Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
392
Annotatsıya:
Ushbu maqolada Tritikale o‘simligi yaratilish tarixi va xalq xo‘jaligi-
dagi, ya’ni oziq-ovqat, chorvachilik va parrandachilikdagi ahamiyati bo‘yicha dunyo
olimlari tomonidan yozilgan adabiyotlar tahlili bayon qilingan.
Kalit so
‘
zlar:
kleykovina, seleksiya, optimal, evolyutsiya, xromosomalar, amfidip-
loid, sitologiya, genetika, fiziologik, biokimyoviy.
KIRISH
Tritikale bug‘doy va javdar gibridiga asoslangan birinchi sun’iy donli ekin. Oziq-o-
vqat xavfsizligini ta’minlashda chorvachilik va parrandachilikda ozuqa sifatida ishla-
tiladigan bug‘doy o‘rniga tritikaledan foydalanish muhim ahamiyatga ega [11].
Qishloq xo‘jaligida tritikaledan foydalanishning 3 ta asosiy yo‘nalishi (yem-xas-
hak, non, yashil oziq-ovqat) mavjud. Tritikale oziq-ovqat tayyorlashda noyob tarki-
biy qism bo‘lishi mumkin. Chorvachilik va parrandalar ratsionidagi tritikale donlari-
ning 50% ni oddiy ovqatlar (bug‘doy, arpa va boshqalar) bilan almashtirish tavsiya
etiladi. Tritikale arpa bilan birgalikda o‘zining yaxshi ozuqaviy afzalliklarini ko‘rsa-
tadi [14].
Tritikaleni yem-xashak o‘simligi sifatida tanlash alohida e’tiborga loyiqdir, chun-
ki tarkibida birinchidan bu kleykovina mavjudligi. Biroq bugungi kunga kelib, glyu-
ten miqdori past bo‘lgan yangi namunalar, shuningdek, glyutensiz navlar mavjud
bo‘lib, bu yem-xashak navlarini tanlashda yordam beradi. Ikkilamchi sezgi nuqsoni
- yirik hayvonlarda mikroorganizmlarga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan 5-p-alkil rezorsi-
nolonlarning fenolik antimetabolitlari mavjudligi. Bu xususiyat tritikaledan 5-p-alkil
rezorsinol mavjudligida keskin farq qiluvchi navlar tomonidan meros bo‘lib o‘tadi.
Shuning uchun yem-xashak seleksiyasida duragaylashda bug‘doy va javdarni dura-
gaylashdan olinadigan va shu moddaning optimal miqdoriga ega bo‘lgan tritikale
navlaridangina foydalanish kerak [12].
OQBO‘TAYEV TOXIR
Chirchiq davlat pedagogika instituti biologiya
yo‘nalishi III- bosqich talabasi
BO‘RONOV АKMAL QALANDAR O‘G‘Lİ
Chirchiq davlat pedagogika inistituti Genetika
va evalutsiyon biologiya kafedrasi dosenti
MATCHANOV BAXTIYOR EGAMBERDIEVICH
O‘zbekiston davlat jismoniy tarbiya va sport
universiteti
Anatomiya va fiziologiya kafedrasi
ТRITIKALENING
XALQ
XO‘JALIGIDAGI
AHAMIYATI
https://doi.org/10.47689/STARS.university-pp392-395
STARS International University
393
ADABIYOTLAR TAHLILI
Tritikale - juda qisqa vaqt ichida inson tomonidan yaratilgan ekin. Boshqa bar-
cha qishloq xo‘jaligi ekinlarining shakllanishiga olib kelgan ming yillik evolyutsiya
jarayoni uni chetlab o‘tdi. Shuning uchun selektsionerlar oldida tritikale genofondini
sezilarli darajada oshirish vazifasi turibdi. Buning uchun olimlar embrionni sun’iy mu-
hitda o‘stirish, duragaylash va xromosomalar sonini ikki baravar oshirish usullaridan
foydalanadilar [19].
