Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
515
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
KICHIK MAKTAB YOSHIDAGI O‘QUVCHILARDA EMPATIYA
NAMOYON BO‘LISHINING PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI
Y.M Zufarova
ТDPU Pedagogika va psixologiya mutaxassisligi magistranti
АННОТАЦИЯ
В данной статье выдвигаются теоретические и практические идеи о
психологических аспектах проявления эмпатии у младших школьников,
содержании концепции эмпатии и ее психологических особенностях.
Ключевые слова:
эмпатия, симпатия, межличностные отношения,
общение, развитие эмпатии, уровни эмпатии, эмоция, индивидуальные
особенности.
ABSTRACT
This dissertation puts forward theoretical and practical ideas about the
psychological aspects of the manifestation of empathy in younger schoolchildren, the
content of the concept of empathy and its psychological characteristics.
Key words:
empathy, sympathy, interpersonal relations, communication,
development of empathy, levels of empathy.
Hozirgi kunda mamalakatimizda yosh avlod ta‟lim tarbiyasiga aloxida etibor
qaratilmoqda. O„g„il qizlarning zamonaviy bilimlarni olishi, yuksak ma‟naviyatli
bo„lib ulg„ayishi uchun zarur shart-sharoitlar borasidagi ishlar izchil davom
ettirilmoqda. O„zbekiston Ruspublikasi Prezidenti matbuot xizmati davlat rahbarining
2020 yil uchun mo„ljallangan eng muhim ustivor vazifalar haqidagi Oliy Majlisga
Murojaatnomasidagi nutqida maktab, ta‟lim-tarbiya haqida quyidagilarni ta‟kidlab
o„tdi.
Har qanday jamiyatda uning kelajagini ta‟minlaydigan yosh avlodni sog„lom
va barkamol qilib vayaga yetishi hal qiluvchi o„rin tutadi. Shu sababli biz
islohotlarimiz ko„lami va samarasini yanada oshirishda har tamonlama yetuk,
zamonaviy bilim va hunarlarni egallagan, azmu shijoatli, tashabbuskor yoshlarimizga
tayanamiz.Zamonaviy
psixologiyada
bola
emotsional
faolligining
barcha
ko„rinishlari, aynan hamdarlik, qo„llab-quvvatlash, ichki birdamlik, empatiyaning
yagona muammosi ichida ko„rib chiqiladi.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
516
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
Empatiya inson tomonidan boshqa insonning kechinmalari dunyosini
tushunishi yoki boshqa insonning emotsional hayotida ishtirok etish qobiliyati deb
izoh berish qabul qilingan. Odatda empatiya ob‟ekti sifatida boshqa odam ko„riladi,
ammo bir qator tadqiqotlarda empatiya ob‟ekti sifatida, kuzatuvchi tomonidan
antropomorfologik qabul qilingan neytral buyum, tabiat yoki san‟at obrazi ko„riladi.
Empatiya tushunchasini refleksiv (anglanadigan) tushunish jarayonlari qatoriga ham,
hissiy anglash jarayonlariga kiritishadi, ba‟zida empatiyada ikkalasining ham
belgilarini kuzatishadi.
Empatiyaning ilmiy tushunchasi psixologiyaga hozirgi asrning boshida kirib
keldi, lekin bu savolning tarixi ancha oldin boshlangan. Bu hodisaning rivojlanishi
birinchi navbatda simpatiya tushunchasiga borib taqaladi. Bu atama bizgacha
qadimgi yunonlar tomonidan kiritilgan bo„lib, u odamlar bir-biriga hamdard
bo„lishining mazmunini belgilash uchun kerak bo„lgan.
Keyinchalik, bu konsepsiya, simpatiyada adolat va altruizmning asosini ko„ra
olgan A.Smit va simpatiyani insonlarga hamdardlik qila olish qobiliyati va odam
ruhiy rivojlanishi bilan birga o„sib boradigan hodisa sifatida ko„rgan G.Spenser
tomonidan takomillashtirilgan.
Simpatiya nazariyasining tarafdorlari empatiyani tug„ma xususiyat deb
hisoblashgan. U.Mak-daugl simpatiyaning instinktiv kelib chiqish nazariyasini olg„a
surgan bo„lsa, T.Ribo esa, uni ham odamga, ham jonivorga xos psixofiziologik
xususiyat deb taxmin qilgan.
