STARS International University
123
Annotatsiya:
Maqolada yoshlar yuridik psixologiyasi, ongi, bilimi va tafakkurini yuksalti-
rishda Inson huquqlari umumjahon deklaratsiyasining ahamiyati ochib berilgan. O‘zbekis-
ton Respublikasida bu borada olib borilayotgan keng ko‘lamli ishlar xususida fikr yuritil-
gan. Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan fuqarolarning huquqlari talqin etilgan.
Kalit so‘zlar:
inson huquqlari, rivojlangan davlatlar,
huquqiy madaniyat, huquqiy davlat,
deklaratsiya, yoshlar psixologiyasi, shaxs tarbiyasi.
Кириш
Бугун халқимиз ривожланган давлатларга хос ҳаёт даражасига эришиш,
адолатли, эркин ва фаровон жамият қуришдек буюк мақсадлар билан яша-
моқда. Давлатимиз тараққиёти, унинг жаҳон ҳамжамиятида муносиб ўринга
эга бўлиши, равнақи, албатта, бугун камол топаётган ёшларнинг ақл-закова-
ти, билими, қобилияти ва психологиясига боғлиқ. Мамлакатимизда Тараққи-
ёт стратегияси амалга оширилар экан, комил инсон тарбияси, уларни ҳар то-
монлама етук, ўзининг мустақил позициясига эга шахс сифатида тарбиялаш
бизнинг энг долзарб вазифамиздир. Бу борада Президентимиз Ш.М.Мирзи-
ёевнинг қуйидаги фикрлари барчамизга дастуруламал бўлиши лозим деб ҳи-
соблаймиз: «Энг қийини, бу улкан вазифаларни ҳамон давом этаётган панде-
мия ва глобал инқироз шароитида амалга оширишга тўғри келади. Бу биздан
катта куч, мустаҳкам ирода ва қатъий интизомни, барча имкониятларни тўла
сафарбар қилишни талаб этади» [2. 3].
Инсон қадрини улуғлаш, инсон қадри учун, давлат – инсон учун ғояларини
ҳаётга татбиқ этиш, уларнинг асосий ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлаш, ҳи-
моя қилиш, ишончли кафолатлаш ҳар бир демократик давлат олдида турган
энг асосий вазифалардан биридир.
Ҳуқуқий демократик давлат ва адолатли фуқаролик жамияти бунёд этаёт-
ган юртимизда инсонларнинг асосий ҳуқуқлари ва эркинликларини таъмин-
лаш, уларни амалга оширишни кафолатлаш ва фуқароларимизнинг ҳуқуқ ва
BERDIMURODOVA XUMORA
ABDUNAZAR QIZI;
Samarqand davlat universiteti
talabasi
TURSUNOVA OLMOS
FAYZIYEVNA,
Psixologiya nazariyasi
va amaliyoti kafedrasi dotsenti
YOSHLAR YURIDIK
PSIXOLOGIYASINI
YUKSALTIRISHDA INSON
HUQUQLARI UMUMJAHON
DEKLARATSIYASINING
AHAMIYATI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-
pp123-126
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
124
эркинликларини бузадиган хатти-ҳаракатлардан ҳимоя қилиш Инсон ҳуқуқла-
ри умумжаҳон декларациясида назарда тутилган. Мазкур декларациянинг
мавжудлиги, биринчидан, инсон манфаатларини ҳимоя қилувчи адолатли жа-
мият қуришимизни белгилаб берса, иккинчидан, мазкур жамиятни бунёд этиш
жараёнида инсон манфаатларини, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини таъмин-
лаш, ҳимоя қилиш ва кафолатлашнинг ҳуқуқий асоси, манбаи бўлиб хизмат
қилмоқда. Шунингдек жамиятда, айниқса ёшларимизнинг ҳуқуқий маданияти,
онги ва савиясини юксалтиришга кўмаклашмоқда.
