507
17. Boynazar o‘g‘li S. L. et al. TA’LIM JARAYONIDA O ‘QUVCHILAR
DIQQAT
BARQARORLIGINI
O
‘RGANILISHDA
INNOVATSION
USULLARDAN
FOYDALANISH
//ОБРАЗОВАНИЕ
НАУКА
И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2023. – Т. 22. – №. 9. – С. 132-138.
18. Boynazar o‘g‘li S. L., Beknazar o’g‘li E. H. G. YU. AYZENKNING
HAYOTI VA IJODI //ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В
МИРЕ. – 2023. – Т. 22. – №. 9. – С. 165-169.
19. Балибекова Г., Шовксиев Л. Muloqot insonlarga ta ‘sir otkazish vositasi
sifatida //Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы. – 2022. – Т. 1. – №. 1. – С. 518-520.
20. Boynazar o‘g‘li S. L. et al. IDROK SHAKLLANISHINING YOSHGA
DOIR XUSUSIYATLARI //World of Science. – 2023. – Т. 6. – №. 5. – С. 367-369.
MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARDA O‘Z-O‘ZINI ANGLASHNING
IJTIMOIY -PSIXOLOGIK ASOSLARI
PhD, Norbekova Barno Shavkatovna
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali
Tajiboyev Asqat Alisher oʻgʻli
Oʻzbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali magistranti
Annotatsiya:
Mazkur maqolada bolalarning o‘zini-o‘zi anglashi, o‘ziga va
o‘zgalarga baho berishi, oilada katta yoshdagi insonlarning bola bilan qiladigan
muomala munosabati, uni o‘zini mustaqil shaxs sifatida anglashi hamda oilada
maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘z-o‘zini anglashida o‘yin faoliyatining ahamiyati
batafsil yoritilgan hamda tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
oila, maktabgacha ta’lim, “Men” konsepsiyasi, o‘yin faoliyati,
rivojlanish, taraqqiyot, ota-ona, o‘zini anglash, muomala, shaxs.
Bugungi kunda "Men" konsepsiyasi va o‘z-o‘zini anglash muammosi ayniqsa,
maktabgacha yosh davrida tobora dolzarb muammolardan biriga aylanib bormoqda.
Bu insonning ahamiyati darajasini, uning zamonamizning muammolarini hal qilish
qobiliyati, zamonaviy inson qadriyatlari muammolari bilan belgilash zarurati va
nihoyat, o'zini jamiyatning bir qismi sifatida ta'rifi bilan chambarchas bog'liqdir.
Bolani ijtimoiy dunyo bilan tanishtirish, boshqa odamlar bilan munosabatlarni
o'rnatish, aksariyat psixologlarning fikriga ko'ra, o'zi haqida g'oyalarni
shakllantirishdan boshlanadi.Mustaqil O‘zbekiston ravnaqi bugungi yosh, yangi
avlodni har tomonlama, barkamol shaxs sifatida, shakllanishiga ko‘p jihatdan
bog‘liqdir. Chunki, mustaqil fikrlaydigan, komil, dili pok insonlar tomonidan odilona
fuqarolik jamiyati quriladi va mustahkamlanadi. Mamlakatimizda oila masalalariga
alohida e’tibor qaratilmoqda. Chunonchi, uning ijtimoiy funksiyalarini amalga
oshirish, farzandlarni tarbiyalash, uy-joy, moddiy shart-sharoitlarni tobora yaxshilash
sohasida izchillik bilan ish olib borilmoqda.
508
Maktabgacha yosh davrida bolalarning egallagan ijtimoiy ko‘nikmalari o‘yin
orqali amalga oshadi. O‘yin- bu faoliyatning bolalar uchun turli ko‘nikmalarni
o‘zlashtirish modeli. Shuningdek o‘yin faoliyati bilan shug‘illanish maktabgacha yosh
davrining bosqichlarda ham o‘zgacha farq qilishini kuzatishimiz mumkin. Kichik
maktabgacha yoshdagi bolalar bir xil o‘yinchoqlar bilan bir necha takroriy yoki
ortiqcha harakat qiladilar. Ularning o‘yin mazmuni o‘yinchoqlar bilan belgilanadi. Shu
jumladan ushbu bosqichdagi bolalarning muloqati ham o‘ziga qaratilgan bo‘ladi.