Simpatiya birlamchi tuyg„u hisoblangan bo„lib, uning asosida ijtimoiy va
axloqiy tuyg„ular shakllanadi. Shu o„rinda uni o„zining tuyg„ularini boshqalarning
emotsional holatlari bilan moslashtirish, odamlarning ruhiy birdamligi sifatida, ular
o„rtasidagi haqiqiy munosabatlar ko„rinishi sifatida qaralgan. Simpatiya tushunchasi
vaqt o„tishi bilan birlamchi ma‟nosini yo„qotgan. Uning o„rniga “empatiya”
tushunchasi kelgan.
Empatiya haqidagi bilimlarning rivojlanishining ikkinchi yo„nalishi T.Lipps
tomonidan ishlab chiqilgan his qilish nazariyasi sifatida ko„riladi. His qilish – bu
san‟ant asarini tushunish jarayoni, keyinchalik esa – odamning o„zini tushunish
jarayonidir.
T.Lipps bo„yicha his qilish – bu predmet yoki ob‟ekt mohiyatini anglashning
o„ziga xos turidir. Individ o„zini va o„zining kechinmalarini predmet va ob‟ekt
mazmuni orqali, o„z meniga proeksiyalab anglaydi.
His qilish bu xuddi qabul qilingan predmetni o„zlashtirish: qabul qilish
jarayonida proeksiya orqali individ o„zi va predmet orasida birdamlikni tubiga yetadi,
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
517
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
natijada predmet “o„z-o„zidan yuzaga keladi”, yoki “shu kabi jarayon tufayli o„zini
o„zi chaqiradi”.
Shu o„rinda muallif simpatiya tabiatini beixtiyor-immitatsion sifatida ko„rib
chiqqan. Keyinchalik, ushbu nazariyaga asoslanib, san‟at psixologiyasida S.Markus
o„rgangan. U empatiyani estetik zavqlanish ob‟ektini tushunish, ushbu ob‟ektni his
qilish, tasviriy obrazga kirib borish usuli sifatida qabul qilgan.
Bu nazariyalarni birlashtirgan holda, 1909 yili E.Titchener ilmiy psixologiyaga
empatiya tushunchasini kiritgan. Shu bilan birga, bu tushuncha ilmiy psixologiyaga
T.Lipps tomonidan kiritilgan degan nuqtai nazarlar ham mavjud.
Zamonaviy tadqiqotchilar tomonidan empatiya emotsional hodisa sifatida,
tushunish jarayoni sifatida, boshqalarning xayollari va kechinmalarini his qilish
sifatida qaraladi.
L.B.Merfi empatiyani boshqalarning tushkunligiga bee‟tibor bo„lmaslik, uning
holatini yengillashtirish va yordamlashish sifatida aniqlanadi. Empatiya adekvat
shaklda, ijtimoiy hayotga moslashgan, oilada maksimum ishonch, muhabbat va mehr
olgan bolalarda kuzatiladi.
X.L.Rosh va A.G.Kovalev empatiyani bola shaxsi rivojlanishining muhim
omillaridan biri deb hisoblashadi. Ularning fikricha empatiya – iliqlik, e‟tibor va
ta‟sirning birlashmasidir. Mualliflar bola rivojlanishi g„oyasiga, ota-ona va bola
o„rtasidagi ehtiyojlar muvozanatini o„rnatish jarayoni sifatida qarashadi. Ehtiyojlar
muvozanatiga rioya qilish tarbiyani yanada samaraliroq qiladi. Agarda empatiya
bolani o„qitishning psixologik iqlimini belgilasa bundan qulay jihat bo„lmasligi ham
mumkin.
Empatiyani tushuncha sifatida o„rganuvchi, psixologlar Daymond va
Bronfebrenner tomonidan, bu jarayonning shaxs emotsional tomonlari bilan o„zaro
bog„liqligi ko„rsatilgan.
Ularning talqini bo„yicha empatiya – bu senzitivlik va ijtimoiy insayt, ya‟ni
individ boshqa odamning tuyg„u va o„ylarini qabul qila olish qobiliyatidir. Bu
tadqiqotchilar o„z tajribalarini empatiyaning perpektiv tipida qurishadi. Ularni
maxsus uyushtirilgan vaziyatda begona odamlar bir birining javoblarini bashorat
qilishlari qiziqtiradi.