Ҳуқуқий давлат қуриш учун эса шу давлат пойдеворини яратувчилар, яъни
ёш авлод ҳуқуқий жиҳатдан билимли, тарбияли бўлишлари керак. Қонунларни
биладиган, уларга риоя этадиган, давлат ва жамият манфаатларини ўз ман-
фаатларидан юқори қўйиб, уларни бажаришда юксак савияга эга бўлган шах-
сларни тарбиялаш бугунги куннинг энг долзарб вазифаларидан саналади.
Инсонларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари ичида, айниқса, эрк, қадр-қиммат ва
айбсизлик презумпцияси дкларацияда алоҳида муҳофаза объектига айланган.
Декларациянинг 1-моддасида; “Ҳамма одамлар ўз қадр-қиммати ва ҳуқуқла-
рида эркин ва тенг бўлиб туғиладилар” дея белгилаб қўйилган [1. 184]. Ушбу
норма мазмунини ташкил этувчи асосий тушунчаларнинг изоҳига эътибор бе-
радиган бўлсак, улар луғатларда қуйидагича ифодаланган:
Қадр – арабча, миқдор, ўлчов; даража, мартаба; тақдир, қисмат маъносини
англатади. Изоҳига эътибор берадиган бўлсак, жамиятда, кишилар ўртасида
тутган ўрин, ўзга(лар) томонидан бўлган ҳурмат, эътиборни билдиради [3.
207]. Эркин – туркий сўз бўлиб, монеликсиз, озод ҳолда маъносини англата-
ди. “Ўзбек тилининг изоҳли луғати”да ҳар қандай тўсиқ, ғов, монелик ва шу
кабилардан холи бўлган, эрк ихтиёри ўзида бўлган, деган маънони англатиши
ёритилган [3. 49]. Уларга берилган изоҳнинг асосий мазмунини инсонлардаги
юксак фазилатлар, яхши хислатлар, оила, маҳалла, таълим ташкилотларида,
жамоаларида одоб-ахлоқи билан эришган ҳурмати, қадр-қиммати, эътибори
ташкил этади. Йилимизга “Инсон қадрини улуғлаш” йили деб ном берилиши
бежиз эмас.
Жамиятнинг инсонга бўлган муносабати, табиийки, фуқаронинг ўзига боғ-
лиқдир, чунки инсон давлатга ва жамиятга, ўзини ўраб турган инсонларга
муносабати ҳамда фаолияти асосида шаклланади. У инсон фаолиятининг
ижтимоий, сиёсий, маънавий, маърифий ҳаётдаги ўрнига ва психологик муно-
сабатларига боғлиқ. Ҳар бир инсоннинг психикаси, ижтимоий мавқеи ва мақо-
ми унинг содир этган ҳаракатларига қараб ўзгариши мумкин. Ҳар бир инсон
ўзининг жамиятда тутган ўрнини англаб етади.
Қадр-қиммат ва эркинлик жамоатчилик ва шахс ўртасидаги маълум бир ижти-
моий муносабатни акс эттиради. Шу муносабат билан эркинлик ва қадр-қим-
мат катта ижтимоий аҳамиятга эга бўлиб, унинг бузилмаслиги Бош қомусимиз
ва қонунларимиз билан кафолатланади. Мамлакатимиз Конституциясида шах-
сларнинг шаъни ва қадр-қиммати турли тажовузлардан нафақат ҳимоя қили-
ниши, балки олий қадрият ҳисобланиши ҳам 13-моддада мустаҳкамлаб қўй-
илган: «Ўзбекистон Республикасида демократия умуминсоний принципларга
асосланади, уларга кўра, инсон, унинг ҳаёти, эркинлиги, шаъни, қадр-қиммати
ва бошқа дахлсиз ҳуқуқлари олий қадрият ҳисобланади. Демократик ҳуқуқ ва
эркинликлар Конституция ва қонунлар билан ҳимоя қилинади» [4. 6]. Мазкур
STARS International University
125
қоида Конституциямизда инсон манфаатларининг давлат ва жамият манфаат-
ларидан устунлигини белгилаб беради ҳамда асосий қомусимизнинг умумэъ-
тироф этилган илғор қоида ва мезонларга, демократия ва ижтимоий адолат
талабларига асосланишини кафолатлайди.
Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, инсонлар ўзларининг эрки ва қадр-қим-
матини турли тажовузлардан ҳимоя қилиш ҳуқуқига эга бўлишлари билан бир-
га, айни пайтда ўзга шахсларнинг ҳам худди шундай ҳуқуқларини ҳурмат қи-
лишга, уларнинг бундай ҳуқуқларига тажовуз қилмасликка мажбурдирлар. Бу
борада декларациянинг 29-моддасида: “Ҳар бир инсон ўз ҳуқуқи ва эркинли-
кларидан фойдаланишда ўзгаларнинг ҳуқуқ ва эркинликларининг демократик
жамиятда етарли даражада бўлишини ҳамда ҳурмат қилинишини таъминлаш,
ахлоқ, жамоат тартиби умумфаровонлигининг одилона талабларини қонди-
риш мақсадидагина қонунда белгиланган чекланишларга риоя этиши керак”
[1. 190], деб белгилаб ҳам қўйилган.
Тараққиёт стратегиясининг иккинчи йўналиши мамлакатимизда адолат ва
қонун устуворлиги тамойилларини тараққиётнинг энг асосий ва зарур шарти-
га айлантириш ҳисобланади, шу нуқтаи назардан қонун устуворлиги дейил-
ганда, қонуннинг бошқа ҳуқуқий-норматив ҳужжатларга нисбатан устунлиги-
нинг ўзигина эмас, балки юртимиз фуқароларига амалдаги қонунчилик томо-
нидан берилган барча ҳуқуқ ва эркинликларнинг жами тушунилади. Ҳуқуқий
демократик давлатда инсон ҳуқуқларининг бирор-бир тарзда камситилишига
йўл қўйилмайди. Аксинча, у барча ҳуқуқларни мунтазам равишда ва беистисно
таъмин этиши ва уларни ҳимоялаб туриши лозим. Шу нуқтаи назардан қара-
ганда, жамият ва давлат ҳаётининг барча соҳаларида ҳуқуқий тенглик масала-
си долзарб аҳамиятга эга. Унинг ҳал қилиниши учун давлат томонидан ишон-
чли кафолатлар яратилиши ва амалда таъминланиши зарур.
Ҳуқуқий давлатда яшаётган инсон ва фуқаронинг ҳуқуқ ва эркинликлари-
нинг рўйхати халқаро ҳужжатларда акс эттирилган. Булар сирасига Инсон
ҳуқуқлари умумжаҳон декларациясидан кейин 1966-йил 16-декабрда БМТ
Бош Ассамблеяси томонидан қабул қилинган Иқтисодий, ижтимоий ва мада-
ний ҳуқуқлар тўғрисидаги халқаро пакт ҳамда Фуқаролик ва сиёсий ҳуқуқлар
тўғрисидаги халқаро пакт киради.
Қайд этиб ўтилган ҳужжатлардаги ҳуқуқ ва эркинликлар давлатимизнинг
Конституциясида мустаҳкамлаб қўйилган. Юртимизда қабул қилинган барча
норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда асосий эътибор «Инсон манфаатлари ҳамма
нарсадан устун»[6. 1]лигини кўзда тутадиган шахснинг ҳар жиҳатдан ҳимоя-
ланиши масаласига қаратилади. Инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилиш масалала-
ри бўйича миллий ва халқаро нодавлат ташкилотлар билан очиқ мулоқотимиз
фаоллашиб бормоқда [6. 1].