O‘yinning mazmuni asosan o‘yinchoqlar bilan bajarilganligi, rolni ijro etish
hamkorlikda kechmasligi bilan belgilanadi. O‘rta maktabgacha yoshda o‘yin rollarni
taqsimlash yoki uni tanlash o‘yin faoliyatiga kirishishdan ancha ilgari amalga
oshiriladi. Kim qanday rolni olishda munozara ham qilishadi. O‘yinning mazmuni endi
shaxslararo munosabatlarga ko‘chadi. Katta maktabgacha yoshdagi bolalarning o‘yin
faoliyati negizi va mazmuni ular o‘yinning barcha qoidalariga bo‘ysunish bilan
belgilanadi. Tengdoshlari bilan o‘zaro bahs ro‘llar qoidasiga qanchalik amal qilganlik
bilan belgilanadi. Anglash jarayoning o‘yin faoliyatida rivojlanishi eng muhim
ahamiyatga ega hisoblanadi. Negaki bola o‘ziga o‘yin faoliyatida asta-sekin obektiv
qarashni, xatti-harakatini to‘g‘ri baholashni, kamchiliklarini aniqlashni tengdoshlari
bilan o‘ynash jarayonida aniqlaydi. O‘yin faoliyati bolaning turli qobiliyatlarining
shaklantiruvchisi ham hisoblanadi. Xususan tashkilotchilik qobiliyati ham o‘yin
faoliyatida keskin ravishda shakllanadi. O‘yin faoliyatini o‘zimizning kuzatuvlarimiz
fikrimizga tayanib tahlil qiladigan bo‘lsak, bolaning o‘zini-o‘zi anglashga obektiv
yondashishi bilan xarakterlanadi. Bu keyingi yoshda bolaning o‘zini tahlil qilish va
boshqarishiga, o‘ziga munosbatining sifat jihatdan rivojlanib borishini belgilab
beradi[1].
Bu davrdagi bolalarning xatti-harakatlari ularning xohish va hissiyotlari juda
o‘zgaruvchan bo'ladi. Masalan, bolaning yig'lashi hamda yig‘idan to‘xtashi juda tez
o‘zgaradi. Ilk davrda bolada o‘z yaqinlariga: onasi, otasi, buvi-buvalari, tarbiyachisiga
nisbatan muhabbat shakllanadi. Bola o‘z yaqinlaridan maqtov olishga harakat qiladi.
Ota-onalar tomonidan bolaning xatti-harakatlari va shaxsiy xususiyatlariga beradigan
ijobiy emotsional baholari ularda o‘zlarining layoqat va imkoniyatlariga nisbatan
ishonchini shakllantiradi. U o‘z ota-onasiga nihoyatda qattiq bog‘langan bo‘lib,
intizomli va itoatkor boladi. Ana shu bog‘liqlik sababli bolaning asosiy ehtiyojlari
qondiriladi, xavotirligi kamayadi. Onasi yonida bolgan bolalar ko‘proq harakat
qiladilar va atrof-muhitni o‘rganishga intiladilar. Bu davrda bola o‘z ismini juda yaxshi
o‘zlashtiradi. Bola doimo o‘z ismini himoya qiladi, uni boshqa ism bilan
chaqirishlariga norozilik bildiradi. Kattalarning bola bilan qiladigan muomala-
munosabati uning o‘zini alohida shaxs sifatida anglashini boshlanishiga imkoniyat
beradi. Bu jarayon asta-sekinlik bilan amalga oshadi. Kattalarning bola bilan qanday
muomala qilishlariga qarab uning o‘z «Men»ini anglay boshlashi birmuncha avvalroq
yoki kechroq yuzaga kelishi mumkin. 3 yoshli bola o‘zini, o‘z xohish va ehtiyojlarini
qondirishi mumkin bolgan manba deb biladi va bu uning «Menga bering»,
«Ko‘taring», «Men ham boraman» kabi talablarida ko‘rinadi. Uch yoshli bolalar
o‘zlarini o‘zgalar bilan taqqoslay boshlaydilar, buning natijasida bolalarda o‘z-o‘zini
baholash vujudga keladi. Shu davrdan boshlab bolalarda mustaqil bolish ehtiyoji
509
yuzaga keladi va bu ularning «o‘zim qilaman» qabilidagi so‘zlarida namoyon
boladi[2].
