Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
74
Annotatsiya:
Yangi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) va raqamli texno-
logiyalarning rivojlanishi jamiyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida raqamlashtirish dav-
rining rivojlanishiga olib keldi. Ushbu maqolada AKT va fundamental texnika fanlari dara-
jasidagi bilimlarni o‘zaro integratsiyalash zarurligini asoslagan holda muhandislik-texnik
turdagi zamonaviy mutaxassisni tayyorlashda fanlararo yondashuvning ahamiyati ochib
berilgan.
Kalit so‘zlar:
raqamlashtirish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari, muhandislik
ta’limi, integratsiyalashgan o‘quv vazifasi, informatika va matematik modellashtirish.
Axborotlashgan jamiyat rivojlanishining zamonaviy bosqichi raqamlashtirish bilan
tavsiflanadi, bu axborotni yaratish, qayta ishlash va uzatish uchun yakuniy raqamli
texnologiyalarni ommaviy joriy etish va o‘zlashtirishni osonlashtiradigan ijtimoiy-iq-
tisodiy transformatsiya sifatida tushuniladi (robototexnika, sun’iy intellekt, kvant
texnologiyalari, simsiz texnologiyalar, yangi ishlab chiqarish texnologiyalari va bos-
hqalar) [1, 2]. Shu nuqtayi nazardan, oliy muhandislik ta’limini o‘zgartirish inson ha-
yotining barcha sohalarida raqamlashtirish rolining ortib borayotgani bilan bevosita
bog‘liq. Bularning barchasi raqamlashtirish davrida o‘z kasbiy faoliyatini muvaffaqi-
yatli amalga oshirishga qodir bo‘lgan yangi avlod texnik muhandislari uchun zamo-
naviy o‘qitish usullarini izlashga olib keladi.
Ilmiy-uslubiy adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, ushbu masalani hal qilishda ixti-
soslashtirilgan fanni o‘rganishda olingan bilim, ko‘nikmalarni tegishli bilimlar majmu-
asi bilan birlashtirishga imkon beradigan integratsiyalashgan o‘quv kurslarini yaratish
alohida o‘rin tutadi. Xususan, muhandislik-texnologiya sohasidagi mutaxassislar haqi-
da gapiradigan bo‘lsak, “Informatika-matematika” darajasidagi bilimlarni integratsi-
yalash tobora ortib bormoqda. Va bu tasodifiy emas, chunki matematika o‘ziga xos
poydevor bo‘lib, uning asosida matematik modelni qurish, uni o‘rganish, shuningdek,
talqin qilish bilan bog‘liq bo‘lgan texnik profildagi muhandislik muammolarining katta
qatlami hal qilinadi. Shu bilan birga, uzluksiz rivojlanayotgan axborot-kommunikatsiya
texnologiyalari (AKT) ushbu matematik modelni o‘rganishning bir qator bosqichlarini
uni hal qilishda yondashuvlarning ko‘pligini hisobga olish nuqtayi nazaridan opti-
AXADOVA K.S.,
katta o‘qituvchi, Jizzax
politexnika instituti
komila.teacher@gmail.com
RAQAMLASHTIRISH DAVRIDA
INFORMATIKA VA MATEMATIK
MODELLASHTIRISH BO‘LAJAK
MUHANDISLARNING KASBIY
FAOLIYATI UCHUN ASOS
SIFATIDA
https://doi.org/10.47689/
STARS.university-pp74-77
STARS International University
75
mallashtirish imkonini beradi.
