Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
132
Annotatsiya:
Maqolada ikki til orasida tarjima jarayonini amalga oshirish tizimi, mohiyati
yoritilgan. Shuningdek, ikki til elektron tarjimon infologik modeli tahlil qilingan.
Kalit so‘zlar:
elektron tarjimon, elektron baza, lingvistika, morfologiya, tuzilma, infologik
model.
Кириш
Технология ривожланиб бораётган даврда тилшунослик соҳасини ҳам ав-
томатизация қилиш ва қардош тиллар ўртасида таржималарни автоматик
амалга ошириш муҳим вазифалар қаторига киради. Ҳозирги замонда маши-
наларни ўқитиш орқали улар тилшунослик соҳаларига ҳам кириб келмоқда.
Асосий мулоқот воситаси тиллар ҳисобланадива одамларнинг ҳар хил тил-
ларда мулоқот қилиши маълумот алмашишда тўсқинлик қилиши аниқ. Шу-
нинг учун бундай салбий таъсир кўрсатувчи тўсиқларни электрон таржимон-
лар ёрдамида енгиб ўтиш мумкин, бунинг учун агглютинатив, яъни бир-би-
рига структураси бўйича ўхшаш бўлган тилларни семантик модел асосида
таржима қилиш асосий ечим ҳисобланади. Ушбу мақола ўзбек-турк тиллари
учун электрон таржимон инфологик моделини таҳлил қилишга бағишланган.
Ўзбек олимларидан бири А.Рафиев ўзбек ва турк тилининг қиёсланишини
таҳлил қилиб чиққан ва уларнинг муаммолари, тил сатҳлари бўйича таҳлили,
туркий тилларнинг фонетикаси ва морфологияси қиёсланишини ўрганган. [1]
И.А.Меметов турк тилидан бошқа тилларга таржима жараёнининг айрим
хусусиятлари тўғрисида изланиш олиб борган. У ўз мақолаларида турк ва
рус тилларида гап тузилишининг структурасини таҳлил қилган ва, албатта,
катта луғат базасига эга бўлиш орқали турк тилидан бошқа бир тилга таржи-
ма жараёнларини амалга оширган. [2]
Ш.А.Назиров, К.С.Раҳманов ва А.З.Маҳмудовлар туркий тиллар оиласига
мансуб бўлган ўзбек, турк, қорақалпоқ тилларини таржима қилиш учун элек-
трон луғатни шакллантириш ва маълумотлар базасини ишлаб чиқишда кўп-
гина изланишлар олиб борган. [3]
Ушбу таҳлиллардан келиб чиққан ҳолда ёритилаётган мақола мақсади
таржиманинг муҳим алоқа воситаси эканлиги ва у орқали инсонлар ўз фи-
крларини ҳар хил тилларда баён қила олишлари учун электрон таржимон-
MADETBAYEVA N.B
magistrant
ABIDOVA SH.B
PhD, v.b.dotsent;
Muhammad al-Xorazmiy
nomidagi TATU
O‘ZBEK VA TURK
TILLARI UCHUN
ELEKTRON TARJIMON
INFOLOGIK MODELI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp132-135
STARS International University
133
ларнинг аҳамияти юқорилиги ва, албатта, ўзбек-турк тиллари мисолида база
шаклланишининг инфологик моделини кўрсатиб ўтиш.
Биринчидан, ўзбек-турк тилларининг электрон таржимасини шаклланти-
ришда биринчи ўринда луғатлардан ташкил топган базага эга бўлиш лозим
(сўзлар, терминлар ва ҳ.к). Иккинчидан, ўзбек ва турк тилларининг грамма-
тикасини билиш даркор, акс ҳолда фақат луғатлар билан шакллантириб бўл-
майдиган маъносиз гаплар ҳосил бўлиши мумкин.