Psixolog A.N.Leontevning fikricha, bolalarning o‘yin faoliyatlarida real
voqelikdan chetga chiqib ketish darajasidagi afsonaviylik yo‘q. Bolalar o‘yinlaridagi
turli-tuman harakatlar va narsalar voqelikda haqiqatdan bor bo‘lgan real harakat hamda
real narsalarning real obrazlaridir. Bola o‘zi yashab turgan real voqelik bilan bog‘liq
bo‘lmagan xayoliy, afsonaviy o‘yinlar yaratishning hali uddasidan chiqa olmaydi.
Chunki bola hali o‘zi bilmagan, ko‘rmagan, eshitmagan narsalarini o‘z o‘yin
faoliyatida aks ettira olmaydi. U yoki bu o‘yinni o‘ynash uchun bolalar albatta
elementar ravishda bo‘lsa ham hayotiy hodisalar hamda mehnatning bir qancha turlari
bilan tanish bo‘lishlari kerak[3].
Motsart uch yoshligida birinchi konsertini berganda, ko'p kishilar "U tug'ma
daxo" deyishgandi. Ammo Motsart yoshligining taxlili shuni ko'rsatadiki, uning otasi
o'g'liga nisbatan juda e'tiborli bo'lib, uning kelajakda ko'zga ko'rinarli musiqachi bo'lib
etishishini juda istagan. Garchi Motsartning musiqiy qobiliyati barvaqt namoyon
bo'lgan bo'lsa ham, u tug'ma daxo bo'lmaganligi haqiqatga yaqinroq. Uning qobiliyati
yoshligidan zarur muhitni yaratgani va a'lo ta'lim-tarbiya ta'sirida rivojlandi. Aksincha,
bolaning tabiiy qobiliyatlari rivojlantirishga ko'mak bermaydigan muhitda yashashi
uning muvaffaqiyatiga erishish imkoniyatini kamaytiradi.
Tarbiyaning asosiy o'chog'i esa oiladir. Tarbiya faqat ota-onaning shaxsiy
ishigina bo'lib qolmay, balki ularning ijtimoiy burchi hamdir. Ma'lumki, shaxsning
qadr-qimmati uning jamiyatda tutgan o'rni bilan belgilanib, ko'p jihatdan uning
tarbiyasiga bog'liq bo'ladi. Tabiiyki, bolaning ilk tarbiyasiga ota-ona hisoblanadi.
O‘z-o‘zini anglashning rivojlanishi bolalarda kognitiv va motivatsion sohalari
shakllanishi bilan uzviy bog‘liqlikda davom etadi. Mana shu sohalarning me’yorda
rivojlana borishi natijasida bola ham o‘zini, ham o‘zi egallab turgan vaziyatni anglaydi
hamda o‘zida “Men” konsepsiyasi aktuallashishi olib keladi. Bu jarayon bolaning
keyingi yosh bosqichiga o‘tishda va yosh inqirozlarini yengib o‘tishiga aloqadordir.