Ayrim metodistlarning fikriga ko‘ra, integratsiya jarayonlarini amaliyotga tatbiq
etishda asosiy rol fanlararo darajada, xususan, matematika va informatika fanlari da-
rajasida o‘quv jarayoniga qo‘shilishi bilan bog‘liq. Matematikani boshqa fanlar bilan
birlashtirgan integratsiyalashgan o‘quv vazifalari (IO‘V) (V.A. Dalinger, F.A. Rassa-
magina, S.A. Novoselov, E.A. Demina, A.G. Mayburov, O.N. Efremova, V.M. Fedose-
ev va boshqalar). IO‘V – bu “intizomiy bilimlarni o‘zlashtirgan kompyuter fanlari,
shuningdek, shaxsiy, shaxslararo vakolatlar va yangi mahsulotlar va tizimlarni lo-
yihalash va yaratish qobiliyati” [3]. Integrativ yondashuvning tuzilishida A.G. May-
burov va E.A. Demina fanlararo, subyektiv, shaxslararo va shaxs ichidagi integratsi-
yani hisobga olishda muhim rol o‘ynaydi. Mualliflarning fikricha, IO‘V bo‘lajak texnik
mutaxassislarning umumiy va kasbiy kompetensiyalarini shakllantirishda talabalar
faoliyatini tashkil etishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak [4]. Integratsiyalashgan yon-
dashuv asosida kadrlar tayyorlashni qurishda tadqiqotchilar S.A. Novoselov va
F.A. Rassamagina universitetning bo‘lajak bitiruvchilarining ijodiy va kasbiy-ijodiy
kompetensiyalarini shakllantirishning asosiy shartini ko‘rishadi. Mualliflar, shu jum-
ladan, IO‘V [5] to‘plamini bunday kompetensiyalarni shakllantirish metodologiya-
sining asosi sifatida qo‘ydilar. Muallif matematikaning o‘rganilayotgan bo‘limiga va
o‘qituvchi va talabaning vazifalariga qarab integratsiyalashgan ta’lim loyihalarini
tasniflashni amalga oshiradi. Integratsiyalashgan ta’lim loyihalariga qo‘yiladigan
asosiy talablarda keltirilgan. Tabiiy-ilmiy va matematik fanlarni integratsiyalash va
natijada IO‘Vni yechish vositasi sifatida matematik modellashtirish qo‘llaniladi.
Universitetning o‘quv jarayoniga muhandislik-matematik tayyorgarlikni integrat-
siya qilish shakli sifatida V.M. Fedoseev talabalar bilan olib boriladigan tadqiqot ish-
larini ajratib ko‘rsatadi [4]. Muallif fanlararo vazifalarni hal qilishda har qanday ilmiy
sohadagi bilimlarning yaxlit obyektiv fanlararo taqdimoti uchun asos ishlab chiqis-
hga imkon beruvchi vazifa konsepsiyasiga qo‘llaniladigan, o‘zlari tomonidan ishlab
chiqilgan noan’anaviy fanlararo yondashuvni taqdim etdilar.
Xorijiy fanlarda kadrlar tayyorlashga “fanlararo yondashuv” “fanlararo ta’lim”,
“fanlararo hamkorlik” va “fanlararo vazifa” tushunchalari qo‘llaniladi. J.S. Gouvea va
boshqalar [5] ilmiy maqolasida tabiiy fanlarni o‘qitishda fanlararo aloqadorlikni kuc-
haytirish zarurligiga e’tibor qaratadi. Mualliflar jamoasi fizika fani misolida fanlararo
ilmiy kurs tuzilishini taqdim etadi, ular uchun fizika va biologiyani birlashtirgan fan-
lararo vazifalar qatorini yaratdilar [5].
Ushbu ishda informatika va matematika bo‘yicha integratsiyalangan o‘quv vazifa-
si deganda, biz texnik tadqiqotlar sohasi bilan bog‘liq bo‘lgan vazifani tushunamiz,
uni hal qilish matematik modellashtirish metodologiyasi va zamonaviy AKTdan bir-
galikda foydalanishni talab qiladi, bu esa matematikani qurishga olib keladi. axbo-
rot-matematik model va u bilan keyingi ishlash, shunday qilib, texnik muhandislar
uchun informatika va matematika bo‘yicha IO‘V qarori informatika va matematik
modellashtirishga (IMM) asoslangan bo‘lishi kerak.
Babich V.N. axborot-matematik modellashtirish deganda, ma’lum xususiyatlar bi-
lan ushbu obyektning analogi sifatida qabul qilinadigan, tizimga asoslangan axborot
majmuasini qayta ishlash va tahlil qilish asosida tadqiqot funksiyalari guruhlari bi-
lan idrok obyektining rasmiylashtirilgan tasvirini qurish jarayonini anglatadi. Obyekt
haqida yangi bilimlarni olish uchun matematik rasmiylashtirish, geometriklashtirish
va axborot texnologiyalarini qo‘llab-quvvatlash protseduralarini birlashtirish orqali
Global dunyoda ilm-fan va ta‘limdagi innovatsion
rivojlanishning zamonaviy trendlari 15 dekabr, 2022 yil.
