STARS International University
347
Annotatsiya:
Tarbiya mohiyati va uning qonun-qoidalari ,metod va vositalarini ilmiy
asoslash tarbiya nazariyasi hamda pedagogika fanining bir qismi sanaladi. Tarbiya jarayo-
nining mazmuni, metodi va tashkil etish masalalarini o‘rganadi.
Kalit so‘zlar:
tarbiya, ta’lim, nazariya, jarayon, mohiyat,xususiyat, ijtimoiy-iqtisodiy,jami-
yat, qobiliyat.
Ёш авлодни тарбиялаб вояга етказиш – бизнинг муқаддас бурчимиз, ор
-
номусимиз. Лекин баркамол инсонни тарбиялаб етиштиришосон эмас. У
кўплаб, ойлаб, йиллабсабр
-
тоқат, чидам ва қатъиятлилик, ирода талаб этади.
Ҳозирги пайтда жуда кўплаб иқтидорли ёёшларимиз олий мақсадларни кўзлаб
чет эллардаги нуфузли ўқишларда таҳсил олмоқдалар.
Кадрлар тайёрлаш миллий дастури таълим тизимини тубдан ислоҳ этиб, Ре-
спубликамиз истиқболини белгиловчи ёшларни ҳар томонлама етук, барка-
мол шахс, ривожланган демократик давлатлар даражасида рақобатбардош ка-
дрлар этиб тайёрлашни олий мақсад қилиб қўйди. Бундай инсон, касб
-
ҳунар
эгаси оилада, мактабда ва бошқа таълим тизими жабҳаларида таълим
-
тарбия
олади
.
Жамиятимизнинг янгиланиши, ҳаётимизнинг тараққиёти ўсиб келаётган
баркамол авлод тарбияси билан боғлиқ жараённи ҳам қайтадан кўриб чиқиш-
ни тақозо этмоқда. Тарбия жараёнининг моҳияти шу жараён учун характер-
ли бўлган ва муайян қонуниятларда намоён бўладиган ички алоқа ва муноса-
батларни акс эттиради.Ҳозирги замон педагогикасида тарбия тарбиячининг
тарбияланувчи шахсига оддий таъсир кўрсатиши эмас, балки тарбиячилар ва
тарбияланувчиларнинг аниқ бир мақсадга қаратилган бир-бири билан ҳамкор-
ликда амалга оширадиган муносабатлари ва ўзаро таъсир кўрсатиши эканлиги
алоҳида таъкидланади.[2,35.с].
Тарбия ақлли,одобли, меҳнатсевар, билимли, соғлом,эътиқодли, дили пок,
руҳи комил, ҳар томонлама маънавий ривожланган, ватанпарвар, байналми-
лал, инсонпарвар баркамол шахсни шакиллантиришни кўзда тутади. Тарбия
маҳаллий, ижтимоий-иқтисодий шарт-шароитлар, миллий анъаналар ва мин-
тақалараро хусусиятни ҳисобга олган ҳолда олиб борилади.Тарбия жараёнида
кишининг турли қобилиятлари ривожланади, характери, ғоявий, ахлоқий ,эсте-
тик, иродавий хислатлари шаклланади, табиятга, жамиятга илмий қарашлар
MUXAMADIYEVA
XILOLAXON
DJAXONGIROVNA
TARBIYA
JARAYONINING
MOHIYATI VA
VAZIFALARI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp347-351
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
348
тизими таркиб топади, жисмоний куч-қувватлари мустаҳкамланади.Тарбияда
олий мақсадга эришиш учун, маълум вазифаларни бажаришимиз лозим
бўлади. Бу вазифаларни эса тарбиянинг таркибий қисмлари деб аташ ҳам
мумкин.
Ақлий тарбия бу баркамол инсон тарбиясининг етакчи таркибий қисми
бўлиб, ўқувчи ёшларни табиат ва жамият, киши тафаккури ҳақидаги би-
лимлар тизимини илғаб олиши, уларда илмий дунёқараш, юқори онглилик
хислатларини парваришлаш, фан асосларидан хабардор қилиш, тафаккур ва
нутқ қобилиятларини ўстиришни мақсад қилиб қўяди. Айниқса, ўқувчиларни
мустақил фикрлашга ўргатиш долзарб муаммолардан саналади. Инсон камоло-
тида илм эгаллаш улкан фазилатлардан бири ҳисобланади. [3,61.с].