Daymondning so„zlari bo„yicha, empatiya bu vaziyatda “insonning ichki
dunyosini intellektual reproduksiyasi” sifatida amalga oshiriladi. Daymond va
Bronfebrennerlarning qarashlariga ko„ra, empatiya odamlarni tushunishda kognitiv
qobiliyat deb qarashsa-da, anglash jarayonini yengillashtiruvchi xususiyatlar yetakchi
bo„lib chiqishdi.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
518
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
Empatiyani kognitiv va emotsional hodisa sifatida talqin qilishdagi
kelishmovchiliklar, tushunish va empatiya jarayoni, ongning ham u, ham bu taraflari
bilan bog„langanligi tufaylidir. Bu ikkala jarayon ham insonning ichki dunyosini
tushunishdagi nafaqat turli xil usul hisoblablanadi balki, xulq-atvorda turli xil tuzilish
va vazifaga egadir.
Agar tushunish – bu individ tomonidan boshqa odamning xulq-atvorini
intellektual tahlil qilish jarayoni bo„lsa, empatiya esa – boshqa odamlarning
kechinmalariga emotsional hamdard bo„lishdir.
Psixologiyada T.P.Gavrilov tadqiqotlarida empatiya tushunchasi individning
boshqa odam, jonivor va boshqalarning kechinmalariga nisbatan emotsional
qarashidir.
Muallif empatiyaning ikki turini ajratadi: birga qayg„urish, ya‟ni sub‟ekt
boshqa sub‟ekt his qilayotgan tuyg„ularni his qila olishi, va achinish, ya‟ni boshqa
odam tuyg„ulari haqida qayg„urish va boshqalar.
Empatiya boshqa odamning ichida nima bo„layotganini, nima haqida
qayg„urayotganini, atrofni qanday baholayotanini to„g„ri tasavvur qila olish
qobiliyatiga asoslangan.
Aynan empatiya tufayli, kitob o„qib yoki film ko„rib turib, turli xil vaziyatlarga
tushib qolgan odam his qiladigan narsalarni his qilamiz. Masalan: urush liniyasida
tikanli sim ostida sudralib ketayotgan josusning xavotiri va najotini; zarba urgan
futbolchining quvonchini; imtixondan o„ta olmagan o„quvchining alami va
tushkunlikka tushushiga olib keladi. Shuning uchun odam u yoki bu holatlar boshqa
odamlar tomonidan qanday qabul qilinishini qanchalik yaxshi tasavvur qila olsa,
empatiya shunchalik yuqori bo„ladi
Odamning empatik qobiliyatlari hayotiy tajriba oshishi bilan oshib boraveradi.
Ko„p narsani ko„rgan va ko„p narsani boshidan o„tkazgan keksa odamlar, u yoki bu
vaziyatga tushib qolgan odamlar nimani his qilishini, kichkina o„quvchiga nisbatan
yaxshiroq tushunishadi.
Empatiyaning rivojlanishi – bu boshqa insonning foydasiga hal bo„luvchi
bevosita ta‟sir qiluvchi axloqiy motiv va motivatsiyalarning shakllanishidir. Empatiya
yordamida kichkina bolaning boshqa odamlar kechinmalari dunyosiga kirib borishi
jarayoni paydo bo„ladi hamda boshqalarning qadriyatlari haqidagi tushuncha yuzaga
keladi natijada boshqalar hotirjamligini o„ylash kabi xususiyat rivojlanadi.
Empatiya rivojlanishining, axloqiy me‟yorlarni o„zlashtirish asosida bolaning
atrofidagilarga nisbatan shakllanayotgan yondashuvi yotadi. Ya‟ni, bolaning
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
519
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
kattalarga bo„lgan munosabati, birinchi navbatda ota-onasi bilan yaqin
munosabatlarida qayd qilinadi.
Oila a‟zolarining bir-biri bilan bo„lgan empatik, ishonchli munosabatlari
shaxsning garmonik rivojlanishini belgilab beradi. Qayg„urish, achinish, boshqa
odamga yordam berish qobiliyatining to„laqonli rivojlanishi uchun oilaviy, do„stona
munosabatlar muhiti zarur. Bolaga bo„lga noempatik munosabatlarning mazmuni
birinchi navbatda uni tarbiyalayotgan odamlar tomonidan ochib beriladi.
Ota-onaning munosabatlari bolada yaxshilik, boshqalarga achinish, ular uchun
o„zini kerakli, sevimli va muhim deb bilishni rivojlantirishga qaratilgan bo„lishi
kerak.
