Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Linguopragmatic characteristics of hyperbola in English
and Uzbek literature
Umida BABADJANOVA
Tashkent Oriental University, Uzbekistan State World Languages University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received August 2024
Received in revised form
10 September 2024
Accepted 25 September 2024
Available online
25 October 2024
This article examines the linguistic and pragmatic features of
hyperbole in English and Uzbek literature. Hyperbole serves as a
rhetorical tool to emphasize emotions, enhance imagery, and
reflect cultural values. Defined as deliberate exaggeration,
hyperbole operates across various linguistic levels
—
lexical,
syntactic, and semantic
—
while its pragmatic function is to
engage readers’ emotional reactions and interpretations. The
study explores hyperbole in English literature, spanning from
Shakespeare’s dramas to contemporary satire, where it often
conveys irony and social criticism. Conversely, in Uzbek
literature, hyperbole
—
or 'exaggeration'
—
celebrates themes like
heroism, beauty, and moral ideals, drawing from oral traditions
and classical poetry. Through comparative analysis, the article
highlights the cultural contexts and stylistic differences in the
use of hyperbole, showing that while hyperbole universally
serves expressive purposes, its manifestations are deeply rooted
in specific literary traditions. The findings underscore the
importance of hyperbole as a multifunctional rhetorical device
that enriches literature and offers insights into cross-cultural
human experiences.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss4
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
Hyperbole,
exaggeration,
linguistic-pragmatic
features,
literature,
stylistic differences,
image.
Ingliz
va
o‘zbek
adabiyotida
giperbolaning
lingvopragmatik xususiyatlari
ANNOTATSIYA
Kalit
so‘zlar
:
giperbola,
mubolag‘a,
Ushbu maqola ingliz va o'zbek adabiyotlarida giperbola
(mubolag‘a)ning lingvo
-pragmatik xususiyatlarini o'rganadi.
1
Graduate student, Faculty of Linguistics (English), Tashkent Oriental University.
2
Professor, Doctor of Philology (DSc), Uzbekistan State World Languages University.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
7
lingvo-pragmatik
xususiyatlar,
adabiyot,
uslubiy farqlar,
tasvir.
Giperbola, hissiyotlarni ta'kidlash, tasvirni kuchaytirish va madaniy
qadriyatlarni aks ettirishda retorik vosita sifatida o'z o'rnini
belgilaydi. Giperbola
—
bu ongli ravishda ortiqcha bo'lish deb
ta'riflanadi va leksik, sintaktik va semantik kabi turli lingvistik
darajalarda faoliyat yuritadi, uning pragmatik funksiyasi esa
o'quvchining hissiy reaktsiyalarini va talqinlarini jalb qiladi.
Tadqiqot, ingliz adabiyotida giparbolaning qo'llanilishini,
Shakespear dramalaridan tortib zamonaviy satira asarlarigacha
o'rganib, uning ironiyani va ijtimoiy tanqidni ifoda etish qobiliyatini
ta'kidlaydi. Aksincha, o'zbek adabiyotida giparbola, ya'ni
"mubolag‘a," qahramonlik, go'zallik va axloqiy g'oyalar kabi
mavzularni nishonlashda qo'llaniladi va u og'zaki an'analarga va
klassik she'riyatga asoslanadi. Taqqoslash analizi orqali, ushbu
maqola giparbolaning madaniy kontekstlarini va uslubiy farqlarini
ko'rsatadi, bu giparbola ifoda etishning universal funksiyalarini
bajarishga qaramay, uning ifodalari muayyan adabiy an'analardan
chuqur ta'sirlanganligini isbotlaydi. Natijalar giperbolaning adabiy
manzarani boyituvchi va madaniyatlararo insoniy tajribalarni
tushunishga yordam beruvchi ko'p funksiyali retorik vosita
sifatidagi ahamiyatini ta'kidlaydi.
