180
SIYREK HÁM JOQ BOLÍP KETIW QÁWPI ASTÍNDA TURǴAN HAYWANLAR
TÚRLERIN HUQÍQÍY QORǴAW TARAWÍNDAǴÍ
REFORMALAR
R.A.Omirzakov
doktorant, Qaraqalpaq m
á
mleketlik universiteti
Rezyume:
Bul maqalada siyrek hám joq bolıp ketiw qáwpi astında turǵan
haywanlar túrleriniń zamanagóy ekologiyalıq nızamshılıqtı reformalaw
obyekti retindegi áhmiyeti kórip shıǵıladı. Bul túrlerdiń házirgi jaǵdayı, olardı
qorǵawda nızamshılıqtıń ornı, olardıń saqlap qalınıwın
támiyinlew ushın
reformalar zárúrligi uyreniledi. Ámeldegi izertlew usılları ádebiyatlardı kórip
shıǵıw hám ámeldegi nızamshılıqtı analiz qılıwdı óz ishine aladı. Izertlew
nátiyjeleri kem ushraytuǵın hám joq bolıp ketiw qáwipi astında turǵan
túrlerdiń ayrıqsha mútajliklerin esapqa alǵan halda keń qamtılǵan
nızamshılıqtıń zárúrligin aytıp ótedi. Dodalawlarda ámeldegi nızamshılıqta
júzege kelgen máseleler úyrenilinip, olardı sheshiwdiń múmkin bolǵan jolları
usınıs etiledi. Juwmaqlap aytqanda, maqalada siyrek hám joq bolıp ketiw
qáwpi astında turǵan haywanlar túrlerin nátiyjeli qorǵaw ushın ekologiyalıq
nızamshılıqtı reformalaw aktuallıǵı aytıp ótilgen.
Gilt s
ózler: Siyrek túrler, joq bolıp ketiw qáwipi astında turǵan túrler,
ekologiyalıq nızamshılıq, reforma, qorǵaw
Резюме: В данной статье рассматривается значение редких и
исчезающих
видов
животных
как
объекта
реформирования
современного
природоохранного
законодательства.
Исследуется
современное состояние этих видов, роль законодательства в их защите и
необходимость реформы для обеспечения их выживания. Применяемые
методы исследования включают обзор литературы и анализ
существующего
законодательства.
Результаты
исследования
подчеркивают
важность
комплексного
законодательства,
учитывающего специфические потребности редких и исчезающих видов
животных. В ходе обсуждения рассматриваются проблемы, с которыми
сталкивается существующее законодательство, и предлагаются
возможные решения. В заключение в статье подчеркивается
актуальность реформирования природоохранного законодательства для
эффективной защиты редких и исчезающих видов животных.
Ключевые слова:
редкие виды, исчезающие виды, природоохранное
законодательство, реформа, охрана
181
Abstract: This article examines the significance of rare and endangered
animal species as an object of modern environmental legislation reform. It
explores the current state of these species, the role of legislation in their
protection, and the need for reform to ensure their survival. The research
methods employed include literature review and analysis of existing
legislation. The results highlight the importance of comprehensive legislation
that addresses the specific needs of rare and endangered animal species. The
discussion delves into the challenges faced by existing legislation and
proposes potential solutions. In conclusion, this article emphasizes the
urgency of reforming environmental legislation to effectively protect rare and
endangered animal species.
Keywords: rare species, endangered species, environmental legislation,
reform, protection
Siyrek hám joq bolıp ketiw qáwpi astında turǵan túrler ázelden dúnyada
qorshaǵan
-
ortalıqtı qorǵaw nızamshılıǵınıń dıqqat orayında bolıp kelgen.
Haywanlardıń siyrek hám joq bolıp ketiw qáwpi astında turǵan túrlerin
saqlaw qıyınshılıqları XIX ásirdiń aqırında qánigeler ushın keskin boldı. Biraq,
tek XX ásir ortalarınan baslap zárúr ekologiyalıq sharalardı kóriw qıstawlı
máseleler qatarına kiritildi. Dúnya kóleminde de, ayırım mámleketlerde de
kem ushraytuǵın túrlerdiń joq bolıp ketiwiniń aldın alıwdıń tiykarǵı
maqsetlerinen biri olardı dizimge alıw hám fauna túrleri wákillerin
inventarizatsiya qılıw esaplanadı.[1, 44
-53.]
Biologiyalıq túr
-
túrlilik hám ekosistema baylanıslarınıń áhmiyeti
haqqındaǵı túsinigimiz artıp baratırǵanlıǵı sebepli, bul túrlerdiń huqıqıy
qorǵalıwın kúsheytiw zárúrshiligi barǵan sayın aktual bolıp barmaqta.