Bog‘cha yoshining oxiriga kelib bola o‘ziga va o‘zgalarga beradigan bahosida
mustaqillik, qat’iylik va tanqidiy ruh ancha o‘sadi. Bolalarni oila muhitida tarbiyalash
davomida ularga hayot to‘g‘risida yaxshi va yomon xulqlar, odamlarning jamiyat
oldidagi burchlari haqidagi dastlabki tasavvurlarni berish lozim. Bolalarning oiladagi
an'ana va mavjud ijobiy odatlarni o'zlashtirishi beqiyos ahamiyatga ega.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Nikolayevich, U. P., (2022). Emotional Intelligence and its Adolescents
Being an Exemplary. Eurasian Journal of Learning and Academic Teaching, 15, 139-
145
2. Nishanova, Z.T. Rivojlanish psixologiyasi. Pedagogik psixologiya: darslik /—
Toshkent: « O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati» nashriyoti, 2018 yil 242-243-
betlar
3. Jalilova S, Aripova S. Maktabgacha yoshdagi bolalar psixologiyasi.
“Faylasuflar” nashiryoti. Toshkent 2017 yil. - 301b
4. Barno, N., & Buvirobiya, H. (2023). MAKTABGACHA YOSH
DAVRIDAGI
BOLALAR
PSIXOLOGIYASINING
O
‘ZIGA
XOS
510
TOMONLARI. International Journal of Contemporary Scientific and Technical
Research, 394-397.
5. Shavkatovna, N. B. (2022). Axborot texnologiyalari bilan ishlovchi
shaxslarning
psixologik
xolatining
patologiyasi. International
Journal
of
Contemporary Scientific and Technical Research, 658-662.
6. Mingboyevich, U. B., & Shavkatovna, N. B. (2022). TA’LIM
TEXNOLOGIYALARI ASOSIDA DARS JARAYONINI TASHKIL ETISHNING
PSIXOLOGIK MEZONLARI. International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research, 276-279.
7. Норбекова, Б., & Орокбоева, М. (2022). Sharq mutafakkirlarining oilada
bolalar
shaxsida
etnopsixologik
xususisyatlarni
tarbiyalash
haqidagi
qarashlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 440-442.
8. Norbekova, B. S. (2021). The Role of National Traditions in the Formation of
Ethnopsychological Characteristics in Children and Teenagers. Turkish Journal of
Computer and Mathematics Education (TURCOMAT), 12(10), 1848-1853.
9. Norbekova, B. (2021). MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALAR
NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI: MAKTABGACHA YOSHDAGI
BOLALAR NUTQINI RIVOJLANTIRISH YO’LLARI. Мактабгача таълим
журнали, 3(3).
10. Usmanov, S., & Abduraxmanov, Z. (2023). VIRTUAL EDUCATIONAL
SYSTEM FOR THE DEVELOPMENT OF INFORMATION AND PROFESSIONAL
COMPETENCE OF FUTURE ENGINEERS. International Journal of Contemporary
Scientific and Technical Research, (Special Issue), 55-63.
11. Alimov, N. (2023). CULTURE OF WESTERN AND ORIENTAL
COUNTRIES. Современные тенденции инновационного развития науки и
образования в глобальном мире.
12. Yuldashev, S. (2021). THE PEDAGOGICAL ESSENCE OF THE
PROFESSIONAL ACTIVITY OF A TEACHER IN MILITARY EDUCATION.
International Journal of World Languages, 1(2).
13. Sunatullaevna, K. A., & Axmedovich, R. O. (2022). Internet is a depression.
The benefits and harms of cyberspace on the human psyche. Eurasian Scientific Herald,
5, 69-73.
14. Комилова, А. С., & Равшанов, О. А. (2022). TALABALARDA O ‘ZIGA
BO ‘LGAN ISHONCH VA PSIXOLOGIK MADANIYATNI OSHIRISH: Komilova
Aziza Sunatullaevna, Mirzo Ulug ‘bek nomidagi O ‘zbekiston Milliy Universitetining
Jizzax filiali “Psixologiya” kafedrasi katta o ‘qituvchisi Ravshanov Olim Axmedovich,
Mirzo Ulug ‘bek nomidagi O ‘zbekiston Milliy Universitetining Jizzax filiali
“Psixologiya” kafedrasi katta o ‘qituvchisi. Образование и инновационные
исследования международный научно-методический журнал, (4), 267-270.