Ҳадис китобларида, мутафаккирларимиз ижодларида илмнинг ҳар бир
мўмин мусулмон учун нақадар зарурлиги баён этилган. Бунга кўплаб Ҳа-
дисларни мисол сифат ида келтиришмумкин: «Бешикдан то қабргача илм
изла», «Илмга илм олмоқ йўли билан эришилгайдир. Илму ҳунарни Хитой-
га бориб бўлса ҳам ўрганинглар...», «Илм олмоққа интилиш ҳар бир мус-
лим
-
муслима учун қарзу фарз» ,дейилади. Юсуф Хос Ҳожиб, Алишер Наво-
ийлар ҳам ўз асарларида илмни инсон учун ўта қадрли неъмат эканлигини
қайд этадилар . Демак, ўқувчиларни илм олишга даъват этишимиз лозим.
Ақлий тарбия ўқув режаси асосидаги фанларни ўқитиш орқали илмий ду-
нёқараш негизида амалга оширилади.Ўқувчиларга ақлий тарбия беришда,
биринчи навбатда, унинг фикрлаш, ҳис қилиш, тасаввур, идрок, хаёл, хо-
тира қобилиятларини ўстириш, ички дунёсини маънавий жиҳатдан бойитиш
ҳақида ўйламоқ лозим.
Ахлоқий тарбия – бу ўқувчиларда жамиятга, она
юртига, меҳнатга,бошқа-
ларга ва ўз
-
ўзига нисбатан ахлоқий муносабатларни шакллантириш жараёни-
дир. Ахлоқ
–
ижтимоий онг шаклларидан бири бўлиб, инсонларнинг жами-
ятга, бошқаларга ва ўз
-
ўзига бўлган муносабатларини тартибга солиб турувчи
ҳулқ
-
одоб меъёрлари, қонун
-
қоидалари мажмуасидир. Ана шу ҳулқ
-
одоб қо-
нун
-
қоидаларини ўқувчилар онги, ҳаёти, турмуш тарзига сингдириш учун
кўрсатилаётган таъсир ахлоқий тарбия дейилади. Мусулмон ахлоқининг асо-
слари мазмунан бой ва ранг
-
баранг кўринишларда ўзини намоён этади. Мар-
казий Осиё халқлари ахлоқшунослик соҳасида энг бой тажрибага эгадирлар.
Қуръони каримда ва Ҳадису шарифлардаги ахлоққа оид ибратли маслаҳат-
лар, ота
-
боболаримиз яратган маънавий мерослари, мутафаккирларимизнинг
ахлоқ ҳақидаги фикрлари бугунга қадар ҳам ўз қадр
-
қимматини йўқотгани йўқ.
Ахлоқий тарбия энг муҳим инсоний фазилатларни шакллантириш воситаси-
дир. [2,23.с].
Меҳнат тарбияси – бу тарбиянинг олдида турган асосий вазифа, ўқувчиларга
меҳнат таълимига оид илмий билимлар бериш, меҳнат қуроллари билан муо-
мала қилишга ўргатиб бориш, ҳаётга, ижтимоий фойдали меҳнатга тайёрлаш-
дир. Меҳнат ва меҳнат тарбияси инсон камолотининг асоси, ҳаёт манбаи,
умр мазмуни ҳисобланади. Меҳнат тарбиясидан кўзланган мақсад, авва-
ло, меҳнатнинг моҳиятига, мазмунига, теран нигоҳ ташламоқ, муайян хулоса
чиқармоқдан иборат. Меҳнат қилаётган киши ўзи бажараётган ишининг на-
тижаларини кўрса, ҳис қилса, ўша натижалардан, айниқса, роҳатланса, меҳнат
тарбиявий аҳамият касб этади.
STARS International University
349
Эстетик тарбия ўқувчиларда санъатга, табиатга, ҳаётга нисбатан эстетик
муносабатларни шакллантиришдан иборатдир. Эстетика лотинча «tsteticos»
– ҳис этаман деган маънони билдиради. Ақлий, ахлоқий, меҳнат, жисмоний ва
бошқа тарбияларни эстетик ҳис
-
туйғусиз тасаввур этиб бўлмайди. Эстетик
тарбиянинг мақсади ўқувчиларни табиат, жамият ва санъатдаги гўзалликла-
рини идрок этиш, уни тўғри тушуниб, қадрига етишга, ҳаётга қайта гўзаллик
олиб кира олишга ўргатишдан иборатдир. Мактабда тасвирий санъат, мусиқа,
адабиёт, табиатшунослик дарслари эстетик тарбиянинг асосий воситалари
ҳисобланади. Биз нафақат нарса ва ҳодисалар, балки инсоннинг хулқ
-
атвори,
фазилатларини ҳам эстетик жиҳатдан баҳолашимиз мумкин. У инсоний гў-
заллик, ақл, бурч, иймон, инсоф, камтарлик, латофат, лафз, меҳмондўстлик,
меҳр, мулойимлик, поклик, яхшилик ва ҳоказо сифатларни ўзида намоён қи-
лади. Эстетик тарбия гўзалликдан завқланишга, хунукликдан нафратланишга,
кулгиликдан кулишга, фожеаликдан изтиробга тушишга ўргатади. Бу ҳолат-
ларни киши ҳаёт ва санъат воқеликларда учратиши мумкин. [3,47.с].