Zamanagóy ekologiyalıq nızamlardı reformalaw bul bahasız janzatlardıń aman
qalıwı hám saqlanıwın támiyinlew ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Siyrek hám
joq bolıp ketiw qáwipi astında turǵan haywan túrleriniń azayıwı, birinshi
náwbette, olardıń jasaw orınlarınıń zıyanlanıwı, brakonerlik hám klimat
ózgeriwi sıyaqlı insan iskerligi menen baylanıslı. Bul háreketler biologiyalıq
túr
-
túrliliktiń sezilerli dárejede joq bolıp ketiwine hám ekosistemalardıń
buzılıwına alıp keldi, bul bolsa planeta jáne onıń xalqı ushın kútá úlken
aqıbetlerge alıp keliwi múmkin bolǵan maqshqalalardı keltirip shıǵardı. Bul
mashqalalardı sheshiw zárúr ekenligin seze otırıp, dúnya mámleketleri siyrek
hám joq bolıp ketiw qáwpi astında turǵan haywanlar túrlerin qorǵaw ushın
ekologiyalıq nızamshılıqtı qabılladı. Bul túrlerge qáwipler rawajlanıwı menen
olardı qorǵaytuǵın nızamlar da ózgeriwi kerek. Zamanagóy ekologiyalıq
182
nızamshılıqtı reformalaw jańa máselelerge iykemlesiw hám jáne de nátiyjeli
qorǵaw ilajların támiyinlew ushın zárúr.
Búgingi kúnde Ózbekstannıń ulıwma biologiyalıq túr
-
túrliligi 27000 den
artıq turdi quraydı.[1, 62 B.]
Ózbekstan faunasıda omırtqalı haywanlardıń 706
túri ámeldegi, omırtqasız haywan túrleri bolsa 15 mıńnan aslam. Sońǵı on jıl
dawamında tábiyaattan paydalanıwdıń kusheyiwi aqıbetinde, olardıń jasaw
orınları hám sanı qısqardı, ayrımları bolsa pútkilley joq bolıp ketti.
Qáwipsizlikke mútáj hám joǵalıp baratırǵan haywan túrlerinen Ózbekstannıń
Qızıl kitabına kishi túrler menen birgelikte sútemiziwshilerdiń 30, quslardıń
52 túri, jer bawırlawshılardıń 21 túri, balıqlardıń 18 túri, saqıyna tárizli jawın
qurtlarınıń 3 túri, mollyuskalarıń 15 túri hám buwın ayaqlılardıń 67 túri
kiritilgen.
Ekologiyalıq teń salmaqlılıq hám biologiyalıq túr
-
túrlilikti saqlawda
siyrek hám joq bolıp ketiw qáwpi astında turǵan haywanlar túrleri zárúr ról
oynaydı. Biraq, insan iskerligi nátiyjesinde olardıń populyaciyası tez azayıwı
zárúrli sháralar kóriwdi talap etedi. Qorshaǵan
-
ortalıqtı qorǵawǵa baylanıslı
nızamshılıq bul túrlerdi qorǵawdıń zárúrli quralı bolıp tabıladı.
Házirgi waqıtta siyrek hám joq bolıp ketiw qáwpi astında turǵan
haywanlar túrleri úlken ekonomikalıq áhmiyetke iye. Zamanagóy
biotexnologiyalar kiyim-
kenshek hám azıq
-
awqat sanaatı, farmacevtika
sanaatı rawajlanıwına tásir kórsetetuǵın haywan shıǵındıları, kletkalar hám
toqımalardan paydalanıw imkaniyatın beredi. Biraq, bul ekonomikalıq máptiń
bar ekenligi haywanlar dúnyası teń salmaqlılıǵın saqlaw ushın jańa qáwiplerdi
keltirip shıǵaradı, usınıń menen birge kem ushraytuǵın hám joq bolıp ketiw
qáwipi astında turǵan haywanlar sanın kóbeytedi. Bul jaǵday kem ushraytuǵın
hám joq bolıp ketiw qáwipi astında turǵan haywanlardı qorǵawdı nızamshılıq
dárejesinde huqıqıy tártipke salıw zárúr ekenligin tastıyıqlaydı[3, 143
-146.].
Kem ushraytuǵın hám joq bolıp ketiw qáwipi astında bolǵan haywan túrleri
bul sanı sonsheli azayǵan haywan túrleri bolıp, egerde olardı qorǵawdıń
sharaları kórilmese olardıń pútkilley joq bolıp ketiw qáwpi bar haywan túrleri
esaplanadı. Kem ushraytuǵın hám joǵalıp baratırǵan haywanlar túrlerin
saqlaw hám kóbeytiw maqsetinde hár bir mámleket olardı qorǵawǵa
qaratılǵan arnawlı nızamlar qabıl etedi.