Лингвопрагматическая характеристика гиперболы в
английской и узбекской литературе
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
гипербола,
преувеличение,
лингвопрагматические
особенности,
литература,
стилистические различия,
образ.
В данной статье исследуются лингвопрагматические
особенности гиперболы (преувеличения) в английской и
узбекской литературе. Гипербола занимает важное место как
риторический инструмент, позволяющий подчеркнуть
эмоции, усилить образы и отразить культурные ценности.
Гипербола определяется как сознательное преувеличение и
функционирует на разных языковых уровнях —
лексическом, синтаксическом и семантическом, в то время
как её прагматическая функция заключается в воздействии
на эмоциональные реакции и интерпретации читателя.
Исследование анализирует использование гиперболы в
английской литературе —
от драм Шекспира до современной
сатиры, подчёркивая её способность передавать иронию и
социальную критику. В узбекской литературе, напротив,
гипербола или «преувеличение» используется для
прославления таких тем, как героизм, красота и моральные
идеалы, и основывается на устных традициях и классической
поэзии. Сравнительный анализ в статье раскрывает
культурные контексты и стилистические различия
гиперболы, показывая, что, хотя гипербола выполняет
универсальные выразительные функции, её формы глубоко
зависят от определённых литературных традиций.
Результаты подчёркивают значимость гиперболы как
многофункционального риторического приёма, который
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
8
обогащает литературный ландшафт и помогает глубже
понять межкультурный человеческий опыт
.
KIRISH
Giperbola stilistik vosita sifatida turli madaniyatlar va davrlar adabiyotida keng
qo'llaniladi. Bu xarakterlarning, vaziyatlarning yoki his-tuyg'ularning ba'zi jihatlarini
ta'kidlash uchun ataylab bo'rttirishni o'z ichiga oladi, bu esa dramatiklik yoki intensivlik
hissini yaratadi. Eng oddiy shaklda giperbola oddiy kontsepsiyani g'ayrioddiy holga
keltirishi yoki sevgi, g'azab yoki qo'rquv kabi ekstremal holatni etkazish uchun inson his-
tuyg'ularini kuchaytirishi mumkin. Ushbu qurilma qadim zamonlardan beri hikoya qilish
uchun asos bo'lib, nafaqat individual hikoyalarni, balki ijtimoiy va madaniy nutqni ham
shakllantiradi.
Giperbola yoki ataylab bo‘rttirish adabiyotda kuchli his
-
tuyg‘ularni uyg‘otish, fikrni
ta’kidlash yoki jonli tasvir yaratish uchun keng qo‘llaniladigan ritorik usuldir. Bu uslub
butun dunyo adabiyotida, jumladan, ingliz va o‘zbek adabiyotida faol ishlatila
di.[1] Ushbu
maqola giperbolaning lingvopragmatik xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlangan bo‘lib,
uning ingliz va o‘zbek adabiy kontekstida qanday funktsiyalarga ega ekanligini va madaniy
va uslubiy farqlarga qanday hissa qo‘shishini ko‘rsatadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI
Giperbolani olimlar turlicha nuqtayi nazardan tadqiq etishgan. Jumladan, Sh.
A.Abdurahmonov “O‘zbek badiiy nutqida kulgi qo‘zg‘atuvchi lisoniy vositalar” mavzusidagi
nomzodlik dissertatsiyasida, J.B.Qoraboyevning “Giperbolaning lingvistik maqomi va
muolag’alashgan semantikali frazeologik birliklar” mavzusidagi ilmiy maqolasi,
M.Mirtojiyevning “Lingvistik metaforalar tasnifi” nomli ilmiy maqolasi, T. Sabitovaning
“Navoiy ijodida badiiy san’atlar” mavzusidagi ilmiy maqolasi, S. Mirzaxalilovaning
“Tillarda giperbolani voqealantiruvchi verbal va noverbal vositalar” nomli maqolasi,
I.O.Parmonov, N.E. Abdullaevaning “Analysis of hyperbole in the english and uzbek” nomli
ilmiy maqolasida, shuningdek, Е. Н. Мустяцанинг “Гипербола как средство
стилистической экспрессии во фразеологических единицах английского языка”, Ю.