Ҳуқуқий тарбия – бу ўқувчиларни ривожланган демократик давлат
қонун
-
қоидалари асосида шахс ҳақ
-
ҳуқуқлари меъёрлари билан қуроллан-
тиришга қаратилган жараёндир. Биз демократик давлат барпо этмоқда-
миз. Президентимиз таъкидлаганларидек:«Демократия
-
бу адолат дегани».
Демак, адолатли давлат қурмоқдамиз. Бундай мамлакатда ҳар томонлама
етук, ўз ҳақ
-
ҳуқуқларини биладиган, уларни ҳимоя қила оладиган киши-
лар яшайди. Бугунги кундаги ёшларимизни мустақил фикрлайдиган, сиёсат
ва инсон ҳуқуқларини чуқур биладиган, конституция қонунларига амал қила-
диган, ўз фуқаролик бурчларини яхши ҳис этадиган қилиб тарбиялашияла-
шимиз лозим.
Экологик тарбия – бу ўқувчиларда атроф
-
муҳитга, табиатга нисбатан эко-
логик муносабатларни шакллантириш жараёнидир. «Экология»
юнонча сўз
бўлиб, тирик мавжудотларнинг яшаш шароити ва теварак -атрофдаги муҳит
билан ўзаро муносабатлари ҳамда шу асосда юзага келадиган қонуният-
ларни ўрганадиган фандир. Баркамол инсоннинг муҳим фазилатларидан бири
унинг экология маданиятидир. Экологик маданиятга эга шахс барча тирик
мавжудотларнинг яшаш шароити, муҳити, қонун
-
қоидаларини пухта билади,
табиат мувозанатини сақлашга ҳисса қўшади. [4,27.с].
Иқтисодий тарбия – бу ўқувчиларда иқтисодий тафаккур ва маданиятни ша-
кллантиришга қаратилган жараёндир. Бозор иқтисодига ўтаётган бир пайтда-
ёшларда иқтисодий тафаккурни тарбиялаш муҳим аҳамиятга эгадир.
Ўқувчиларда иқтисодий тарбия тежамкорлик, меҳнатсеварлик, ташаббу-
скорлик, ишбилармонлик, иқтисодий ҳисоб
-
китоб ва айни шу кабилар ҳақи-
да фикрлай олиш каби қобилиятларни камол топтиришдир. Иқтисодий тарбия
мактабда, асосан, табиий
-
математик фанлар асосида берилади. Унда ўқувчи-
лар ишлаб чиқаришнинг турли соҳалари, бозор, оила бюджети, иқтисодий гео-
графия, маркетинг каби кўплаб замонавий тушунчалар билан қуролланадилар.
Жисмоний тарбия – ўқувчилар танасидаги барча аъзоларининг соғлом ўси-
шини таъминлаш баробарида уларни ақлий ва жисмоний меҳнатга, Ватан му-
дофаасига тайёрлашдир. Жисмоний тарбия мазмунига кўра, бола организми
ички аъзолари функцияси фаолиятини бошқариш, ўқувчиларнинг соғлигини
мустаҳкамлаш, гигиена қоидаларига кўникашини таркиб топтириш, моҳир-
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
350
ликларини ўстириш, меҳнат қилиш қобилиятларини ошириш, уларда иро-
да, чидамлилик, қатъий интизом, дўстлик ҳис
-
туйғуларини камол топтириш,
жисмоний қобилиятларини шакллантиришдан иборат. Баркамол инсон на-
фақат маънавий жиҳатдан, балки жисмоний жиҳатдан ҳам етук бўлмоғи
лозим. Шунинг учун ҳам жисмоний тарбия баркамол инсон тарбиясининг яна
бир таркибий қисмидир. [4,35.с].
Барча амма даврларнинг илғор кишилари тарбияга юқори баҳо берганлар.
Халқ донишмандлари ва мутафаккирларидан Абу Наср Форобий, Абу Райҳон
Беруний, Абу Али ибн Сино, Мирзо Улуғбек,Алишер Навоий, Завқий,Фурқат,
Аваз Ўтар, Хамза,Абдулла Авлоний каби улуғ шахслар инсон камолотини илм
-фан ва тарбияда деб билдилар.Тарбия жараёнида катталар ва тарбияланувчи-
лар жамоаси ўзаро муносабатда бўлади. Бу муносабат ўзаро тушунуш,ишонч,
ҳамкорлик асосида қурилиши лозим.