Joqarıdaǵılardı inabatqa alǵan halda, hár bir mámleket haywan túrleriniń,
sonday-
aq joq bolıp ketiw aldında turǵan haywanlardı saqlap qalıw, olardı
huqıqıy qorǵawdıń nátiyjeli mexanizmlerin, haywanat dúnyasın qorǵaw hám
odan paydalanıw salasında mámleket basqarıwı sistemasın qáliplestiriwi
183
zárúr ekologiyalıq nızamshılıqtı ámelge asırıwdıń eń shólkemlestirilgen
mexanizmi esaplanadı [4, 34 c.]
Jabayı tábiyattı qorǵaw haqqındaǵı nızamshılıq máselesin tolıq túsiniw
ushın biz aldı menen baylanıslı qaǵıydalardı jaqsılap túsiniwimiz kerek.
Haywanat dúnyası menen baylanıslı nızamshılıqtı túsiniwdi baslaǵanda,
Ózbekstan Respublikası Konstituciyası qaǵıydaların, atap aytqanda, 49
-
statyasın eske alıw kerek. Oǵan bola “Hár kim qolay qorshaǵan
-
ortalıqqa, onıń
jaǵdayı haqqında isenimli málimlemege iye bolıw huqına iye.” Sonıń menen
birge 68-
statyaǵa tiykar: “Jer, jer astı baylıqları, suw, ósimlik hám haywanat
dúnyası hámde basqa tábiyiy resurslar ulıwma milliy baylıqlar bolıp
esaplanadı, olardan aqılǵa uǵras paydalanıw zárúr hám olar mámleket
qorǵawında.” Konstituciyanıń 62
-
statyasında: “Puqaralar qorshaǵan tábiyiy
ortalıqqa abaylılıq penen munasábette bolıwǵa májbúr.”
-
dep aytıp ótilgen. [5]
Konstituciyanıń bul statyalar kontekstinde tábiyattı qorǵaw, zıyanlı
aqıbetlerge alıp keliwiniń aldın alıw zárúr ekenligin ańlatadı.
Ózbekstan Respublikasınıń 19
-sentyabr 2016-
jıldaǵı 408
-
sanlı Nızamı
menen qabıl etilgen jańa redakciyadaǵı “Haywanat dúnyasın qorǵaw hám
onnan paydalanıw haqqında”ǵı[6] nızamnıń 17
-
statyasında “Siyrek
ushırasatuǵın hám joq bolıp ketiw qáwipi astında turǵan jabayı haywan túrleri
Ózbekstan Respublikası Qızıl kitabına kiritiledi. Siyrek ushırasatuǵın hám joq
bolıp ketiw qáwipi astında turǵan jabayı haywanlardıń túrleri joq bolıwına
bolıwına, sanı azayıp ketiwine yamasa jasaw ortalıǵı buzılıwına alıp keliwi
múmkin bolǵan háreketlerge (háreketsizlikke) jol qoyılmaydı.” dep
belgilengen. Sonıń menen birge, “Tábiyiy sharayatlarda qayta tiklew hám de
tákirar kóbeytiw múmkinshiligi bolmaǵan siyrek ushırasatuǵın hám joq bolıp
ketiw qáwipi astında turǵan jabayı haywan túrlerin saqlap qalıw maqsetinde
Ózbekstan Respublikası Ekologiya hám qorshaǵan
-
ortalıqtı qorǵaw
mámleketlik komiteti hám de Ózbekstan Respublikası Toǵay xojalıǵı
mámleketlik komiteti bul túrdegi haywanlardıń kóbeyiwi ushın zárúr shárt
-
shárayatlar jaratıw boyınsha ilajlar kóriwi shárt.” ekenligi nızamnıń 18
-
statyasında belgilengen.
Ózbekstan Respublikası Oliy Majlisiniń 1997
-
jıl 25
-apreldegi 433-I-
sanlı
“Joq bolıp ketiw qáwipi astında turǵan jabayı haywanlar hám ósimlikler túrleri
menen xalıq aralıq sawda etiw haqqındaǵı Konvensiyaǵa qosılıw haqqında”gi
qararı[7] menen konvenciyanıń ratifikatsiya etiliwi mámleket aymaǵında
ámeldegi bolǵan biologiyalıq túr
-
túrlilikti saqlawǵa qaratılǵan Ózbekstannıń
sonıń menen birge Qaraqalpaqstan Respublikasınıń ekologiyalıq siyasatınıń
184
ústin turatuǵın baǵdarların belgilewde tiykarǵı ról oynadı. Bunday jónelisti
ámelge asırıw ushın Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2019
-
jıl 30
-
oktyabrdegi PF-5863-
san Pármanı[8] menen “2030
-
jılǵa shekem bolǵan
dáwirde
Ózbekstan
Respublikasınıń
Qorshaǵan
-
ortalıqtı
qorǵaw”
konsepciyasi tastıyıqlanǵan hám ámelge asırılıp atır, bul hújjette haywanlar
dúnyasınıń túrler hár qıylılıǵın hám kem ushraytuǵın haywanlar túrleriniń
populyaciyasınıń azayıwı qorshaǵan
-
ortalıqtı qorǵaw máselelerinen biri
retinde belgilep qoyılǵan.