Семантик моделга асосланган электрон таржимонлар ишлаш принци-
пи матнларни сўзларга ажратиб олиш орқали амалга оширилади ва сўз-
ма-сўз таржималайди. Луғат ёрдамида таржима қилиш жараёни бир нечта
босқичларда амалга оширилади: матн сўзларга ажратилади, сўзнинг морфо-
логик қоидаси аниқланади ва ундан ўзак ажратиб олинади, сўз луғат ёрда-
мида таржима қилинади ва таржима қилинган сўз аниқланган морфологик
коидалар асосида қайта қурилади.
Ўзбек тилида гап бўлаклари гап тузилмасида муайян саволга жавоб бўла-
диган маълум бир синтактик вазифани бажарувчи сўз ва сўз бирикмаси би-
лан тафсифланади. Гап бўлакларини белгилашда асосий хусусият улар ора-
сидаги синтактик алоқадир. Қуйида гап бўлакларининг инфологик модели
келтириб ўтилди:
1-расм. Ўзбек тилида гап бўлакларининг инфологик кўриниши.
Ўзбек ва турк тиллари туркий тиллар оиласига мансуб ва агглютинатив
бўлганлиги учун гап тузилиши структураси буйича ўхшаш ва иккаласи ҳам
лотин ҳарфларидан фойдаланади. Туркий тилларда аффиксал морфемалар-
нинг маъно ва вазифаларига кўра турлари ҳам бир-бирига мос келади. Мисол
учун, ўзак ва қўшимчаларнинг турлари қатъий тартиб асосида бирикади:
2-расм. Ўзбек тилида сўз ясовчи схема.
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
134
3-расм. Турк тилида сўз ясовчи схема.
Юқорида келтирилган сўз ясаш схемасининг математик моделини кўриб
чиқамиз:
⊕↓
Бу ерда
T
– мураккаб сўз,
– ҳар бир сўз w тўплам ҳисобланадиган
сўз асоси,
– сўз ясовчи аффикслар,
– кўплик аффикслари,
– эгалик аффикслари,
– келишик аффикслари.
Бу ерда
a, c, e, g
ва
p
– аффикслар ва сўз узунлиги. Бу ерда – бирлашти-
риш амалини, – «боғлаш» амалларини билдирувчи белгилар. [4]
Туркий тилларда гап тузиш структураси доим эга+кесим бош бўлаклари
орқали ясалади. Энди иккала тилда ҳам содда гап тузилиш схемасига кела-
диган бўлсак, улар қуйидагича:
4-расм. Ўзбек тилида гап тузилиш схемаси.
5-расм. Турк тилида гап тузилиши схемаси.
Мақолада электрон таржимон ишлаш жараёнлари ўрганилди. Ўзбек ва
турк тилининг лингвистик таҳлили кўриб чиқилди. Ульман Чен усули асоси-
да ўзбек тили грамматикаси гап бўлакларининг инфологик модели ишлаб
чиқилди.
Хулоса қилиб айтганда, агглютинатив тиллар орасида бир тилдан иккинчи
тилга таржима жараёнини амалга оширишда, биринчи навбатда, морфоло-
STARS International University
135
гик таҳлилни ишлаб чиқиш ва кейин эса графематик таҳлилни амалга оши-
риш мақсадга мувофиқ бўлади.
Адабиётлар:
1. Абдурозиқ Рафиев. Туркий тилларнинг қиёсий-тарихий грамматикаси.
Ўқув қўлланмаси. Тошкент-2004й.
2. Ученые записки Таврического национального университета им. В. И.
ВернадскогоСерия «Филология. Социальные коммуникации». Том 23 (62). №
3. 2010 г. С. 208-214.
3. Назиров Ш.А., Рахманов Қ.С., Махмудов А.З. Икки тилли электрон таржи-
ма дастурининг маълумотлар базаси структураси // Ахборот технологияла-
ри ва телеком-муникация муаммолари. Республика илмий-техник конферен-
цияси. Тошкент 14-15 март 2013 й. 131-133 б.
4. Абидова Ш.Б Электрон таржимон яратишда ўзбек тилининг морфологик
таҳлилини амалга оширишнинг инфологик модели. Муҳаммад ал-Хоразмий
авлодлари. №3 (13), сентябр 2020.