И.Борисенко “О лингвистическом статусе гиперболы и механизме ее образования”
kabi ilmiy maqolalarida giperbola va uning nutqda, frazeologik birliklarda, tilshunoslikda
qo‘llanishiga doir tahliliy ma’l
umotlar keltirilgan.
METOD VA METODOLOGIYA
O‘zbek va ingliz tilini rivojlantirishga qaratilgan qonunlar, o‘zbekiston Respublikasi
Prezidentining qaror va farmonlari maqolaning metodologik asosini tashkil etadi.
Maqolada lingvistik va qiyosiy tahlil usullaridan foydalanildi.
NATIJA
Ingliz va o‘zbek adabiyotidagi giperbolaning lingvopragmatik xususiyatlarini
misollar keltirib tahlil etish orqali ikki tilning o‘zaro va farqli jihatlari maqolada
tanlangan
mavzu doirasida ochib beriladi. Shuningdek, ingliz va o‘zbek tilidagi giperbolani yuzaga
keltiruvchi tasviriy vositalarni aynan tarjima qilish jarayonida jumlaning mazmun jihatdan
o‘zgarishiga e’tibor qaratiladi.
MUHOKAMA
Ingliz adabiyotida giperbola hissiy ta'sir va xarakter rivojlanishida muhim rol
o'ynadi. Ingliz mualliflari, ayniqsa, romantik, fojiali va satirik janrlarda chuqur his-
tuyg'ularni uyg'otish va o'quvchilar bilan shaxsiy darajada bog'lanish uchun giperboladan
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
9
uzoq vaqtdan beri foydalangan.[2] Masalan, Uilyam Shekspir asarlarida giperbola
qahramonning his-tuyg'ularining chuqurligini tasvirlash uchun tez-tez ishlatiladi, bu
Romeo va Julettada ko'rinib turibdi, bu erda Romeoning sevgi izhorlari deyarli real
bo'lmagan darajaga ko'tarilgan. Ingliz adabiyotidagi giperbola satira va ijtimoiy sharhlarda
ham asosiy o‘rin tutadi. Jonatan Svift kabi mualliflar “Oddiy taklif” asarida jamiyat
muammolariga e’tiborni qaratish uchun giperbolik mubolag‘alardan foydalanadilar,
ha
qiqiy dunyo muammolarini fosh qilish uchun absurd yoki bo‘rttirilgan stsenariylarni
taqdim etadilar.
Zamonaviy ingliz yozuvchilari zamonaviy muammolarni aks ettirish uchun
giperboladan foydalanishda davom etmoqdalar. Jorj Oruellning 1984 yilgi asarida distopik
jamiyatning giperbolik tasvirlari hukumat nazorati va nazorati darajasini bo'rttirib
ko'rsatib, totalitarizmni tanqid qilishga xizmat qiladi, o'quvchini nazoratsiz hokimiyat
xavfidan xabardor qiladi. Xuddi shunday, J.K Roulingning Garri Potter turkumida ham
yaxshilik va yovuzlik nisbatlarini ta'kidlash uchun giperbola qo'llaniladi, sehr va
yovuzlikning bo'rttirilgan tasvirlari o'quvchilarni axloqiy ziddiyatlar dunyosiga tortadi.