76
obyektni tashkil etish va ishlashning barcha jihatlarini aks ettiradi, masalan, tegishli
muammolarni hal qilishga qaratiladi [15].
Texnik muhandisning kasbiy faoliyatida IMM, AKT usullari va vositalaridan foyda-
lanishning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, biz muhandislik mutaxas-
sisliklari talabalari uchun informatika va matematika bo‘yicha IO‘Vning ikki guruhini
ajratamiz. Biz IO‘Vning birinchi guruhiga vazifalarni beramiz, ularning bajarilishi mu-
handisning kasbiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan faoliyat bilan bog‘liq, ikkinchi guruh
esa umumiy faoliyatga yo‘naltirilgan vazifalarni o‘z ichiga oladi. Bundan tashqari,
ikkinchi guruh vazifalari tipologiyasiga asos bo‘lgan faoliyat turlari birinchi guruh
IO‘V vazifalarining qaysidir bosqichida ishtirok etishi yoki mustaqil ravishda birin-
chi guruh XTTga kiritilishi mumkin. Masalan, ishlab chiqarish va texnologik faoliyat
muhandisning asosiy faoliyati bo‘lib, ayni paytda uning kasbiy faoliyatining boshqa
turlari bilan bog‘liq.
IO‘V ning birinchi guruhi:
1.1. Muhandislik prognozi uchun IO‘V (haqiqatda rivojlanayotgan muhandislik ja-
rayonlarini kuzatish ma’lumotlari asosida texnik jarayonlarni bashorat qilish; agar
kerak bo‘lsa, ular asbob-uskunalar, texnologiya va ishlab chiqarishni tashkil etish,
texnik obyektni ishlatish va ta’mirlashni rivojlantirish tendensiyalarini hisobga olish
uchun foydalaniladi).
1.2. Texnik obyektlarni qurish uchun IO‘V (AKTdan foydalangan holda ularning
loyihalarini (texnik, iqtisodiy va boshqa hisob-kitoblar bilan birga grafik tasvirlar)
tuzgan holda texnik obyektlarning modellarini yaratish).
1.3. Tajriba uchun IO‘V (to‘g‘ridan to‘g‘ri modellashtirish, AKTdan foydalangan
holda texnik obyekt modellarining mosligini tekshirish, natijalarni sharhlash va ular-
ni tuzatish).
IO‘V ning ikkinchi guruhi:
2.1. Hisoblash uchun IO‘V (AKT vositalaridan foydalangan holda katta ma’lumot-
lar to‘plamlari bilan ishlashda ko‘p mehnat talab qiladigan hisoblar).
2.2. Ma’lumotlar tahlili uchun IO‘V (AKTdan foydalangan holda texnik obyekt
bo‘yicha ma’lumotlarni to‘plash, qayta ishlash, o‘rganish va talqin qilish). Raqobat-
bardosh malakali mutaxassisni tayyorlash oliy o‘quv yurtidagi ta’lim jarayoni kasbiy
faoliyatga asoslangan bo‘lishini nazarda tutadi. “Faoliyatga yo‘naltirilgan ta’lim pa-
radigmasi aniq ifodalangan funksional yo‘nalishga ega...” Texnik obyektni boshqa-
rish muhandisning muhim kasbiy funksiyasi bo‘lganligi sababli bu IO‘Vda aks ettiri-
lishi kerak.