Хулоса қилиб айтиш лозимки, м устақиллик шарофати билан эркинликка
эришдик, бой маънавий қадрият ва анъаналаримиз қайта тикланди. Ҳам-
мамиз азалдан орзу қилган кунларга эришдик. Ўзбекистоннинг эртанги куни,
равнақи, ривожланган демократик давлатлар қаторидан жой олиши албатта
бугунги кун ёшларига боғлиқ. Бунинг учун ёш авлодга дунё стандартлари
даражасида замонавий билимлар бериш,уларни ҳар томонлама етук, маънави-
ятли этиб тарбиялаш лозим.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.Nodirovna, Khushnazarova Mamura. “THEORETICAL AND METHODOLOGICAL
BASIS OF TRAINING OF MANAGEMENT PERSONNEL IN THE PROCESS OF HIGHER
PEDAGOGICAL EDUCATION.”
INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE &
INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429
11.04 (2022):
171-177.
2.Akbarovna, Abdullajonova Shaxnoza. “INCLUSIVE EDUCATION AND ITS
ESSENCE.” INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE & INTERDISCIPLINARY
RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.01 (2022): 248-254.
3.Adxam, Z. (2021). Педагогические факторы формирования чувства Роди-
ны на основе национальных и общечеловеческих ценностей у учащихся на-
чальной школы. Среднеевропейский научный вестник, 17, 284-286. https://doi.
org/10.47494/mesb.2021.17.814
4.Najmiddinovna, Rahimova Feruza. “PEDAGOGICAL CONDITIONS OF
IMPROVEMENT OF SOCIAL PEDAGOGICAL ACTIVITY OF STUDENTS ON THE
BASIS OF MULTIMEDIA TOOLS.” INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE
& INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.07
(2022): 108-112.
5.Erkinovna, Yuldasheva Malohat. “DEVELOPMENT OF THE COGNITIVE ACTIVITY
OF FUTURE TEACHERS IN INNOVATIVE EDUCATIONAL CONDITIONS AS A SOCIAL
PEDAGOGICAL NECESSITY.” INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE &
INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429 11.04 (2022):
196-199
6.Abduhafizovna, Melikuziyeva Mavluda, and Yigitaliev Mirzoxid. “WAYS TO
INCREASE THE LEGAL KNOWLEDGE OF PRIMARY SCHOOL STUDENTS.”
Web of
Scientist: International Scientific Research Journal
3.02 (2022): 124-130..
STARS International University
351
7.Клюев, Роман Владимирович, et al. «ИССЛЕДОВАНИЕ И АНАЛИЗ ПОКАЗА-
ТЕЛЕЙ НАДЕЖНОСТИ ОТДЕЛЬНЫХ СТРУКТУРНЫХ ЭЛЕМЕНТОВ ЦИФРОВЫХ
ПОДСТАНЦИЙ.» Вести высших учебных заведений Черноземья 1 (2021): 68-79.
8.Umarova, M. H. “Ethnic Related Toponyms of The Population in Surkhandarya
Region.”
9.Nargiza, Yunusalieva. “SOCIAL AND MORAL EDUCATION OF STUDENTS
AND DEVELOPMENT OF VALUES.” Galaxy International Interdisciplinary Research
Journal 10.1 (2022): 300-305.
10.Ксамидовна, Мамаюсупова Ирода. «ОСНОВНЫЕ КРИТЕРИИ ДЛЯ РАЗ-
РАБОТКИ ПРОГРАММ ОБУЧЕНИЯ КОНФЛИКТОЛОГИИ». МЕЖДУНАРОДНЫЙ
ЖУРНАЛ СОЦИАЛЬНЫХ НАУК И МЕЖДИСЦИПЛИНАРНЫХ ИССЛЕДОВАНИЙ
ISSN: 2277-3630 Импакт-фактор: 7.429 11.06 (2022): 181-184.
11.Мриксаитова С., Ерматова Ш. и Ходжаева Н. «Обучение студентов твор-
ческому мышлению посредством самостоятельного обучения в высших учеб-
ных заведениях является насущной проблемой». Евро-Азиатские конферен-
ции. Том 3. № 1. 2021.
12.Зокиров М. А. ЎҚУВЧИЛАРДА ИЖТИМОИЙ ФАОЛЛИКНИ РИВОЖЛАНТИ-
РИШНИНГ ПЕРЦЕПТИВ АСОСЛАРИ //Science and innovation. – 2022. – Т. 1. – №.
B3. – С. 659-66