Декларацияда: «Ҳеч ким қийноққа ва шафқатсиз, ғайриинсоний ёки қадр-қим-
матни хўрловчи муомала ва жазога дучор этилмаслиги керак», [1. 185] деб ёзиб
қўйилган. Шунингдек, мазкур ҳужжатда инсон шаънини ерга урадиган муно-
сабатларга, зулм ва жазога йўл қўйилмаслиги ҳам кўрсатиб ўтилган.
Декларациянинг 6-моддасида ҳар бир шахснинг ҳуқуқ эгаси эканлиги, яъни
инсонга қонунчилиқда белгилаб қўйилган ҳуқуқларни олиш ва фойдаланиш
имконияти берилиши белгилаб қўйилган [1. 185].
Шунингдек, Декларацияда ҳеч бир шахс асоссиз равишда қамоққа олини-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
126
ши, ушлаб турилиши ёки сургун қилиниши мумкин эмаслиги, ҳар бир одам-
нинг тенг равишда қонун ҳимоясида бўлиши, ошкора ва адолатли суд қили-
ниши баён этилган. Декларацияда фуқаронинг шахсий ва оилавий ҳаётига
рухсатсиз аралашиш, уй-жойининг, хат-хабарларининг дахлсизлиги ҳуқуқига
тажовуз этиш мумкин эмаслиги ҳам кўрсатиб ўтилган. Инсоннинг давлат то-
монидан тан олиниши ва ҳурмат этилиши шарт бўлган бошқа ҳуқуқ ва эркин-
ликлари (фикр, виждон ва дин эркинлиги, ҳар қандай давлат ҳудудида эркин
ҳаракатланиш, бошқа давлат ҳудудидан бошпана топиш, меҳнат қилиш, тенг
ҳақ олиш, эркин касб танлаш, ишсизликдан ҳимояланиш, касаба уюшмалари
тузиш ҳуқуқлари) ҳам баён қилинган.
Декларацияда қайд этилган барча ҳуқуқ ва эркинликлар давлат томонидан
амалда таъминланиши лозим. Бу вазифа, энг аввало, турли қонун ҳужжатла-
рининг қабул этилиши ва жорий қилиниши ҳамда уларнинг ижтимоий муно-
сабатларнинг тегишли соҳасида мустаҳкамланиши орқали амалга оширилади.
Янги Ўзбекистонда инсон ҳуқуқларининг таъминланиши, ёшлар онгида Ва-
танга муҳаббат ҳиссини уйғотиш, маънавий тараққиётни таъминлаш, албатта,
норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар орқали амалга оширилади. Шу нуқтаи назар-
дан, Президентимиз таъкидлаганларидек, «Ҳамма ислоҳотларни, ҳамма ҳара-
катларни жамият билан бирга қиламиз. Ҳаммамиз бир куч, бир қудрат бўлиб
халқимизга хизмат қилишимиз керак» [2. 1].
Адабиётлар:
1.Инсон ҳуқуқлари. Тошкент.: Ўзбекистон, 1997. – 260 б.
2.Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Ўзбекистон-
нинг 2022-2026-йилларга мўлжалланган тараққиёт стратегиясини белгилаш
ҳамда уни жорий йилда амалга ошириш масалалари муҳокамаси юзасидан ви-
деоселектор йиғилиши. Халқ сўзи газетаси. 2022 йил 27-январь 18-сон (8080).
1-бет.
3.Ўзбек тилининг изоҳли луғати. Тошкент.: Ўзбекистон Миллий энциклопе-
дияси, 5 жилдлик. 5-жилд. 2008. – 592 б.
4.Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси. Тошкент.: Ўзбекистон,
2017. – 76 б.
5.Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёевнинг Бирлашган Мил-
латлар Ташкилоти Бош Ассамблеясининг 72-сессиясидаги нутқи. Халқ сўзи
газетаси, 2017-йил 20-сентябрь. № 189 (6883). - 1 б.