Birinchi unumdor bug‘doy-javdar amfidiploidlari 1888-yilda nemis selektsioneri
Rimpau tomonidan F1 bug‘doy-javdar duragay nasllarini ota-bobolari bilan kesishishi
natijasida olingan. Hosil bo‘lgan amfidiploid morfologik jihatdan juda yassi va doimiy
bo‘lib, 120 yil davomida shundayligicha qoldi. Ushbu kashfiyotdan so‘ng dunyoning
ko‘plab mamlakatlarida tritikaleni yaratish va o‘rganish bo‘yicha ishlar boshlandi. E.
Chermak bug‘doy-javdar duragaylarining asoschisi edi [16; 9].
Bug‘doy amfidiploidlarini olish bo‘yicha A.Munzing tomonidan 28 xromosomali
F1 gibridini sun’iy changlatish yo‘li bilan tritikale olish bo‘yicha keng ko‘lamli ishlar
olib borildi. Uning ishida turli kelib chiqishi tritikalening biologiyasi, sitologiyasi, ge-
netikasi va seleksiyasi batafsil yoritilgan. Aynan A. Munzing tritikale olishning ikkita
usulini ishlab chiqdi. Birinchisi, F
1
F
2
duragaylari tomonidan o‘z-o‘zini changlatish va
ikkinchisi, F
1
duragaylarining mavjud tritikale turlari bilan o‘z-o‘zini changlatishdir [2;
4; 5; 9; 15].
Seleksionerlar har doim javdarning qimmatli xususiyatlarini bug‘doyga o‘tka-
zish g‘oyasi bilan qiziqishgan. Javdar - oziq-ovqat, ozuqaviy va texnik maqsad-
larda keng qo‘llaniladigan universal o‘simlik. Uning xilma-xilligi donning yuqori
hosildorligi va biologik jihatdan to‘liq biokimyoviy tarkibi bilan izohlanadi. Jav-
darning afzalliklaridan biri shundaki, u yuqori sharoitlarga bardosh bera oladi.
1913- yilda javdar va bug‘doyni aralashtirish yo‘li bilan duragaylar olingan, keyin-
roq 1931-yilda ular Triticum va Secale lotincha nomlaridan olingan Tritikale deb
nomlangan [3].
O‘zbekiston sharoitida tritikalening tez o‘sadigan navlarini yaratish respublika
seleksionerlari oldida turgan asosiy muammolardan biridir. Tez o‘sadigan navlar
qurg‘oqchilik va jazirama boshlanishidan oldin kerakli hosilni olishga qodir bo‘lib,
tuproqning tez bo‘shashishi tufayli yiliga 2-3 marta hosil olish mumkin [1; 6; 7].
Tritikaledan foydalanishning ikkinchi usuli - non pishirish. Hozirgi vaqtda dunyoda
hayvon oqsillarini iste’mol qilish 25-35% gacha kamaydi. Protein yetishmovchiligini
kamaytirish uchun o‘simlik oqsili bilan boyitilgan ovqatni olish kerak. Tritikale bu
maqsad uchun juda mos keladi, chunki u bug‘doy va javdardan aminokislotalar miq-
dori bilan farq qiladi va nafaqat keng qo‘llaniladigan non mahsulotlarini tayyorlash
uchun, balki parhez va dorivor oziqlanish uchun ham mos keladi [13].
Tritikale navlarining fiziologik hamda biokimyoviy xususiyatlarini o‘rganish usulla-
rining qimmatli xo‘jalik belgilari bilan birgalikdan tadqiq etish natijasida, o‘zida ko‘p
miqdorda oqsil saqlaydigan serhosil navlarni qishloq xo‘jaligiga tavsiya qilish, chor-
vachilikda yemga bo‘lgan ehtiyojni qondirish, tuproq va iqlimning noqulay sharoit-
lariga bardoshli va kasalliklarga chidamli bo‘lgan navlarini tanlash imkonini beradi.
Tritikale darajasi bo‘yicha mavjud tadqiqotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, butun dunyo
bo‘ylab tadqiqotlarning asosiy qismi oz sonli navlar bo‘yicha olib borilgan. Yangi
navlarning texnologik parametrlari va pishirish xususiyatlari yetarlicha o‘rganilma-
gan [8; 17; 18; 21].