15. Umdjon, Y., & Madina, A. (2023, April). PROFESSIONAL MOTIVATION
AND ITS STRUCTURE IN THE MANAGEMENT PROCESS. In E Conference Zone
(pp. 11-16).
511
16. Umidjon, Y., & Humora, V. (2023). GENDER FARQLARNING IJTIMOIY
PSIXOLOGIK TOMONLARI. International Journal of Contemporary Scientific and
Technical Research, 386-390.
17. Ибайдуллаева, У. (2022). РОЛЬ СЕМЬИ В ПРЕДОТВРАЩЕНИИ
КОНФЛИКТОВ МЕЖДУ ПОДРОСТКАМИ. Решение социальных проблем в
управлении и экономике, 1(7), 81-83.
18. Ibaydullayeva, U. (2022). OILADA FARZAND TARBIYASINING
IJTIMOIY-PSIXOLOGIK XUSUSIYATLARI. Журнал Педагогики и психологии
в современном образовании, 2(6).
19. Равшанов, О. (2022). Конфликты между учителем и учениками и
способы их решения. Zamonaviy innovatsion tadqiqotlarning dolzarb muammolari
va rivojlanish tendensiyalari: yechimlar va istiqbollar, 1(1), 508-511.
20. Axmedovich, R. O. (2022). GLOBALLASHGAN AXBOROT DAVRI VA
SHAXSNING AXBOROT-PSIXOLOGIK XAVFSIZLIGI. International Journal of
Contemporary Scientific and Technical Research, 38-44.
21. Komilova, A., & Adilova, M. (2023). AGRESSIYA–OSMIRLARDA
YUZAGA
KELADIGAN
TAJOVUZKORLIK
RIVOJLANISHIGA
TASIR
ETUVCHI FENOMEN SIFATIDA. Журнал Педагогики и психологии в
современном образовании, 3(1).
22. Adilova, M. (2023). THE PSYCHOLOGICAL EFFECT OF TRAPS IN
THE SOCIAL NETWORK ON YOUTH MIND AND SPIRITUALITY. Open Access
Repository, 4(2), 500-505.
23. Каршибоев, С. (2022). Yosh yetakchining rahbarlikka xos psixologik
jihatlari. Современные инновационные исследования актуальные проблемы и
развитие тенденции: решения и перспективы, 1(1), 464-467.
24. Аракулов, Г. Т. (2023). МЕДИКО-СОЦИАЛЬНАЯ РЕШЕНИЕ
ПРОБЛЕМ ДЕТЕЙ С РАННИМ ДЕТСКИМ АУТИЗМОМ. Academic research in
educational sciences, 4(TMA Conference), 872-877.
25.
Arakulov,
G.
(2023).
ТАЖОВУЗКОРЛИК-ЎСМИРЛАРДА
ЗАМОНАВИЙ ПСИХОЛОГИК МУАММО СИФАТИДА. Журнал Педагогики и
психологии в современном образовании, 3(3), 15-21.
TЕXNIK OLIY TA’LIM MUASSASLARIDA FAOL OʻQITISH
JARAYONIDA TALABALARNING AXBOROT KOMPЕTЕNSIYASINI
SHAKLLANTIRISH
Azamxonov Baxodir Sayitkamolxonovich
Toshkent axborot texnologiyalari universiteti Farg‘ona filiali
Annotatsiya
: Ushbu tezisda tеxnik oliy ta’lim muassaslarida faol o’qitish
jarayonida talabalarning axborot kompеtеntsiyasini shakllantirish zaruriyati, ishlab
chiqilgan modelning mazmuni va elementlari tushuntirilgan.
Kalit so‘zlar:
Axborot, axborot kompetensiya, model, elementlar.