Shunday qilib, informatika va matematika uchun IO‘V ning ishlab chiqilgan tipo-
logiyasining asosi muammoning funksional xususiyatidir, bu holda kelajakdagi tex-
nik muhandislarning kasbiy faoliyatining tanlangan turlarida texnik obyektni bos-
hqarish funksiyasini aks ettiradi
Amaliyot va kasbiy ta’lim sohasidagi ko‘plab tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, inson
faoliyatining turli sohalaridagi muammolarni hal qilish qobiliyati har qanday mu-
taxassisning, shu jumladan, muhandisning eng muhim kognitiv harakatlaridan bi-
ridir. Modellashtirish universal ta’lim harakatlarining maxsus guruhiga kiradi, ular
keng ma’noda o‘quvchining o‘rganish, o‘z-o‘zini rivojlantirish va takomillashtirish
qobiliyatining o‘zgarmas asosini belgilaydi. Shu munosabat bilan, IMM ham bo‘lajak
muhandisning texnik universitetdagi universal ta’lim harakatidir. Keyinchalik kasbiy
faoliyatga “sho‘ng‘igan” universitet bitiruvchisi raqamli davrda o‘z ishida uning ol-
STARS International University
77
diga qo‘yiladigan vazifalarni hal qilishda IMM zarurligini shaxsiy tajribasidan ko‘ris-
hi mumkin. Shunday qilib, IMMni bajarish bo‘yicha harakatlar texnik muhandisning
kasbiy kompetensiyasining tarkibiy qismlaridan biri deb taxmin qilishimiz mumkin.
Tadqiqot natijasida quyidagi xulosalar tuzildi:
1. Ta’limni raqamlashtirish davrida integratsiya jarayonlarining o‘quvchilarda mu-
handislik masalalarini yechishda IMM ning o‘rni haqidagi tushunchalarini shakllanti-
rishdagi ahamiyati ko‘rsatilgan. Shunday qilib, muhandislik mutaxassislarini tayyor-
lashning asosi fundamental texnik va axborot fanlarining o‘zaro ta’siriga yordam
beradigan kompleks yondashuv bo‘lishi kerakligi oqlanadi. Talabalarni o‘qitishga
kompleks yondashuvni amalga oshirish vositasi sifatida matematika va informatika
fanlari bo‘yicha IO‘V ishlaydi.
2. Texnik muhandisning asosiy raqamli ko‘nikmalaridan biri bu IMM. Natijada, tex-
nik oliy o‘quv yurtlarining muhandislik mutaxassisliklarida tahsil olayotgan talaba-
larga taklif qilinadigan IO‘V asosi IMM sifatida belgilanishi kerak.
3. Informatika va matematika fanlari bo‘yicha IO‘V tipologiyasi muhandis-texnik
xodimlarning kasbiy faoliyat turlariga mos ravishda ajratib ko‘rsatilgan. IO‘Vlarning
birinchi guruhiga muhandislik prognozi, texnik loyihalash va eksperimentlar uchun
mo‘ljallangan; ikkinchisi esa hisoblash va ma’lumotlar tahlili uchun IO‘Vlardir.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
1. Dalinger V.A. & Moiseeva N.A. & Polyakova T.A. (1970). Information and Mathe-
matical Modeling as the Basis for the Professional Activity of Future Engineers in
the Digitization Era. 10.2991/assehr.k.200509.108.
2. Dalinger V.A. (2016). Integrative educational projects in Mathematics and
Computer Science as a means of organizing educational and research activities of
students. Bulletin of the Siberian Institute of Business and Information Technology,
1(17), 136-141. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/integrativnye- uchebnye-pro-
ekty-po-matematike-i-informatike-kak-sredstvo-organizatsii-uchebno-issledova-
telskoy- deyatelnosti
3. Dalinger V.A. (2002). Mathematical modeling as a means of integrati-
on of natural science and mathematical disciplines. Integration of Education, 4,
106–112. URL: http://edumag.mrsu.ru/content/pdf/02-4.pdf.
4. Fedoseyev V.M. (2016). Research work with students as a form of integra-
tion of engineering and mathematical training in the educational process of
the University. Integration of Education, 20 (1), 125–133. DOI: 10.15507/1991-
9468.082.020.201601.125-133.
5. Julia Svoboda Gouvea, Vashti Sawtelle, Benjamin D. Geller, and Chandra Tur-
pen, A Framework for Analyzing Interdisciplinary Tasks: Implications for Student
Learning and Curricular Design CBE–Life Sciences Education Vol. 12, 187–205, Sum-
mer 2013, 187-205. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/ PMC36716 47/
pdf/187.pdf.
6. Mayburov A.G., Demina E.A. (2014). Use of integrated training tasks in the pro-
cess of forming professional competences of students. Man and Education, 4(41).
117-120. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/ispolzovanie-integrirovannyh-uc-
hebnyh-zadaniy-v-protsesse-formirovaniya-professionalnyh-kompetentsiy- obuc-
hayuschihsya (accessed: 14.02.2020).