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
394
Tritikalening biotik va abiotik tasirlarga yuqori bardoshliligi ekologik xavfsiz tex-
nalogiyalarni qo‘llashni osonlashtiradi. Tritikale egallagan pasttekisliklar Fransiya,
Germaniya, Vengriyada joylashgan. Maydoning qisqarib borishi bo‘yicha Avistiralya,
Boltiqbo‘yi davlatlari, Chexiya, Daniya turadi [10].
Tritikale dunyoning barcha mintaqalarida sinovdan o‘tkazilgan va hozirgi kungac-
ha yetishtirilib kelinmoqda [20].
Tur ichida har xil darajali sifatga ega kuzgi va bahorgi shakillarining duragaylanishi
natijasida yaxshilangan kleykovinali tritikale navlari yaratilgan [22].
XULOSA
Dunyoda aholini oziq-ovqat xavfsizligi taminlashda tarkibida oqsil miqdori ko‘p va
ozuqa sifati yaxshi bo‘lgan tritikale o‘simligining turli tuproq-iqlim sharoitlariga mos-
lashtirish, stress omillarga chidamliligini oshirish hamda chorvachilik va parandac-
hilikda yem uchun islatoladigan bug‘doy o‘rniga foydalanish muhim ilmiy va amaliy
ahamiyatga ega.
O‘zbekiston sharoitiga moslashgan tritikale namunalarining tezpishar va hosildor
turlarini tanlash va seleksiya uchun boshlang‘ich manbalarini yaratish dolzarb hisob-
lanadi.
Foydalinilgan adabiyotlar
1.Ақида Авлақуловна Эшмуродова, Акмал Қаландар Ўғли Бўронов ТРИТИКАЛЕ
МОРФОЛОГИЯСИ ВА УНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ // Academic research in educati-
onal sciences. 2022. №2. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/tritikale-morfologi-
yasi-va-uning-kelib-chi-ishi
2.Бабоев, С. К., Холлиев, О. Э. Ў., Буронов, А. К., Маткаримов, Ф. И., & Бузуруков,
С. С. (2021). ЯСМИҚНИНГ МАЙДА УРУҒЛИ ХАЛКАРО ЭЛИТА КЎЧАТЗОРИ
ЎСИМЛИКЛАРИДА ҲОСИЛДОРЛИК БЕЛГИЛАРИ ТАҲЛИЛИ.
Academic research
in educational sciences
,
2
(2).
3.Бободжанов В.А., Курбанова М.Б., Боротова М.М. Продукционный процесс
гексаплоидных тритикале// Вести с.-х. науки. 1990. - № 9. – С. 101-105
4.Буронов, А. Қ. Ў., Зияев, З. М., Холлиев, О. Э. Ў., & Файзуллаев, А. З. Ў. (2021).
КУЗГИ ВА ДУВАРАК БУҒДОЙ НАВЛАРИНИНИНГ ЮҚОРИ АВЛОД ЛИНИЯЛАРИДА
МИҚДОРИЙ ВА СИФАТ БЕЛГИЛАРИ БЎЙИЧА КЛАСТЕР ТАҲЛИЛ.
Academic re-
search in educational sciences
,
2
(6), 1481-1488.
5.Буронов, А. Қ. Ў., Бабоев, С. К., & Холлиев, О. Э. Ў. (2021). ЎЗБЕКИСТОНДАГИ
ҚАДИМИЙ МАҲАЛЛИЙ БУҒДОЙ НАВЛАРИНИ ГЛИАДИН ОҚСИЛЛАРИ
ПОЛИМОРФИЗМИ.
Academic research in educational sciences
,
2
(2).
6.Бўронов, А. Қ. Ў. (2022). ЮМШОҚ БУҒДОЙНИНГ МАҲАЛЛИЙ НАВЛАРИНИ
ГЛИАДИН ОҚСИЛЛАРИ ЁРДАМИДА ПОЛИМОРФИЗМИНИ АНИҚЛАШ.
