – Сambridge University press,
2003, version 10, P.458.
12.http://en.wikipedia.org/wiki/history_of taxation_in_the_united.
13. https://scm.ncsu.edu/scm-articles/article/glossary-of-terms-tariff-and-tax-in-international-
trade
14. http://ec.europa.eu/taxation_customs/common/publications/studies/index