O‘zbek adabiyotida giperbola o‘ziga xos lingvistik va pragmatik xususiyatlarga ega
bo‘lib, boy og‘zaki ijod va mintaqaning tarixiy sharoitlarini aks ettiradi. O‘zbek adabiyotida,
xususan, epik she’riyat va xalq og‘zaki ijodida qahramonlar va axloqiy g‘oyal
arni
yuksaltirish uchun mubolag‘adan ko‘p foydalaniladi. O‘zbek xalq og‘zaki ijodida markaziy
asar bo‘lmish “Alpomish” dostoni kuch
-qudrati, donoligi va jasorati bilan oddiy inson
imkoniyatlaridan ham oshib ketadigan, hayotidan kattaroq qahramonlar obrazini
giperbola yordamida ifodalash namunasidir. Bu giperbolik tasvirlar nafaqat ko‘ngil ochish,
balki o‘zbek jamiyatida yuksak qadrlanadigan mardlik, sadoqat, axloqiy poklik kabi
madaniy qadriyatlarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Alisher Navoiy she’riyatida
mubolag‘a chuqur hissiy holatlarni, ma’naviy fidoyilikni, tabiatning ulug‘vorligini yoki
inson tajribasini ifodalash uchun ishlatiladi, inson hayotining axloqiy-axloqiy jihatlarini
ta’kidlaydi.[5]
O‘zbek mubolag‘asi ham og‘zaki ijod bilan chambarchas bog‘liq. Yozma adabiyot
keng tarqalgunga qadar hikoyalar, she'rlar va dostonlar og'zaki ravishda uzatilar edi, ular
ko'pincha tomoshabinlarni o'ziga jalb qilish va hikoyalarni esda qolarli qilish uchun
giperbolalarni o'z ichiga olgan. Shu nuqtai nazardan, giperbola nafaqat adabiy vosita, balki
madaniy o'ziga xoslik va qadriyatlarni avlodlar o'rtasida saqlashning asosiy vositasi edi.
Ingliz va o‘zbek adabiyotida giperbolani qiyosiy o‘rganish ushbu uslubiy vositadan
foydalanishdagi madaniy farqlar va o‘xshashliklarni chuqur tushunish imkonini beradi.[3]
Ikkala an'ana ham kuchli hissiy reaktsiyalarni uyg'otish uchun giperboladan foydalansa-
da, maqsad va ta'sir ko'pincha har bir madaniyatning asosiy qadriyatlarini aks ettiradi.
Ingliz adabiyotida giperbola shaxsiy his-tuyg'ularga va ijtimoiy tanqidga e'tibor qaratadi,
shaxsiy tajribaga urg'u beradi yoki ijtimoiy masalalar bo'yicha satirik sharhlarni taklif
qiladi. Bundan farqli o‘laroq, o‘zbekcha giperbola ko‘pincha jamoaviy qadriyatlarga e’tibor
qaratadi, qahramonlik, sadoqat va axloq g‘oyalarini ijtimoiy birdamlik va madaniy g‘ururni
mustahkamlashga qaratilgan kengroq hikoyaning bir qismi
sifatida ko‘taradi.
Ingliz adabiyotida giperbolaga misol:
Ingliz adabiyotida giperbola asrlar davomida muhim uslubiy vosita bo‘lib kelgan.
Shekspirning klassik asarlaridan tortib zamonaviy yozuvchilargacha, u his-
tuyg‘ularni,
hazilni yoki dramani kuchaytirish uchun xizmat qiladi. Masalan, Shekspirning "Makbet"
as
arida, Leydi Makbet "Arabistonning barcha iforlari ham bu kichik qo‘lni yuvib tozalay
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
10
olmaydi" deganda, bu ifoda uning aybdorligi va umidsizligini dramatik tarzda
ta’kidlaydi.[6] Bu yerda giperbola sahnaning emotsional ta’sirini kuchaytiradi.
Ingliz adabiyoti an’analarida giperbola turli janrlarda, jumladan, she’riyat, roman va
satirada tez-
tez qo‘llaniladi. Lord Bayron va Jon Kits kabi romantik shoirlar ko‘pincha
tabiiy manzaralarni yoki kuchli tuyg‘ularni ifodalash uchun giperbolik iboralarni
ishlatishgan. Zamonaviy adabiyotda ham giperbola hazil va satirada jamiyat me'yorlarini
tanqid qilish uchun, masalan, Mark Tvenning asarlarida uchraydi.
O‘zbek adabiyotida giperbola
O‘zbek adabiyotida giperbola "mubolag‘a" deb ataladi va u folklor, klassik she’riyat
va zamonaviy prozaga asoslangan qadimiy an’anaga ega.[7] Og‘zaki an’analarda bu
markaziy element bo‘lib, ertakchilarning hikoyalariga jo‘shqinlik va jonlilik qo‘shish uchu
n
bo‘rttirilgan tasvirlar ishlatishadi. Masalan, qahramonlik dostonlarida jangchilar "yuz
sherga teng kuchli" deb ta’riflanadi, bu ularning jasoratini va kuchini ta’kidlash uchun
ishlatiladi.
O‘zbek klassik she’riyatida, ayniqsa Alisher Navoiy asarlarida, giperbola keng
qo‘llaniladi.[4] Ushbu matnlarda giperbola go‘zallikni, qahramonlikni yoki ma’naviy
sadoqatni ulug‘lash uchun ishlatiladi. Masalan, oshiqning go‘zalligi "quyoshdan ham
yorqin" d
eb ta’riflanishi mumkin, bu esa qoyil qolish va ideallashtirishni ifodalovchi keng
tarqalgan mubolag‘a motividir.
Zamonaviy o‘zbek adabiyotida giperbola hali ham muhim uslubiy xususiyat bo‘lib
qolmoqda, ko‘pincha ijtimoiy masalalarni tanqid qilish yoki insoniy tajribalarni chuqurroq
ifodalash uchun ishlatiladi. Kundalik nutq va folklorda ham uning qo‘llanilishi uning
madaniy ahamiyatini yanada ta’kidlaydi, chunki bu o‘zbek tilining ifodaviy boyligini aks
ettiradi.
XULOSA
Ingliz va o‘zbek adabiyotida giperbolaning lingvopragmatik
xususiyatlari
mubolag‘aning ham umumiy, ham madaniy jihatdan o‘ziga xos ishlatilishini ko‘rsatadi.
Ushbu vosita ifodalarni kuchaytirish va his-
tuyg‘ularni uyg‘otish nuqtai nazaridan
o‘xshash tarzda ishlatilsa
-
da, uning paydo bo‘ladigan madaniy va uslubiy k
ontekstlari har
xil adabiy an’analarni ajratib turadi.
Giperbola ikkala adabiy kontekstda ham o‘zgaruvchan va ta'sirchan ritorik vosita
bo‘lib qolmoqda, uning ifodali til orqali his
-
tuyg‘ular, g‘oyalar va madaniy qadriyatlarni
ifodalashdagi imkoniyatlarini namoyish etmoqda. Shunday qilib, u adabiy manzarani
boyitishda davom etadi va turli vaqtlar va joylarda inson tajribalari va madaniy qarashlar
haqida tasavvur beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Abrams, M. H. (1999). A Glossary of Literary Terms. Boston: Heinle & Heinle.
2.
Crystal, D. (2003). The Cambridge Encyclopedia of the English Language.
Cambridge: Cambridge University Press.
3.
Gorbunova, A. S., & Sa'diev, M. (2021). Comparative Analysis of Hyperbole in
English and Uzbek Literature. Journal of Language and Literature Studies, 12(4), 45-58.
4.
Khamroev, I. (2018). Mubolag‘a va uning o‘zbek adabiyotidagi o‘rni. Tashkent: Fan
va Texnologiya.
5.
Navoiy, A. (2007). Khamsa: The Quintet of Alisher Navoi. Translated by A. M.
Sadykova. Tashkent: Uzbekistan State Publishing House.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
4 (2024) / ISSN 2181-3701
11
6.
Shakespeare, W. (2003). The Complete Works of William Shakespeare. London:
Wordsworth Editions.
7.
Shodiyor, A. (2016). O‘zbek folkloridagi mubolag‘alar va ularning ma’nosi. Journal
of Folklore Studies, 9(2), 12-24.