Acade-
mic research in educational sciences
,
3
(1), 401-407.
7. Буранов, А. K., Бабоев, С. К., Мелиев, С. К., Моргунов, А. И., & Муминжонов,
Х. (2014). ХАРАКТЕРИСТИКА СТАРОДАВНИХ МЕСТНЫХ СОРТОВ ПШЕНИЦЫ
УЗБЕКИСТАНА ПО КАЧЕСТВУ ЗЕРНА И ЗАПАСНЫМ БЕЛКАМ.
The Way of Scien-
ce
, 20.
8.Ведерникова Е., Чумак Т., Поляк М. Поляк Трѐхвидовые тритикале -
перспективное сырьѐ для хлебопекарной промышленности //Селекция и
семеноводство. - Киев: Урожай, 1983. - Вып. 55. – С. 64-65.
STARS International University
395
9.Грабовец А.И., Крохмаль А.В. Тритикале: монография // Ростовна-Дону:
ООО «Издательство «Юг», 2019. – С.240.
10. Гончаров С.В. Европейский семенной рынок тритикале // Тритикале.
Материалы научно-практич. конференции
―
Тритикале и его роль в условиях
нарастания аридности климата. – Ростов н/Д, 2012. – С. 141-145
11. Досчанов Ж.С. Ўзбекистоннинг шимолий ҳудудларига мослашган тритикале
навларини танлаш ва уларнинг физиологик хусусиятларини ўрганиш, Дисс.
Tошкент-2021 йил
12. Кайдалов А.Ф., Лукьянчук В.Н. Тритикале на зерно и корм // Современные
достижения биотехнологии: матер. 2-ой Всеросс.научно-практ. конф. –
Ставрополь. 2002. – С. 93–94.
13. Кондратенко Е.П., О.Б.Константинова, О.М.Соболева, Е.А.Ижмулкина,
Н.В.Вербицкая, А.С.Сухих. Содержание белка и аминокислот в зерне озимых
культур произрастающих на территории лесостепи Юго-Востока Западной
Сибири//Химия растительного сырья. 2015. №3. – С. 143-150.
14. Мазуров В.Н., Санова З.С., Джумаева Н.Е., Еремеев В.И. Руководство по
использованию тритикале озимой в кормлении высокопродуктивных молочных
коров – Калуга, 2014. – C. 29.
15. Мюнцинг А., Некоторые фазы эволюции тритикале // Проблемы
экспериментальной биологии. - М.: Наука, 1977. – С. 86-97.
16. Пыльнев В.В., Коновалов Ю.Б., Хупацария Т.И. и др.; Частная селекция
полевых культур: Учебник. Под ред. В. В. Пыльнева. – СПб.: Изд-во «Лань», 2016.
– 544 с.
17. Baboev, S. K., Buranov, A. K., Bozorov, T. A., Adylov, B. S., Morgunov, A. I., &
Muminzhonov, K. (2017). Biological and agronomical assessment of wheat landra-
ces cultivated in mountain areas of Uzbekistan.
Sel’skokhozyaistvennaya Biologi-
ya
,
52
(3), 553-560.
18. Baboev, S., Muminjanov, H., Turakulov, K., Buronov, A., Mamatkulov, I., Koc, E.,
... & Morgounov, A. (2021). Diversity and sustainability of wheat landraces grown in
Uzbekistan.
Agronomy for Sustainable Development
,
41
(3), 1-13.
19.Varughese G., Barker T., Saari E. Triticale.1987. – P. 31.
20. Gedamu-Gobena A. Triticale production in Ethiopia: its impact on food
security and poverty alleviation in the Amhara region. 2008. – P. 178.
21. Kalandarovic, B. A., & Kimsanbaevic, B. S. (2018). Polymorphizm of gliadin pro-
teins among wheat landraces of Uzbekistan. European science review, 2(11-12), 15-17.
22. The Peace corps: perspectives for the future // Ad Hoc committee
on development assistance opportunities in the next decade for the Peace corps.
1974.- P. 55.