Bola uchun eng muhimi yaxshilik va mehribonlik muhitida o„sayotganligidir.
Tarbiya “qanot bag„ishlovchi” bo„lishi kerak, bolani maqtovlar, qayg„urish, achinish,
tabassum, hayratlanish, olqishlar bilan qanotlantirish kerak.
Kichik o„quvchilarning empatiya qobiliyatlari hayotiy tajribasining oshishi
bilan ortib boradi. Empatiya va empatik xulq-atvorni samarali tarbiyalash ijodiy
tasavvurning rivojlanishi asosida amalga oshiriladi.
Shunday qilib, empatiya juda murakkab va ko„pqirrali tushuncha bo„lib, juda
chuqur qayg„urishni belgilaydi. Empatiyay etakchii jtimoiy tuyg„u bo„lib, individning
boshqa odamlar kechinmalariga emotsional javob bera olish qobiliyati sifatida
ko„riladi. U boshqa odamni sub‟ektiv qabul qilish, uning kechinmalarini, xayollari va
tuyg„ularini tushunishni o„z ichiga oladi.
REFERENCES
1.
Oliy ta‟lim muassasalarida ta‟lim sifatini oshirish va ularni mamlakatda amalga
oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta‟minlash bo„yicha
qo„shimcha chora-tadbirlar to„g„risida. O„zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ-
3775-son qarori. 2018 yil 5 iyun.
2.
Bo„ronova D. Yoshlar – davlatning rivojlanish strategiyasida // Sharqshunoslik. –
Toshkent, 2006. – № 2. – B. 144-149.
3.
Vorobev N.E., Suxanseva V.K., Ivanova T.V. O pedagogicheskoy culture
buduщego uchitelya // Pedagogika. 1992. – № 1-2. – S. 667-70.
4.
Ismailova, N., & Grahova, S. Mythological stories about house-spirit: Themes,
structure, psychological particularities.
5.
Ismailova, N., Panfilov, A., Ljdokova, G., & Farhatovich, K. Gender aspects of
confounding factors in the preparation of powerlifters.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
520
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
6.
Ismailova, N., & Grahova, S. Bylichkas in folklore for children: Psychology of
being.
7.
Gaifullina, N., Ismailova, N., Makarova, O., Panfilov, A., & Ljdokova, G.
Individual psychological singularities of persons with disabling diseases.
8.
Ismailova, N., Tsagarelli, Y., & Shumikhin, S. (2017). Computerised system to
rate junior athletes' psycho-emotional stability in team and individual sport
disciplines.
SCOPUS00403601-2017-8-SID85039420339
.
9.
Ismailova, N., Ljdokova, G., Panfilov, A., Gaifullina, N., & Makarova, O. (2015).
Individual psychological singularities of persons with disabling diseases.
SCOPUS-
2015-7-1-SID84922724007
.
10.
Tashkent, D. S., Abduazizova, V., & Komilova, G. (2021). Health-Saving
Problems of Children and Adolescents in Emergency Situations.
Biomedical Journal
of Scientific & Technical Research
,
38
(4), 30634-30636.
11.
Камилова, Н. Г., & Соипова, М. Л. (2020). Правовые и социокультурные
основы интеграции в общество детей с ОВЗ в Узбекистане. In
Инклюзивное
образование и психолого-педагогическое сопровождение лиц с ОВЗ и инвалидов:
от раннего возраста до профессиональной подготовки. Региональные
практики и модели
(pp. 96-103).
12.
Шарипова, Д. Д., & Камилова, Н. Г. (2020). Развитие действенной
мотивации к здоровому образу жизни у неорганизованной молодежи как
эффективный путь становления личности. In
Современная реальность в
социально-психологическом контексте-2020
(pp. 71-74).
13.
Комилова, Н. Г., & Шарипова, Д. Д. (2018). Повышение эффективности
формирования идеологического иммунитета у молодѐжи.
Наука и образование
сегодня
, (4 (27)), 58-59.
14.
Камилова, Н. Г., & Парпиева, Ш. А. (2018). Деформации ценностно-
смысловой системы как фактор дезадаптации личности подростка.
In
Образование как фактор развития интеллектуально-нравственного
потенциала личности и современного общества
(pp. 196-201).
15.
Камилова, Н. Г., & Инагамова, Л. У. (2016). Психологические особенности
конфликтности во взаимоотношениях студенческой молодежи. In
Личность в
современном мире
(pp. 109-113).