Bul izertlew nátiyjeleri dúnya boylap kem ushraytuǵın hám joq bolıp
ketiw qáwipi astında turǵan haywanlar túrleri sanınıń qáweterli dárejede
azayıp baratırǵanınan derek beredi. Talqılaw haywanlardıń kem ushraytuǵın
hám joq bolıp ketiw qáwipi astında turǵan túrlerin qorǵawda ámeldegi
ekologiyalıq nızamshılıq dus keletuǵın máseleler átirapında boldı. Tiykarǵı
máselelerden biri
-
bul túrlerdiń ayrıqsha mútajliklerin esapqa alatuǵın
arnawlı qaǵıydalardıń joq ekenligi. Bunnan tısqarı, nızamshılıq kóbinese
resurslardıń jetispewshiligi hám hálsiz jazalar sebepli atqarılmaydı. Sonıń
menen birge, bul túrlerdiń saqlanıwın támiyinlew ushın xalıq aralıq sheriklik
hám birge islesiw zárúr ekenligin aytıp ótedi.
Bul mashqalalardı sheshiw ushın bir neshe potencial sheshimler usınıs
etiledi.
Birinshiden
, nızamshılıq kem ushraytuǵın hám joq bolıp ketiw qáwipi
astında turǵan túrler ushın qawipsiz ortalıqtı támiyinlew ushın jasaw
orınların saqlaw hám qayta tiklewge itibar qaratıwı kerek.
Ekinshiden
,
brakonerlik hám siyrek hawyanlar dan alınatuǵın ónim túrleri sawdası sıyaqlı
nızamǵa qarsı is
-
háreketlerge shek qoyıw ushın awırlaw jaza ilajları hám
atqarıw mexanizmlerin engiziw zárúr.
Úshinshiden
, tábiyaattı qorǵaw
boyınsha háreketlerdi xoshametlew hám bul túrlerdi qorǵaw ushın
juwapkershilik sezimin rawajlandırıw ushın jámiyetshilikti xabardar qılıw
hám tálim programmaların ámelge asırıw kerek.
Juwmaqlap aytqanda, kem ushraytuǵın hám joq bolıp ketiw qáwipi
astında turǵan túrlerdi asıraw arqalı biz tek ǵana tábiyat áleminiń gózzallıǵı
hám káramatın saqlap qalamastan, bálki ózimiz hám perzentlerimizdiń saw
hám párawan keleshegin de támiyinleymiz. Biz bul zárúrli túrlerdi hám olar
menen baylanıslı bolǵan ekosistemalardı qorǵaw ushın házir háreket etiwimiz
kerek. Sonlıqtan, zamanagóy ekologiyalıq nızamshılıqtı reformalaw siyrek
hám joq bolıp ketiw qáwpi astında turǵan haywanlar túrlerin qorǵaw hám
saqlawda zárúrli áhmiyetke iye. Hár tárepleme hám nátiyjeli nızamshılıq
185
bazasın turmısqa engiziw arqalı biz bul zárúrli túrlerdi qorǵaw hám keleshek
áwladlar ushın saqlanıp qalıwın támiyinley alamız.
Reference/Paydalan
ı
l
ǵ
an
á
debiyatlar dizimi:
1.
Хорьков В.Н., Курилех Ю.С. Новое законодательство об
ответственном обращении с животными // Современное право. –
2019.
–
№9. –
С. 44
-53.
2. Omirzaqov, R. (2022). PROTECTION OF FLORA AND SUSTAINABLE
DEVELOPMENT.
Science and Innovation
,
1
(2), 65-67.
3.
Яблокова О.С. (2021). ПРАВОВАЯ ОХРАНА РЕДКИХ И ИСЧЕЗАЮЩИХ
ВИДОВ ЖИВОТНЫХ. Молодой исследователь Дона, (6 (33)), 143
-146.
4. Чашкин П.В. Правовая охрана редких и исчезающих видов
животных: автореф. дис. ... канд. юрид. наук. М., 2007. 34 c.
5. O‘zbekiston Respublikasi Konstituciyasi //
6.
O‘zbekiston Respublikasining ““Hayvonot dunyosini muhofaza qilish va
undan foydalanish to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonuniga o‘zgartish
va qo‘shimchalar kiritish haqida”gi Qonuni, 19.09.2016 yildagi O‘RQ
-408-son
7.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qarori, 25.04.1997 yildagi
https://lex.uz/ru/docs/-1197952
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, 30.10.2019 yildagi
PF-5863-son // URL:
