STARS International University
63
BAXTIYOROV BAHODIR XOJIAKBAR O‘GLI
21/2 guruh talabasi “STARS International
University”
baxtiyorovbohodir001@gmail.com
ILMIY RAHBAR: SAIDOVA
MARXABO XABIBULLO QIZI,
PhD, Dotsent “STARS International University”
saidovamarhabo1991@gmail.com
O‘ZBEKISTONDA
BIZNESNI
RIVOJLANTIRISH
KO‘RSATKICHLARI
Annotatsiya:
Mazkur maqolada biznesning nazariy va amaliy jihatlari, uning O‘zbekiston
iqtisodiyotida rivojlanish yo‘llari va strategiyasini tanlash, kuzatish usullari orqali statis-
tik tahlillar, statistik ma’lumotlarni yig‘ish, tasniflash, jadvallar tuzish; shuningdek, biznes-
ni rivojlantirish ko‘rsatkichlarini, jumladan, iqtisodiyotni shakllantirishda xususiy sektorni
takomillashtirish yo‘llari, shuningdek, O‘zbekistonda biznesni rivojlantirish istiqbollarini
dinamik o‘zgarishlarni, taqqoslash va prognozlash ma’lumotlarini taqdim etishda tez-tez
foydalaniladigan diagramma va grafiklar o‘rganilgan.
Kalit so‘zlar:
Biznes, raqobatbardoshlik, mahsuldorlik, innovatsiya, mikrofirma, xususiy-
lashtirish, oilaviy tadbirkorlik, yakka tartibdagi tadbirkorlik, kichik biznes, ma’lumotlarning
statistik tahlili, tahliliy usul, prognoz.
KIRISH
Bozor iqtisodiyotining amal qilishi iqtisodiyotning jadal rivojlanib borayotgani
va milliy iqtisodiyotning turmush darajasini oshirishning asosiy tarmoqlaridan biri
hisoblangan biznes bilan uzviy bog‘liq bo‘ladi. Bu tarmoqlarni rivojlantirish orqali
yangi ish o‘rinlari yaratilmoqda, mehnat unumdorligi va raqobatbardoshligi oshi-
rilmoqda, qashshoqlik kamaymoqda va jamiyat maqsadlariga erishilmoqda, xusu-
san, aholining muayyan guruhlariga o‘z-o‘zini ta’minlashga ko‘maklashmoqda.
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari bilan O‘zbekiston
Respublikasini 2019–2021-yillarda innovatsion rivojlantirish strategiyasi, O‘zbe-
kiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi,
Ilm-fanni 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi, “Raqamli O‘zbekiston–2030”
strategiyasi, O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi tizimini 2030-yilgacha rivojlan-
tirish konsepsiyasi, O‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligini rivojlantirishning
2020–2030-yillarga mo‘ljallangan strategiyasi, 2022–2026-yillarga mo‘ljallangan
Yangi O‘zbekistonning taraqqiyot strategiyasi tasdiqlandi. Shuningdek, “Ilm-fan
va ilmiy faoliyat to‘g‘risida”, “Innovatsion faoliyat to‘g‘risida”, “Ta’lim to‘g‘risida”gi
qonunlari qabul qilindi.
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp63-67
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
64
Biznesning ma’nosini ochish uchun juda ko‘p turli xil fikrlar mavjud. Ulardan biri
– mustaqil egalik qiluvchi va boshqariladigan va o‘z faoliyat sohasida ustunlik qil-
maydigan biznes. Tajribasiz menejment va moliyaviy barqarorlikning yo‘qligi, kic-
hik korxonalar o‘lim darajasi yirikroq va tashkil etilgan korxonalarnikiga qaraganda
ancha yuqori, asosan cheklangan resurslar tufayli.
Tadbirkorlikning murakkabligi tadbirkorlikning umumiyligini g‘oya bilan idrok
etishni imkonsiz qiladi; Shuning uchun men tadbirkorlikning quyidagi ta’rifini taklif
qilaman: “Tadbirkor mulkdor yoki harakat qiluvchi funktsiyaga, tavakkalchilik va
noaniqlik funktsiyasiga, shuningdek, innovatsion funktsiyaga ega”.
Ko‘pgina biznes muvaffaqiyatsizliklariga sabab bo‘ladigan ba’zi muammolar
mavjud, ular: yomon operatsiyalarni boshqarish, tajriba yetishmasligi, yomon mo-
liyaviy menejment, asosiy vositalarga ortiqcha investitsiya qilish, yomon kredit
amaliyoti, rejani tuzatmaslik, noto‘g‘ri joylashish, inventar nazoratining yo‘qligi va
boshqalar.
O‘zbekiston iqtisodiyotida yirik va kichik korxonalar, shuningdek, faoliyati shax-
siy va oilaviy mehnatga bog‘liq bo‘lgan ikki turdagi korxonalar faoliyat yuritadi.
O‘zbekistonda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish sharti O‘zbekiston Respub-
likasining “Oilaviy tadbirkorlik to‘g‘risida”gi, “Erkin tadbirkorlik faoliyatining kafo-
latlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi qonunlariga o‘zgartish va qo‘shimc-
halar kiritish to‘g‘risida”gi qonunlari bilan amalga oshirildi. “va ular biznesni yanada
rivojlantirishga yordam berish uchun yaratilgan.
O‘rganilganlik darajasi.
Kichik biznesning o‘ziga xos moslashuvchanligi va bo-
zor sharoitlariga yuqori darajada moslashuvchanligi o‘zgaruvchanligi mamlakatda-
gi makroiqtisodiy jarayonlarni barqarorlashtirishga yordam beradi. Tahlillar shuni
ko‘rsatdiki, O‘zbekistonda tarmoq ma’lum hosildorlik, yuqori mehnat zichligi, yan-
gi texnologiyalarni joriy etishning murakkabligi, o‘z resurslarining cheklanganligi,
raqobat xavfining kuchayishi bilan ajralib turadi. Bizningcha, qonunni aniq buzgan-
lik yoki lozim darajada bajarmaganlik uchun jazo choralarini nazarda tutuvchi aniq
tizimni yaratish maqsadga muvofiqdir. Qonunchilikning ijrosi ustidan tadbirkorlik
faoliyatini nazorat qilish alohida o‘rin tutadi va iqtisodiy islohotlar to‘liq huquqiy
maydonga asoslanishi kerak. Bunday holda, sudlar va hakamlik organlari oldida
mutlaqo teng huquqli bo‘lishi kerak. O‘zbekistonda sanoat va mintaqaviy ustuvor
dasturlar ishlab chiqilgan va korxonalarni rivojlantirish muvaffaqiyatli amalga os-
hirilmoqda.
Hozirgi kunda o‘zbekistonlik tadqiqotchilar olim va mutaxassislar orasida tad-
birkorlikni rivojlantirish masalasi dolzarb masala bo‘lib kelmoqda., Yuldashev Sh.A.,
A. Vahobov, U. Burxonov, xorijiy olimlardan, Alfred Marshall, Y.Schumpeter, va
boshqalar bu masalalarni tadqiq qildilar [1].
Polshalik iqtisodchi M. Kaleckiyning fikriga ko‘ra, tadbirkor bo‘lishning eng mu-
him sharti kapitalga egalik qilishdir. Biznes uchun shart-sharoit nuqtai nazaridan
u mutlaqo haq edi. Shunga qaramay, tadbirkorlik ko‘nikmalari ham muhim ahami-
yatga ega [2].
Ushbu maqolani tayyorlashda kuzatish, statistik ma’lumotlarni yig‘ish, tasniflash,
jadval tuzish usullaridan keng foydalanilgan; Shuningdek, ma’lumotlarni taqdim
etish, dinamik o‘zgarishlar, biznes rivojlanishi ko‘rsatkichlarini taqqoslash va prog-
nozlashda tez-tez ishlatiladigan diagrammalar va grafiklar.
STARS International University
65
TAHLIL VA NATIJALAR
Darhaqiqat, hukumat hisobotiga ko‘ra, O‘zbekiston o‘tgan 2016-yilda yalpi ichki
mahsulot (YaIM) 7,8 foizga o‘sishga erishgan. Biznesning yalpi ichki mahsulotdagi
hissasi 56,9 foizni tashkil etgan. Natijada 2016-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra, faoliyat
ko‘rsatayotgan kichik biznes sub’yektlarining umumiy soni 207104 tani tashkil etdi
yoki o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 5,7 foizga ko‘p”, deyiladi O‘zbekiston Res-
publikasi Davlat statistika qo‘mitasi matbuot xizmati.
Tan olish kerakki, yalpi ichki mahsulotda biznesning ulushi yildanyilga ortib bor-
moqda. Quyida ko‘rib turganingizdek, shtrixli diagramma 2000-yildan 2016-yilga-
cha biznesni rivojlantirish ulushining o‘sish tendentsiyasini ko‘rsatadi.
Manba. O‘zbekistonda yalpi ichki mahsulotda biznesning ulushi www.stat.uz
sayti asosida.
Qo‘mita xabarida aytilishicha, 2016-yilda sanoat ishlab chiqarishining umumiy
hajmida tadbirkorlik ulushi 45 foizni (2015 yilda – 40,6 8 foiz), chakana savdo aylan-
masida – 89,6 foizni (87,1 foiz), bandlikdagi ulushini tashkil etgan. – 78,1 % (77,9%).
Bashorat – bu xavf haqidagi bayonot. U ko‘pincha tajriba yoki bilimga asosla-
nadi va u yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan o‘zgarishlar haqida qaror qabul qilishda
yordam berishi mumkin. Govard X. Stivenson biznesda bashorat qilish kamida ik-
kita narsa: muhim va qiyin ekanligini yozadi.
Biznes yanada moslashuvchan va talabning o‘zgarishiga, global va mintaqaviy
bozorlardagi vaziyatga tez moslasha oladi, ularning muammolariga o‘z vaqtida
javob bera oladi, chunki u ixcham shaklga ega, qarorlar qabul qilishda harakatc-
hanlik va tezkorlikka ega va u innovatsiyalarni qabul qiladi. Biznesni tashkil etish
va rivojlantirish katta xarajatlar va kapitalni talab qilmaydi, bu esa modernizatsiya,
texnik va texnologik jihozlarni tezroq va oson amalga oshirish, yangi mahsulotlarni
o‘zlashtirish, uning assortimentini doimiy ravishda yangilash va raqobatbardosh-
likni ta’minlash imkonini beradi. Bu sohaning yirik korxonalarga nisbatan barqaror-
ligi jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi muammolari va oqibatlariga nisbatan ancha
yuqori. Biznes nafaqat daromad manbai, balki odamlarning ijodiy va intellektual
qobiliyatlarini ochib berish imkoniyatidir. Bunday qamrov har kimga o‘zining in-
dividual iste’dodi va imkoniyatlarini namoyon etish imkonini beradi va shu orqali
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
66
maqsadga erisha oladigan odamlarning yangi qatlamini – g‘ayratli, tashabbuskor
va o‘z-o‘zini ish bilan ta’minlashga moyilligini shakllantiradi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan O‘zbekiston banklari as-
sotsiatsiyasi, tijorat banklari va xalqaro moliya institutlari bilan hamkorlikda qa-
bul qilingan eng muhim hujjat xorijiy mablag‘lar va banklarni rivojlantirish, Kafolat
jamg‘armasini tashkil etish bo‘yicha takliflardir. Unda tadbirkorlik subyektlari uc-
hun tijorat banklari tomonidan yangi asbob-uskunalar sotib olish uchun ajratilgan
kreditlar bo‘yicha garov ta’minotining ochilmagan qismiga ehtiyoj ko‘zda tutilgan.
Ma’lumki, tijorat banklari tomonidan kreditlar ajratishda kreditlashning asosiy
tamoyillaridan biri garov bilan ta’minlangan kreditdir. Asosiy muammo – inves-
titsiya loyihalarini moliyalashtirishda tadbirkorlik Respublikasining garov ta’mi-
notining yo‘qligi. Biznes tomonidan kreditlar uchun kafolat yo‘qligi muammosi
nafaqat iqtisodiyoti o‘tish davridagi mamlakatlarda, balki AQSh, Yaponiya va Ev-
ropa Ittifoqi mamlakatlari kabi rivojlangan mamlakatlarda ham mavjud. Bu mam-
lakatlarda masala faqat kreditlar qaytarilishini kafolatlash mexanizmi – kafolat
fondi orqali hal qilinadi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirishni rag‘batlantirish tamoyillari
soliq imtiyozlarini berish, soddalashtirilgan soliq tizimini qo‘llash, imtiyozli kreditlar
berish, davlat soliq va statistika organlarida soliq va buxgalteriya hisobini yuritish
davriyligi va muddatlarini qisqartirish, soliq imtiyozlarini kamaytirish yo‘llari hisob-
lanadi. soliq va boshqa tekshiruvlarning chastotasi.
Bu sohaning yirik korxonalarga nisbatan barqarorligi jahon moliyaviy-iqtisodiy
inqirozi muammolari va oqibatlariga nisbatan ancha yuqori. Biznes nafaqat daro-
mad manbai, balki odamlarning ijodiy va intellektual qobiliyatlarini ochib berish
imkoniyatidir. Bunday qamrov har kimga o‘zining individual iste’dodi va imkoni-
yatlarini namoyon etish imkonini beradi va shu orqali maqsadga erisha oladigan
odamlarning yangi qatlamini – g‘ayratli, tashabbuskor va o‘z-o‘zini ish bilan ta’min-
lashga moyilligini shakllantiradi.
Barcha erishilgan yutuqlarga qaramay, ayrim ma’lumotlarga ko‘ra, mamlakat ij-
timoiy-iqtisodiy infratuzilmasida jiddiy muammolar va nomutanosibliklar mavjud
bo‘lib, ularning atributlari iqtisodiyotning ushbu tarmog‘ining deyarli barcha tar-
moqlari va segmentlarida kuzatilmoqda.
XULOSA
O‘zbekistonda biznesni yanada rivojlantirish bo‘yicha quyidagi tavsiyalar beriladi:
– tadbirkorlik subyektlarining moliyaviy-xo‘jalik faoliyatiga davlat va nazorat or-
ganlarining aralashuvini qisqartirish;
– tadbirkorlik subyektlari uchun soliq va boshqa to‘lovlar bo‘yicha maksimal
qulay shart-sharoitlar, imtiyoz va preferensiyalar yaratish, hisobot tizimini hamda
moliya, soliq va statistika organlarida hisobotlarni taqdim etish mexanizmini tako-
millashtirish va standartlashtirish;
– biznesni rivojlantirishga xorijiy investitsiyalar, ayniqsa, xalqaro moliya institut-
larining imtiyozli kreditlari va xususiy kapitalni keng jalb etish va yo‘naltirish;
– axborotni boshqarish tizimini yanada rivojlantirish va biznesga maslahatlar
berish, shuningdek, kadrlar tayyorlash, qayta tayyorlash va malaka oshirish masa-
lalarida;
STARS International University
67
– Kichik biznes subyektlarining bank kreditlari, xomashyo resurslari olish imko-
niyatlarini kengaytirish.
Foydalanılgan adabıyotlar ro‘yxatı:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2022–2026-yillarda O‘zbekiston
Respublikasining innovatsion rivojlanish strategiyasini tasdiqlash to‘g‘risida”gi
06.07.2022-yildagi PF–165-son Farmoni. https://lex.uz/uz/docs/-6102462.
2.
A. Marshall. “Principles of Economics”, (1890). Principles of Economics by Al-
fred Marshall | Goodreads.
3.
A. Vahobov. “Iqtisod nazariyasi”, (2014) Iqtisod nazariyasi. Vahobov A., O‘l-
masov A. 2014. – TSUL – Library (library-tsul.uz).
4.
www.stat.uz – O‘zbekiston Respublikasining Statistika qomitasi rasmiy veb
sayti.
5.
O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish
vazirligi (mineconomy.uz) – Iqtisodiy taraqqiyot va kambag‘allikni qisqartirish va-
zirligi rasmiy veb sayti.
O‘zbekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi (mift.uz) O‘z-
bekiston Respublikasi Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi rasmiy veb sayti.