16.
Khayitov, O. E. (2022). Leading Factors in the Psyche of Adolescent Girls
Gymnasts.
International
Journal
of
Multicultural
and
Multireligious
Understanding
,
9
(1), 610-615.
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
521
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
17.
Khayitov, O. E. (2022). Socio-Psychological Views of Eastern Thinkers and
Scholars on Management.
International Journal of Social Science Research and
Review
,
5
(1), 184-189.
18.
Хайитов, О. Э. (2020). Моделирование психологической компетентности
руководителя: концептуальный эмпирический анализ.
Academic research in
educational sciences
, (3), 526-540.
19.
Ҳайитов, О. Э. (2020). Раҳбарда психологик компетентликни
ривожлантиришнинг комплекс модели.
Academic Research in Educational
Sciences
,
1
(2), 120-136.
20.
ҲАЙИТОВ, О. (2019). Психологик компетентликни шакллантиришга
замонавий ѐндашув (назарий жиҳат).
Фан-Cпортга
, (1), 59-64.
21.
Хайитов, О. Э. (2019). Научное обоснование формирования социального
статуса молодежи в контексте акмеологических взглядов.
Вопросы педагогики
,
(11-1), 261-264.
22.
Каримова, В. М., & Ҳайитов ОЭ, О. Г. Иқтисодий психология ва
психологик иқтисод тўғрисида.
Иқтисодиѐт ва таълим
,
2007
(4), 145-150.
23.
Hayitov, O. E., & Eshboev, A. O. (2019). Sports marketing in Uzbekistan:
problems and prospects.
Economics
, (5), 43.
24.
HAYITOV, O. E. (2021). CHARACTERISTIC OF STRUCTURAL
COMPONENTS
OF
PSYCHOLOGICAL
COMPETENCY
OF
A
LEADER.
International Journal of Philosophical Studies and Social Sciences
,
1
(1),
119-131.
25.
Ҳайитов,
О.
Э.
(2021).
РАҲБАР
ПСИХОЛОГИК
КОМПЕТЕНТЛИГИНИНГ
ТАРКИБИЙ
КОМПОНЕНТИ:
УСТУВОР
ПСИХОЛОГИК
СИФАТЛАРДАН
ИЖТИМОИЙ
ЙЎНАЛГАНЛИК
САРИ.
Academic research in educational sciences
,
2
(6), 1212-1226.
26.
Эшбоевич, Ҳ. О. (2020). ОЛИЙ ТАЪЛИМ МУАССАСАСИ ЎРТА БЎҒИН
РАҲБАРИ
ПСИХОЛОГИК
КОМПЕТЕНТЛИГИНИ
ОПТИМАЛЛАШТИРИШНИНГ
КОМПЛЕКС
МОДЕЛИ.
Современное
образование (Узбекистан)
, (9 (94)), 38-47.
27.
Исаева, У., & Джалилова, С. (2018). The usage of new pedagogical
technologies in lessons.
Молодой ученый
, (5), 169-171.
28.
Халикова, Ш. Т.
(2021).
РОЛЬ
ЭМОЦИОНАЛЬНО-ВОЛЕВЫХ
ОСОБЕННОСТЕЙ
ЧЕЛОВЕКА
В
ЭКСТРЕМАЛЬНЫХ
СИТУАЦИЯХ.
Проблемы науки
,
9
(68), 62-64.
29.
Халикова, Ш. Т., & Саматова, З. К. (2021). ВЛИЯНИЕ КАЧЕСТВ
ЛИЧНОСТИ
НА
ФОРМИРОВАНИЕ
ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ
Central Asian Research Journal for Interdisciplinary Studies (CARJIS)
«Психологические особенности развития современной
личности в годы устойчивого социально-
экономического развития общества»
“Жамиятнинг барқарор ижтимоий-иқтисодий
ривожланиш йилларида замонавий шахс
ривожланишининг психологик хусусиятлари”
Материалы международной конференции.
Ташкент. 24 ноября 2021г
522
Халқаро анжуман тўплами.
Тошкент 24 ноябрь 2021й.
ТОЛЕРАНТНОСТИ.
“ZAMONAVIY TA‟LIM TIZIMINI RIVOJLANTIRISH VA
UNGA QARATILGAN KREATIV G‟OYALAR, TAKLIFLAR VA YECHIMLAR”
, 503-
505.