Barcha maqolalar - Sotsiologiya

Тадкикот обьектларн: Ўзбекистонда турли миллатларнинг этник идентификация жараёни ва фукаролик жамиятини барпо этишнинг замонавий боскичидаги миллатлараро муносабатлар.
Ишнинг макса ди: жамоатчилик фикринининг ўз вазифаларини бажариши концепциясини ишлаб чикиш ва Ўзбекистон жамиятида миллатлараро муносабатларнинг характери ва мазмунига таъсирини тахлил килиш.
Тадкикот методлари: Ишда сиёсий. ижтимоий-иктисодий ва тарихий ёндошувларнинг компаратив методлари, сўров. интервью каби эмпирик тадкикот методлари, жамоатчилик фикри мониторинги, эмпирик тадкикот натижаларини тахлил килишнинг статистик усулларидан фойдаланнлдн.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: тадкикотда мазкур муаммога замонавий вокеликни инобатга олган холда тамойилан янгича ёндошилган. жамоатчилик фикрининг социал институт сифатида вазифаларини бажариши сифатини бахолашнинг янги мезонлари, Ўзбекистонда миллатлараро хамкорлик самаралорлигини ошириш йўналишлари ишлаб чикилган.
Амалий ахамиягн: тадкикот натижаларидан давлат ва жамоатчилик ташкилотлари томонидан миллатлараро муносабатларни бошқаришни мукаммаллаштиришда, шунингдск этносоциал тадкикотларнинг сифатини таъминлашда фойдаланиш мумкин.
Татбик этиш даражаси ва иктисодий самарадорлигн: социологик тадкикот нагижалари Узбекистан Миллий унивсрситетида. ЮНИСЕФ ва Республика болалар ижгимоий мослашуви Маркази таълим-тарбиявий ишларига, шунингдек “Нжтимоий фикр” Жамоатчилик фикрини ўрганиш Марказининг давлат ва жамоат ташкилотлари буюртмалари асосида ўтказилгаи катар фундамснтал, амалий ва инноваиион тадкикотлариви ишлаб чикиш ва амалга ошириш амалиётига жорий этилган.
Қўл.таниш (фойдаланиш) сохаси: тадкикот нагижалари регионал ва махаллий маъмурий тизимларда миллатлараро муносабатларни тартибга солиш сохасила бошкарув масалаларини хал ггишда. шунингдек фан вл гаьли.м мажмуасида илмий зсос сифатида хизмат кплиши мумкин

Тадқиқот объекти: мустакиллик йилларида Қашкадарё ва Сурхондарё вилоятлари ижтимоий ҳаёти ҳамда кишлок хўжалиги саноатида юз берган маданий ҳаёти ўзгаришлар.
Ишнинг максади: Қашкадарё ва Сурхондарё вилоятларини истиқлол йилларида ижтимоий-иқтисодий ва маданий ҳаётидаги ўзгаришларни ўрганиш, хулосалар чиқариш, керакли таклиф ва мулоҳазалар бериш.
Тадқиқот методлари: тарихий-генетик, тарихий-киёсий, статистик, мантиқий ва диалектик таҳлил.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: тадқиқотда биринчи марта жанубий вилоятлар мисолида хаёт ва иқтисод, аграр coxa ҳамда маданиятда амалга оширилган ижобий ўзгаришлар кўпгина далил ва маълумотлар асосида кенг таҳлил этилди.
Амалий ахамияти: мустакиллик йилларида Ўзбекистонда амалга оширилган ижобий ўзгаришлар жанубий вилоятлар мисолида ўрганилди ва уларнинг натижаларидан “Ўзбекистон тарихи” йўналишидаги тадқиқотларда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: тадкикотнинг асосий натижалари диссертантнинг илмий анжуманлардаги чикишларида, чоп этилган илмий мақола ва тезисларида баён килинган.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: тадқиқот материаллари, кўлга киритилган натижа ва хулосалардан “Ўзбекистон тарихи” фанидан дарслик, ўқув қўлланмалар ёзишда, маъруза ўкиш, амалий машғулотлар ўтказишда, махсус курслар ташкил этишда фойдаланиш мумкин. Шунингдек, диссертация материаллари таргибот ва ташвикот ишларида, ёш авлодда байналмилал ҳамда ватанпарварлик туйгуларини шакллантиришга ёрдам беради.

Тадқиқот объектлари: Узбекистан Республикаси олий таълим муассасаларида давлат гранти ва тўлов-шартнома шаклида ўқитишнинг ҳозирги ҳолати ва тадрижий ривожи жараснлари, мамлакатимиздаги олий таълим олишнинг яхлит тизими тадқикот объсктини ташкил этади.
Ишнинг мақсади: мамлакатимизни модернизациялаш шароитида олий таълим тизимида жорий қилинган тўлов-шартнома шаклининг моҳиятини илмий таҳлил этиш орқали мазкур таълим мсханизмининг аҳоли ижтимоий-иқтисодий ҳамда интеллектуал ҳолатига кўрсатаётган таъсирини социологик тадқиқ этиш илмий асосланган хулоса ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқот методлари: тадқиқот ўтказишда мавзуга доир хужжатларни ўрганиш, кузатиш, интервью ва анкета усули каби эмпирик-социологик усулларга таянилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: олий таълим тизимида давлат гранти ва тўлов-шартнома шаклининг қўлланилишидаги муҳим жиҳатлари, муаммолари тахлили амалга оширилди, самарадорлик жихатдан мукаммаллашган тўлов-шартноманинг математик модели яратилди кўллаш тамойиллари ишлаб чикилди.
Амалий аҳамияти: олий таълим педагогикаси, психология ва социология фанлари ривожида мавжуд назарий қоидалардан таклиф этилаётган математик модул асосида умумлаштириш, амалий тажрибаларни таснифлаш каби мақсадида фойдаланиш мумкин.
Тадбиқ этиш даражаси ва иктисодий самарадорлиги: Дисссртацияда кслтирилган илмий хулосалардан Абдулла Қодирий номидаги Тошкент Давлат маданият института “Касбий-педагогик таълим” факултетларида, “Хорижий мамлакатларда таълим тизими” фани ва Жиззах политехника институтида “Социология” курсининг “Таълим социологияси” мавзусини ўрганиш жараёнида фойдаланиш мумкин.
Қўлланиш (фойдаланиш) соҳаси: тадқиқот натижаларидан илмий изланишларни олиб боришда, педагогик фаолиятда, назарий хулосалар ва амалий тавсияларни рсспубликадаги тегишли вазирликлар тасарруфидаги университет, институт, акадсмияларнинг илмий тадкиқот ишларида қўллаш мумкин.

Тадқиқот объекти: мустақиллик йилларида Қашқадарс ва Сурхондарё вилоятлари ижтимоий ҳаёти ҳамда кишлок хўжалиги саноатида юз бсрган маданий ҳаёти ўзгаришлар.
Ишнинг мақсади: Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларини истиқлол йилларида ижтимоий-иктисодий ва маданий ҳаётидаги ўзгаришларни ўрганиш, хулосалар чиқариш, ксракли таклиф ва мулохазалар бсриш.
Тадқиқот методлари: тарихий-генетик, тарихий-қиёсий, статистик, мантикий ва диалектик таҳлил.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: тадкиқотда биринчи марта жанубий вилоятлар мисолида ҳаёт ва иқтисод, аграр coxa ҳамда маданиятда амалга оширилган ижобий ўзгаришлар кўпгина далил ва маълумотлар асосида кенг таҳлил этилди.
Амалий ахамияти: мустақиллик йилларида Узбекистонда амалга оширилган ижобий ўзгаришлар жанубий вилоятлар мисолида ўрганилди ва уларнинг натижаларидан “Узбекистан тарихи” йўналишидаги тадқикотларда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: тадкикотнинг асосий натижалари дисссртантнинг илмий анжуманлардаги чикишларида, чоп этилган илмий мақола ва тезисларида баён қилинган.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: тадқиқот матсриаллари, қўлга киритилган натижа ва хулосалардан “Узбекистан тарихи” фанидан дарслик, ўқув қўлланмалар ёзишда, маъруза ўкиш, амалий машғулотлар ўтказишда, махсус курслар ташкил этишда фойдаланиш мумкин. Шунингдек, диссертация матсриаллари тарғибот ва ташвиқот ишларида, ёш авлодда байналмилал ҳамда ватанпарварлик туйгуларини шакллантиришга ёрдам бсради.

Тадқиқот объектлари: Абдулҳамид Чўлпон ижодий фаолиятидаги эстетик тамойиллар ва ғоялар ҳамда эстетикасининг ғоявий-бадиий асосларини белгиловчи асосий омиллари.
Ишнинг мақсади: Абдулҳамид Чўлпон ижодининг эстетик тафаккур шаклланидаги аҳамияти, ғоявий-эстетик асосларини фалсафий жиҳатдан тадқиқ этиш.
Тадқиқот методлари: диалектиканинг тарихийлик ва мантиқийлик, объективлик ва киёсий тахлил, конкретлик ва умумлаштириш, кузатиш ва илмий билиш .
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: Абдулҳамид Чўлпон эстетикасининг ғоявий-бадиий асослари, ижодининг миллий ва умумбашарий моҳияти, адиб дунёқараши биринчи бор фалсафий-эстетик жиҳатдан тадқиқ этилди. Абдулҳамид Чўлпон эстетикасини белгиловчи шоир услубига хос бўлган романтик тасвир маҳорати очиб берилди.
Амалий ахамияти: диссертацияда эришган илмий хулоса ва тавсиялардан таълимнинг барча буғинлари, маҳаллалар, жамоатчилик асосида ишлайдиган турли-туман тугараклар, ташкилотлар ўз тарғибот ишларида фойдаланишлари мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлигн: тадкиқот натижаларидан ўқитувчилар, оммавий ахборот воситалари ходимлари ҳамда турли илмий-амалий конференциялардаги маърузаларда, лицей ва коллежларда “Эстетика” фанини ўқитишда, олий таълим тизимида ижтимоий-гуманитар фанлар маъруза матнлари, ўкув дастурлари тайёрлашда фойдаланилган.
Қўлланиш (фондаланнш) сохаси: диссертация натижаларидан ўқитувчилар ва тарбиячилар мактабларда, коллеж, лицей ва олий ўқув юртларида ижтимоий фанлар бўйича ўкув-услубий қўлланма сифатида, маънавият ва маърифат маркази ходимлари, жамоатчилик асосида ишлайдиган турли-туман тугараклар, ташкилотлар, маҳаллалар ўртасидаги тарғибот ишларида фойдаланишлари мумкин.

Тадқиқот объектлари: Ўзбскистон ёшларида ҳукукни англаш жараёнлари ва унга ижтимоий омилларнинг таъсири.
Ишнинг мақсади: ҳуқуқни англаш жараёнларининг ўзига хос хусусиятлари, унга ижтимоий муҳитнинг таъсири, шаклланиш ва ривожланиш босқичидаги муаммоларни социологик таҳлил қилиш ва унга таъсир этувчи объектив ва субъсктив омилларни илмий ўрганиш, шу асосда амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқот методлари: қиёслаш, кузатиш, умумлаштириш, диалектик, системали ва функционал ёндошиш, анализ ва синтез, индукция ва дедукция, эмпсрик социологик тадқиқотнинг сўровнома каби мстодларидан фойдаланилди.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: хукук ва уни англаш жараёнлари социологик таҳлил этилган; ёшларнинг ҳуқуқни англаш жараёнларида шахенинг ҳукукий ижтимоийлашуви, хукукий онг ва маданият роли аниқлаштирилган; ёшларнинг ҳуқуқни англаш жараёнига ҳукуқнинг ижтимоий института сифатидаги таъсири тадкик этилган; “горизонтал ва ихтисослаштирилган хукукий ахборотлар” тушунчалари социологияда илк бор илмий тахдил қилинган; ҳуқуқни англаш жараёнларининг эволюцион тавсифга хослиги асосланган; ёшлардаги ҳукукни англаш жараёнларининг ҳуқукий онг ва маданиятга таъсир этувчи омиллари социологик тадкиқотлар орқали ўрганилган.
Амалий ахамияти: Дисссртациянинг назарий-социологик умумлаш-маларидан, хулосаларидан “Социология”, “Жамият фалсафаси”, “Ҳуқуқ социологияси”, “Шахе социологияси” фанларини ўрганиш жараёнида фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: тадқиқот натижалари журналларда, илмий конфсрснцияларда нашр қилинган мақолаларда ва ўқув-услубий қўлланмада ўз ифодасини топган.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: Тадқиқот натижаларини олий таълимнинг бакалавриат босқичи, коллеж ва академик лицейларда қўллаш мумкин.

Тадқиқот объектлари: Ўзбекистон аёлларининг иқтисодий, ижтимоий-сиёсий ва маънавий-маданий ҳаётдаги иштироки, фаолияти.
Ишнинг мақсади: Узбекистан Республикасида фуқаролик жамиятини шакллантириш жараёнида аёллар фаоллигини ошириш масалаларини ижтимоий-фалсафий таҳлил этиш.
Тадқиқот методлари: илмий билишнинг диалектик, тарихийлик, мантикийлик, анализ ва синтез, комплекс ёндашув, ретроспектив таҳлил, сўровнома, интервью, суҳбат, кузатиш, қиёсий тахдил, контент-анализ усуллари.
Олинган натижалар ва уларнинг янгилиги: фуқаролик жамиятининг тушунчаси ва социогенези, аёлларнинг ижтимоий фаоллигини оширишнинг омиллари таҳлил этилган. Феминизм фалсафанинг аёллар масаласини, ижтимоий фаоллигини ўрганишга қаратилган назарий қарашлар, аёлларнинг ижтимоий-сиёсий фаоллиги давлат ва жамиятни бошқариш институтлари демократлашувининг асоси ва кўрсаткичи эканлиги очиб берилган. Ижтимоий-иқтисодий ислохотларнинг самарали ҳал этилиши аёлларнинг фаоллигига боғлиқлиги, фукаролик жамиятида маънавий-маданий ва ижтимоий-ахлоқий қадриягларнинг шаклланиши аёлларнинг фазилатлари, интеллектуал салоҳияти ва сиёсий-ҳуқуқий маданиятига боғлиқлиги асосланган.
Амалий ахамияти: Диссертация хулосалари ижтимоий-фалсафий қарашларни, аёл ва жамият, гендер фалсафаси, феминизм ҳақидаги таълимотларни бойитади. Улардан аёлларнинг фаоллигини оширишга қаратилган чора-тадбирларда фойдаланиш мумкин.
Татбиқ этиш даражаси ва иқтисодий самарадорлиги: Тадқиқот натижасида ишлаб чиқилган амалий тавсиялар, якуний хулосалар Бухоро вилояти ҳокимлиги фаолиятида, Бухоро шахар хотин-қизлар қўмитаси, Фуқаролик жамиятини ўрганиш института Бухоро минтақавий ахборот тахлил маркази, Бухоро вилояти ИИБ «Одам савдосига қарши кураш» бўлимида, Бухоро вилояти «Истиқболли авлод» марказида, «Махалла» хайрия жамғармаси Бухоро вилоят бўлимларида «Аёлларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш», «Ахлоқ-одоб доирасидаги хуқуқбузарликларнинг олдини олиш», «Одам савдосига қарши кураш» мавзуларида ўтказилган тадбирларда, ходимларнинг назарий билимлари ва касбий маҳоратини оширишда, норматив-хуқуқий хужжатлар ишлаб чиқиш ва таҳлил қилишга жорий этилган.
Қўлланиш (фойдаланиш) сохаси: илмий тадқиқот ишлари, хотин-қизлар ташкилотлари, сиёсий партияларнинг аёллар қанотлари, ННТлар, ўзини ўзи бошкариш органларининг диний-маърифат ва ахлоқий тарбия масалалари бўйича фаолияти.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахонда юз бераётган глобаллашув ва ахборотлашув жараёнлари фукаролик жамиятига дойр янги парадигмаларни шакллантиришни тақозо этмокда. Уз навбатида, фукаролик жамияти институтларининг трансформацияси ижтимоий муносабатларни янада демократлаштириш, фукаро ва давлат ҳокимияти органлари ўртасида конструктив мулокотни шаклланишига олиб келмокда. Лекин, фукаролик жамиятининг айрим институтлари демократия никоби остида жаҳон ҳамжамиятининг ижтимоий баркарорлигига тахдид солмокда. Шу боне, жахон илмий жамоатчилиги томонидан фукаролик жамиятига оид янги парадигма ва универсал моделларни яратиш борасида кенг кўламли тадқикот ишлари олиб борилмокда.
Мустакиллик йилларида Ўзбекистонда демократии ислоҳотларни амалга ошириш, фукаролик жамияти барпо этиш ва унинг ролини янада мустаҳкамлаш каби мухим стратегик вазифаларни бажариш кун тартибига кўйилди. Фукаролик жамиятини шакллантириш ва ривожлантиришга оид мустаҳкам меъёрий-ҳуқуқий база яратилди, кўп партиявий тизим шакллантирилди, фуқароларнинг ҳуқуқий ва сиёсий онги тубдан ўзгарди, махалла ноёб фукаролик жамияти института сифатида жаҳон ҳамжамияти томонидан тан олинди, жамоат ташкилотларнинг давлат ахамиятига молик карорларни кабул килиш жараёнидаги иштирокининг механизми яратилди.
Дунёда демократик жамиятнинг асосий кўрсаткичларидан бири давлат ва фукаролик жамияти ўртасидаги конструктив мулоқотни ривожланганлиги хисобланади. Бу ўз навбатида илмий жамоатчилик томонидан конструктив мулоқот метод ва технологияларини ишлаб чиқишни тақозо этади. Шунинг учун хозирги кунда ривожланган мамлакатларда фаолият олиб бораётган аксарият тадқиқот марказлари эътиборини фукаролик жамияти институтлари ва давлат ҳокимияти органлари мулоқотининг самарадорлигини оширишга қаратган. Ўзбекистонда жамиятни модернизациялаштириш, давлат ва фуқаролар ўртасидаги демократик муносабатларни ривожлантиришга алоҳида эътибор каратилмокда. Айнан шунинг учун 2017 йил Ўзбекистон Республикаси Президента томонидан «Халк билан мулокот ва инсон манфаатлари Йили» деб эълон килинди. Бу эса ўз навбатида, мазкур сохадаги халқаро тажрибани чукур ўрганиш, миллий ва умуминсоний анъаналарни ўзлаштириш, илғор жаҳон халқларининг ютуқларидан самарали фойдаланиш асносида фукаролик жамиятини такомиллаштиришнинг оптимал йўллари ва усулларини излаб топишни заруратга айлантирмокда. Шу боис, бугунги кунда жамоатчилик назорати тизими самарадорлигини оширишга каратилган илмий тадқиқотларни олиб бориш муҳим аҳамият касб этмокда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 23 июндаги ПҚ-107-сон «Ўзбекистонда фуқаролик жамияти институтларини ривожлантиришга кўмаклашиш борасидаги чора-тадбирлар тўғрисида»ги, 2013 йил 12 декабрдаги ПҚ-2085-сон «Фуқаролик жамияти институтларини ривожлантиришга кўмаклашиш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги, 2017 йил 27 мартдаги ПҚ-2851-сон «Фукаролик жамияти шаклланишини мониторинг қилиш мустақил института фаолиятини такомиллаштириш бўйича кўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги қарорлари, Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги фармони ҳамда мавзуга оид бошқа норматив-ҳукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга мазкур диссертация муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади фукаролик жамиятига оид замонавий концеп-туал дискурс доирасида шаклланган илмий ёндашув ва назарияларни ижтимоий-фалсафий жиҳатдан умумлаштириш ҳамда Ўзбекистонда фукаролик жамияти институтларини такомиллаштириш юзасидан таклиф ва тавсияларни асослашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор «фуқаролик жамиятига оид концептуал дискурс», «фуқаролик жамиятининг ахборот парадигмаси» тушунчаларининг ижтимоий-фалсафий хусусиятлари очиб берилган;
фуқаролик жамиятига оид концептуал дискурс доирасидаги замонавий ижтимоий-фалсафий ғоя ва қарашларга дойр глобаллашув ва ахборотлашув парадигмалари ишлаб чикилган;
норматив-меъёрий ҳужжатларни муҳокама қилиш жараёнида фуқаролик жамияти институтларининг иштирокини кенгайтириш, фуқароларнинг демократик тафаккурини юксалтириш, ижтимоий муносабатлар тизимидаги муаммолар мониторингини ўтказиш тўғрисидаги фалсафий асосланган таклифлар ишлаб чикилган;
фуқароларнинг ўзини ўзи бошкариш институтлари фаолиятини оптималлаштиришга оид инновацион механизмлар (замонавий ахборот технологияларидан фойдаланиш, ижтимоий шериклик тўғрисидаги меморандумлар тузиш, ахоли билан ишлаш PR-технологияларини жорий қилиш) ишлаб чиқилган.
Хулоса
Тадқиқот натижасида қуйидаги хулосага келинди:
1. Фуқаролик жамияти давлат ва жамиятга нисбатан фуқаролар ўзаро муносабатларининг яхлит мажмуи бўлганлиги боне унта нисбатан ягона таърифни қўллаб бўлмайди. Фукаролик жамияти ҳодисасининг тадқиқи ушбу соҳадаги концептуал ва амалий муаммоларнинг турли-туман эканлигини исботлади. Фуқаролик жамиятининг вужудга келиш ва ривожланиш жараёнларини ўрганишда илмий холисликни кучайтириш учун фуқаролик жамиятининг институционал ва ноинституционал унсурлари моҳияти хамда қонуниятларини талқин килишда илмий парадигмаларнинг ўзгариб туришига асосланган ёндашув таклиф этилди.
2. Фуқаролик жамиятининг дастлабки тарихий илмий парадигмаси сифатида антик даврдаги тасаввурларни келтириш мумкин. Фуқаролик жамиятини шаркда ахлоқий-маънавий, ғарбда ижтимоий-сиёсий ва иқтисодий хусусиятга эга деб қараш шаклланган. Бу эса фуқаролик жамиятининг шарқона ва ғарбона антик парадигмалари шаклланишига замин ҳозирлаган. Ўрта асрларда ижтимоий-фалсафий қарашлардаги диний меъёрларнинг ҳукмронлиги фуқаролик жамиятининг моҳияти ва мазмунига сезиларли таъсир кўрсатган. Хусусан, христиан ва ислом динларидаги ғоя ва қарашлар фукаролик жамиятининг диний парадигмаси шаклланишига асос бўлган;
3. Янги давр мутафаккирларининг фуқаролик жамияти тўғрисидаги ижтимоий-фалсафий тасаввурлари демократиянинг концептуал-амалий воситалари шаклланиш жараёнига катта таъсир кўрсатган. Айнан шу даврда ижтимоий оламнинг давлат - фукаролик жамияти сифатида идрок этилишини таъминлаган бундай институтларнинг яхлит концепцияси шакллана бошлади. Бунинг оқибатида у фукаролик жамияти назариясининг мумтоз парадигмаси деб юритила бошланди.
4. Фукаролик жамиятининг функционал ўзига хосликларига карамасдан, унга тегишли шахсий эҳтиёжлар, манфаатлар ва мақсадларни кондириш фақат давлат томонидан кафолатланади. Шу боис, замонавий дунёда давлат ва фукаролик жамиятининг диалектик ўзаро алоқаси ҳамда боғлиқлиги кузатилмокда. Бу нафакат ижтимоий шериклик тизимининг вужудга келиши ва ривожланиши, балки фукаролик жамиятининг давлат бошқаруви самарадорлигига ижобий таъсирини хам таъминлайди.
5. Ўзбекистондаги «Купли давлатдан купли фукаролик жамияти сари» тамойилини амалга ошириш амалиёти демократия ва фукаролик жамияти ижтимоий ҳаётнинг чукур диалектик алоқа ва ўзаро боғлиқ хусусиятга эга бўлган турли ходисалари эканлигини кўрсатмокда. Аммо факат демократик шароитлардагина фукаролик жамияти самарали фаолият кўрсатиш ва турли ижтимоий кучларнинг талабларини бирлаштириш имкониятига эга.
6. Глобаллашув шароитида фукаролик жамияти тушунчасининг анъанавий асосларини ўзгариш жараёни замонавий ижтимоий муносабатларнинг мухим жихатидир. Бу фукаролик жамиятининг янги -глобаллашув парадигмаси вужудга келаётганлигидан дарак беради.
7. Ахборот-техник таракқиёт ҳамда турли ижтимоий тармокларнинг вужудга келиши фукаролик жамиятининг институционал ва ноинституционал таркибий қисмларининг кучайишига олиб келмокда. Бугунги кунда ахборот маконига кириш имкониятига эга бўлган кишиларнинг муайян гурухи жамиятдаги ижтимоий-сиёсий вазиятга жиддий таъсир ўтказиши мумкин. Бу эса ахолининг тарихий, ижтимоий-иктисодий ва ментал хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда фукаролик жамиятининг ахборот парадигмасини ишлаб чиқишни тақозо этмокда.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугун дунёдаги полиэтникдир. Полиэтниклик билан бирга миллатлараро
давлатларнинг 90 фоиздан ортиғи мультикультурализмни шакллантириши муносабатларда зиддиятли ҳолатларни келтириб чикармокда. Бунга Англиядаги Ольстер, Франциядаги Корсика, Испаниядаги Каталония, Италиядаги Жанубий Тиролия, Бельгиядаги Фламандия, Хитойдаги Уйғур автоном тумани ва Тибет, Болгариядаги турклар, Туркиядаги курдлар, Украинада Донецк ҳамда Луганск муаммолари жамиятнинг этник асосда бўлинишига ва давлатларда сепаратизмнинг кучайишига сабаб бўлаётгани мисолдир. Шу боис дунёда кечаётган глобаллашув ва интеграция жараёнларини, полиэтник жамиятлардаги социал вазиятларни, миллатлараро тотувликни мустаҳкамлаш масалаларини ижтимоий-фалсафий нуқтаи назардан ўрганиш долзарб аҳамият касб этмокда.
Мустақиллик йилларида кўпмиллатли Ўзбекистонда миллатлараро тотувликни таъминлашнинг комплекс чора-тадбирлари ишлаб чиқилди. Хусусан, Республика байналмилал маданият маркази (1992), Республика миллий ғоя ва мафкура маркази (1996), Республика Маънавият тарғибот маркази (1998), Маданият ва спорт ишлари вазирлиги қошида Миллий маданиятларни ривожлантириш бўйича координацион кенгаш (1997), Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ҳузурида Миллатлараро муносабатлар ва хорижий мамлакатлар билан дўстона муносабатлар бўйича қўмита (2017) тузилди. Узбекистан Марказий Осиёдаги республикалар халклари ва этник гуруҳлари билан кардошлик алоқаларини мустаҳкамлаш учун «Туркистон - умумий уйимиз» дастурини ишлаб чикди ва уни амалга ошириш учун Тошкентда Марказий Осиё маданияти Ассамблеяси ташкил этилди (1996). Алматида Узбекистан, Қозоғистон, Қирғизистон республикалари ўртасида «Абадий дўстлик» шартномаси (1998) имзоланди. Бу мамлакатимизда яшовчи барча миллат вакилларига ўз миллий урф-одатлари, тили, маданияти, қадриятларини тиклаш, ўз тарихий ватанлари билан алоқалар ўрнатиш ва ривожлантиришга кенг имкониятлар яратди.
Дунёнинг демократок давлатлари конунларида турли миллат хамда элат вакилларининг бир хил хукук ва эркинликларга эта эканлиги белгилаб куйилган. Шунинг учун миллатлараро муносабатларни ривожлантириш, турли миллат вакиллари ўзаро ҳамкорлигини мустаҳкамлашда давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари, фукаролик жамияти институтлари, жумладан, жамоат ва нодавлат нотижорат ташкилотлари фаолиятини ривожлантириш, фукароларнинг маънавиятини янада юксалтириш, полиэтниклик шароитида миллатлараро тотувликни таъминлаш муаммоларини тадкик этиш фалсафа фанининг энг муҳим масалаларидан биридир. Кўпмиллатли Ўзбекистонда миллатлараро муносабатларни ривожлантириш, миллатлараро зиддият ва ихтилофларни консенсус асосида хал этиш, турли миллат вакилларининг манфаат ва эҳтиёжларини чуқур таҳлил қилиш ҳамда мавжуд муаммоларнинг илмий ечимларини топиш талаб этилмокда.
Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 15 февралдаги «Узбекистан Республикасида жамоат ташкилотлари тўғрисида»ги, 1992 йил 2 июлдаги «"Узбекистан Республикаси фуқаролиги тўғрисида»ги, 1994 йил 5 майдаги «Фуқароларнинг сайлов ҳуқуқлари кафолатлари тўғрисида»ги, 1995 йил 21 декабрдаги «Давлат тили тўғрисида»ги (Янги тахрир), 1998 йил 1 майдаги «Виждон эркинлиги ва диний ташкилотлар тўғрисида»ги, 1999 йил 14 апрелдаги «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошкариш органлари тўғрисида»ги (Янги тахрир) қонунлари, "Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 22 майдаги «Миллатлараро муносабатлар ва хорижий мамлакатлар билан дўстлик алоқаларини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида» ва 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги фармонлари хамда мавзуга оид бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга мазкур диссертация муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади Ўзбекистонда миллатлараро муносабатларни ривожлантиришнинг ижтимоий-фалсафий хусусиятларини очиб бериш ҳамда полиэтниклик шароитида миллатлараро тотувликни таъминлаш, полиэтник жамиятларда ижтимоий-сиёсий баркарорликни мустаҳкамлаш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
полиэтниклик шароитида миллий сиёсат концепциясини яратиш ижтимоий зарурат эканлиги илмий асосланган ва унинг асосий тамойиллари (мультикультурализм, толерантлик, плюрализм, тент ҳукуқлилик) такомиллаштирилган;
давлат ва фуқаролик жамияти институтлари, ўзини ўзи бошқариш органларининг этномуносабатларни ривожлантириш механизмлари (эмпирик, стратегии, тизимлилик) ишлаб чиқилган;
этномаданий плюрализм ва этносиёсий парадигма миллатлараро муносабатларни ривожлантиришнинг ижтимоий, сиёсий, ҳукуқий негизи эканлиги илмий асосланган;
миллий мафкурадаги тенг ҳукуқлилик, толерантлик, этноплюрализм, мультикультурализм гояларининг миллатлараро муносабатларни мустаҳкамлаши илмий асосланган;
миллий маданий марказларнинг этномуносабатларни консолидациялаштирувчи конструктив институтлар сифатидаги ижтимоий мақомини (қўмита ёки вазирлик даражасида) ошириш юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.
Хулоса
«Ўзбекистонда миллатлараро муносабатларни ривожлантиришнинг ижтимоий-фалсафий хусусиятлари» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадкикотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Бугун миллатлараро муносабатларни рационал бошкариш ва йўлга қўйиш глобал муаммолардан бирига айланган. Мазкур муаммога рўпара келмаётган китъа, ўлка, давлат йўқ. Тоталитар давлат - СССРнинг таназзулга учраши эса миллатлараро муносабатларни кескинлаштириб, баъзи давлатларда фукаролараро низоларни келтириб чиқарган. Бунта коммунисток мафкура олиб борган ғайримиллий сиёсат сабаб бўлган. Айрим халкларга миллий хусусиятлар ўрнига «байналмилал», аслида эса руслаштиришдан иборат урф-одат, расм-русмлар кириб кела бошлаган. Бирок, шунта қарамасдан, ўзбек миллати ўз миллийлигини сақлаб кола олган. Этномаданий қадриятларнинг мустаҳкамлиги, азалдан бошка халқлар билан хамкорликда, тинч-тотув яшашга интилиши, юксак маънавий фазилатлари ўзбек халкининг бошқа миллат, халқлар билан аҳил, инок, ижтимоий барқарорликда ҳаёт кечиришига имкон бермокда.
2. Узбекистан Республикасида ижтимоий, сиёсий, иқтисодий, маънавий, маданий соҳаларда кенг ислохотлар олиб борилмокда, бозор муносабатларини янада такомиллаштириш, уни жаҳонда тўпланган илғор тажрибаларга таянган холда, миллий имкониятлар, хусусиятлар асосида янада ривожлантириш имконияти вужудга келган. Иктисодий сохада бозор муносабатларининг такомиллаша бориши, ижтимоий-сиёсий сохада ислоҳотларнинг амалда ижобий натижаларга эришуви, ҳукук сохасида инсон эрки, ҳуқуқини таъминлаш кафолатларининг яратилиши, жамият маънавий-руҳий мухитидаги покланиш - буларнинг барчаси юртимизда миллатлараро муносабатларни такомиллаштириш, миллий тотувликни карор топтириш учун зарур шарт-шароитлар яратади.
3. Ўзбекистонда миллатлараро муносабатларни ўрганиш бўйича жамиятшунос, файласуф олимлар олдидаги муаммолар тўғрисида фикр юритадиган бўлсак, аввало шуни таъкидлаш керакки, ҳануз айрим тадқиқотлар тавсифий характер касб этмокда. Илмий-фалсафий мазмунда бажарилган ҳар кандай тадкикот муайян бир амалий аҳамиятга эга бўлиши ва унинг натижаларидан жамият ҳаётининг барча жабҳаларида рационал фойдаланиш муҳим аҳамиятга эга. Чунки айнан истиқлол шарофати билан миллатлараро муносабатлар масаласида тубдан янгиланган, моҳиятан ўзгача, янги этносиёсий парадигма яратилди, у миллий тараққиётнинг имманент қонунларига, умуминсоний кадриятларга мувофиқ келади.
4. Мамлакатимизда миллатлараро муносабатларни ривожланти-ришнинг муҳим шарти ўзбек халкининг юксак маънавияти, этномаданиятидир. Ўзбек этномаданияти кўп асрлар давомида, интеграция, кўчишлар, савдо-сотиқ, фан, маданият соҳасидаги алокалари давомида шаклланди, тарих синовларидан ўтди, миллатни шакллантирди. Унга бағрикенглик, инсонпарварлик, қўни-қўшнилар билан инок яшаш, зулмни, адолатсизликни қоралаш, интеграция ва инновацияга мойиллик хосдир.
5. Ўзбекистонда янги этносиёсий парадигма барча объектив ҳамда субъектив сабабларни эътиборга олади, жахондаги ривожланган, полиэтник мамлакатлардаги тажрибаларга, улардаги позитив анъаналарга таянади. Мазкур парадигманинг мохиятини полиэтник шароитда миллатлараро тотувликни таъминлаш механизмларини ўрганиш, татбик этиш ташкил қилади. Шу билан бирга, у тарихий-ижтимоий, сиёсий тажрибага таянади ва функцияларини миллий демократик тарақкиёт мақсадидан олади. Миллатлараро муносабатларни ривожлантиришга нодавлат ташкилотлари, фукаролик институтлари, ўзини ўзи бошқариш органлари, ижтимоий ҳаракатлар ва уюшмалар катта ҳисса кўшиш имкониятига эга.
6. Миллатлараро муносабатларни ривожлантириш этносиёсатда миллийлик ва байналмилалликнинг нисбатини тўғри олиб боришни такозо этади. Шўроларнинг миллий сиёсатдаги энг катта хатоси мазкур нисбатни мутлақ бузиб, уни синфийлаштирганида эди. Мустақиллик миллийлик ва байналмилалликнинг маданият сохасидаги нисбатига хам янгилик киритди, яъни маданият хам шаклан, хам мазмунан миллий бўлиши лозим. Аммо этномаданият байналмилаллик тамойилларига таянгандагина равнақтопади.
7. Мамлакатимизда истиқомат қилаётган миллатлар, халкларнинг қўлга киритган энг муҳим ютуқларидан бири - уларнинг миллий ўзлигини англаши ва миллий маданиятини ривожлантириш имконига, ҳукуқига эга бўлганидир. Натижада, республикамизда 137 МММ ташкил топган. Бугун улар этномаданий плюрализм, миллатлараро муносабатларни ривожлантириш-нинг муҳим институтларига айланган.
8. Узбекистан Республикасининг янги этносиёсий парадигмаси махсус ўрганилиши лозим. Ундаги миллий демократик таракқиётга мувофиқ келадиган ўзига хосликлар, имманент хусусиятлар глобал ривожланишга хизмат килади, шу тариқа Ўзбекистоннинг халқаро обрўсини янада оширади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугун жахон халклари тамаддуннинг янги микдорий ва сифатий ўзгаришлари кузатилаётган янги босқичда яшамокда. Мафкуравий муаммолар асосий умуминсоний қадриятларни аста-секин кундалик истеъмолдан чиқараётгани, вужудга келаётган маънавий инкироз ўзлигини саклаб қолишга интилаётган кўплаб жамиятларга салбий таъсир ўтказмоқца. Таҳлилчилар фикрича, янги мингйилликда асосий муаммо - жамиятни маънавий юксалтириш бўлади.
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда тинчлик ва барқарорликни янада мустаҳкамлаш, жамият тарақкиётини таъминлаш, инсон омили аҳамиятини ошириш хамда ёшларни ёт гоялар таъсиридан химоялашнинг кучли механизмлари ишлаб чиқилди. Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 57-моддасида «Конституциявий тузумни зўрлик билан ўзгартиришни мақсад қилиб кўювчи, республиканинг суверенитета, яхлитлиги ва хавфсизлигига, фукароларнинг конституциявий ҳукуқ ва эркинликларига қарши чикувчи, урушни, ижтимоий, миллий, ирқий ва диний адоватни тарғиб қилувчи, халқнинг соғлиғи ва маънавиятига тажовуз қилувчи, шунингдек харбийлаштирилган бирлашмаларнинг, миллий ва диний рухдаги сиёсий партияларнинг ҳамда жамоат бирлашмаларининг тузилиши ва фаолияти такикланади» деб белгилаб қўйилган. Шунингдек, Узбекистан Республикасининг «Терроризмга қарши кураш тўғрисида»ги, «Узбекистан Республикасининг миллий хавфсизлик концепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги, «Узбекистан Республикасининг Ташқи сиёсий фаолияти концепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги Қонунлар қабул килинди.
Бугун дунёда бузғунчи ғояларнинг кенг тарқалиши ва унга мувофиқ мафкуравий полигонлар ҳамда турли мафкуравий кучларнинг фаоллашуви, постиндустриал мухитдаги ижтимоий зиддиятларнинг кескинлашуви кузатилмокда. Замонавий технологии инқилоб шароитида оммавий ахборот ва коммуникация муаммоларининг авж олиши жаҳоннинг аксарият мамлакатларида миллий ўзликни англашга бўлган тахдидларнинг кўлами ва таъсир кучининг ортиб бориши билан боғлиқ масалаларни кун тартибига куймокда. Бундай шароитда хар бир суверен давлат, жумладан, Узбекистан хам ўзини муайян тамаддун эгаси сифатида сақлаб қолишга харакат қилади. Шу боис, фуқароларда бугунги дунёдаги воқеа-ходисаларга бефарқ бўлмаслик, жамиятдаги ислохотларга дахлдорлик ва миллий ўзликни англаш туйғусини шакллантириш муаммосини ижтимоий-фалсафий тахдил килиш мухим назарий ва амалий ахамиятга молик.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2006 йил 26 августдаги ПҚ-451-сон «Миллий ғоя тарғиботи ва маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш тўғрисида»ги Қарори, 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сон Фармони хамда мавзуга оид бошка норматив-ҳуқукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга мазкур диссертация муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг макса ди бузғунчи ғояларнинг намоён бўлиш хусусиятлари, сабаблари ҳамда уларнинг миллий ўзликни англашга салбий таъсирини очиб беришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
бузғунчи ғояларнинг турлари, таснифлари, мезонлари, тарихий ва замонавий хусусиятлари, категориал асосларини аниқлашга қаратилган янги услубий восита (бузғунчи ғояларнинг объекта, субъекта, мақсади, вазифаси, замон ва макони, сабаб ва оқибата, функцияси асосида) ишлаб чиқилган;
мафкуравий майдондаги бутун ҳодисалар тизими, агент (ғоя ташувчи) хамда контрагент (карши курашувчи)ларнинг ижтимоий воқеликни идрок этиш ва баҳолаш муносабатлари очиб берилган;
мафкуравий майдоннинг ички динамикаси тамойиллари (даражаланиш, ўлчамлар, ўзгаришлар), унда амалга ошириладиган ғоя ва мафкураларнинг сегментацияси (ажратилиши), аккумуляцияси (қўшилиши), сегрегацияси (парчаланиши) асослаб берилган;
бузғунчи ғояларнинг миллий ўзликни англашга таъсири борасидаги ташкилий парадигмадаги ўзгаришлар тизими, умумтамаддун ва миллийлик муносабатларидаги баркарорликни издан чиқарувчи, ўзгартирувчи омилларнинг (тарихий яратувчанлик, тамаддун танлови) объектив қонуниятлари (ўзгаришлар, таҳдидларнинг муқаррарлиги) ва субъектив қонуниятлари (миллий ментал хусусиятлар) нисбати очиб берилган.
Хулоса
Бузғунчи ғояларнинг миллий ўзликни англашга салбий таъсирини ўрганиш қатор хулосаларга келиш имконини берди:
1. Аввало, собиқ Иттифоқ таназзулидан сўнг ҳосил бўлган мафкуравий бўшлиқни тўлдириш, мафкуравий полигонларга хос бузғунчи ғоялар орасида одамлар онгини эгаллашга интилган ва бир-бирига мухолиф бўлган бир нечта йўналишлар - Ғарбга йўналтирилган ҳамда махаллийчилик ва ақидапарастлик кўринишидаги ғоялар синтезини амалга оширишга интилган консерватив йўналишни ажратиб кўрсатиш лозим. Мамлакатимизда 2000 йиллар бошларида бу икки йўналишга жиддий рақобат ярата олган миллий мафкура яратилди ва ғоявий тахдидларнинг турли-туманлигига қарамасдан, у ушбу бўшлиқни тулдиришга муваффак бўлди. Айни пайтда, бу борада эришилган ютуқлар, натижалар билан каноатланиб қолмаслик, ушбу мафкурани аҳолининг онги ва қалбига чуқурроқ сингдириш ҳамда миллий ўзликни англашга ёрдам берадиган маънавий-маърифий ишларни олиб боришга янада кўпроқ эътибор қаратиш муҳим аҳамият касб этмокда.
2. Истиклолнинг илк йиллариданоқ амалга оширилаётган туб ислохатлар ва янгиланишлар тахлили маънавий-мафкуравий тамойилларнинг миллий ўзликни англашга таъсири куйидагича намоён бўлганини аниклаш имконини берди: а) жамият хаётининг барча соҳаларидаги босқичма-босқич ислохотлар натижасида халқимизда тадрижий тарзда глобаллашув ва бузғунчи ғоялар таъсиридан сакланишга хизмат қиладиган юксак маънавият туйғуси, миллий ўзликни англаш жараёнига ижобий муносабат, азалий кадриятларни асраб-авайлашга нисбатан кучли ингилиш шаклланди; б) демократах хукукий давлат ва кучли ривожланган фукаролик жамиятини барпо этиш жараёни талабларига мое миллий ўзликни англаш эҳтиёжи ва зарурати ижтимоий-иктисодий хамда маънавий-маърифий муносабатларни бошкариш сиёсатининг усуллари ва воситаларини белгилаб берди, бу борадаги маънавий-мафкуравий норма ва тамойиллар бевосита сиёсатда уз аксини топа бошлади; в) янги жамият куриш миллий ўзликни англашнинг ижтимоий, иктисодий, сиёсий, хукукий асосларини такомиллаштириш, бошкариш хамда назорат қилишнинг хозирги давр талабларига мое, замонавий институционал тизимини, аҳолининг турли катламлари, давлат ва нодавлат ташкилотлари, фукаролик институтлари хамда шахслараро муносабатларда ўзаро хамкорлик ва хамжихатлик тамойилларини янада кучайтиришни тақозо килди. Юртимизда ушбу тизим самарадорлигини таъминлаш учун, уз навбатида, уларнинг нафакат миллий, балки умуминсоний, демократик нормаларга асосланишига алохида эътибор каратилди.
3. Жахоннинг турли мафкуравий майдонларида яратилаётган бузгунчи гояларнинг таъсири жамиятимизнинг гоявий бирлашуви ва ахолининг миллий ўзликни англаш жараёнига тўсқинлик қилиши хамда шу сохадаги тахдидларнинг салбий таъсири сакланиб колиши мумкинлигидан далолат беради. Бундай шароитда ушбу сохага дойр Ўзбекистон Республикасининг «Ахолида бузгунчи гояларга карши мафкуравий иммунитетни шакллантириш концепцияси»ни ишлаб чикиш, уни амалга ошириш жамиятимизда миллий ўзликни англашнинг илмий-назарий ва амалий ахамиятини янада оширишга хизмат килади.
4. Тадқиқот жараёнида жамият тараққиётининг ҳозирги шароитида объектив зарурат бўлган ижтимоий муносабатларнинг бузилишига сабаб бўладиган ҳар қандай мафкура бузгунчи мафкура экани исботланди. Айнан мана шундай бузғунчи ғоя ва вайронкор мафкуралар жамиятдаги маънавий ва мафкуравий инқироз ҳамда турли ижтимоий бузилишларнинг асосий сабабчиси саналади. Бундан ташқари, англаб ёки англанмай аҳоли онгига кириб олишга интилаётган мафкуравий идеологемалар, мисол учун сўнгги вақтда тиқиштирилаётган ғарбча «оммавий маданият» миллий ўзликни англаш соҳасида ҳам турли мафкуравий муаммоларни келтириб чиқармокда. Бошқа томондан, ушбу йўналишдаги баъзи мафкуравий издан чиқишлар хам, ўз навбатида, муайян ғояни жамиятга егказувчи воситалар самарасизлиги натижасида содир бўлади.
5. Бузғунчи ғояларнинг миллий ўзликни англашга таъсири, авваламбор, ушбу тарихий-маънавий ходисанинг муайян ижтимоий-тарихий маконда, муайян халққа хос бўлган, унинг ўз имкониятлари ва истиқболларини кўришни акс эттирувчи мавжуд ижтимоий вокеликлар мажмуини бузиб юбормокда. Натижада, миллий ўзликни англашнинг ривожланиш даражасига хамда миллат хаётий фаолиятининг объектив кўрсаткичларига, яъни унинг геосиёсий, ижтимоий, сиёсий, технологик, экологик, маънавий салоҳиятига жиддий салбий таъсир курсатилади.
6. Миллий ўзликни англаш миллий мақсадлар, ҳиссиётлар ва иродавий интилишларни уз ичига олган оқилона билимга таянар экан, уни турли-туман бузгунчи ва айни замонда миллатнинг хаёти, фаолияти, интилишларига зид вайронкор ғоялар таъсиридан самарали химоялаш учун уларни яхши билиш, химоя кўникмаларини эгаллаш зарур. Бундай билимлар миллий ўзликни англашнинг миллат ривожланишини белгиловчи ва маънавий харакатлантирувчи кучига айлантиради, унинг ижтимоий-тарихий ҳолати хамда ўзини-ўзи ифодалаш омили тарзида намоён этади. Халқнинг маънавий ривожланишида миллий ўзликни англаш туйгусининг вужудга келиш мантигини, унинг мазмуни ва асосий функционал бугинларини уз вактида англаш хамда буни тадкикотлар натижаларида муносиб акс эттириш мухим назарий ва амалий ахамиятга эга бўлган ўта долзарб муаммодир. Бирок ҳозирги вактда бу мавзу мамлакатимиздаги фалсафий фанларда етарли даражада илмий-тахлил предметига айланмади, шу боне, махсус тизимли назарий тахдилни тақозо этмокда. Бу миллий мафкурани ёшлар қалбига янада самарали сингдириш, уни жорий этиш механизмларини такомиллаштириш борасидаги тадқиқотларни янада чуқурлаштириш зарурлигини кўрсатади.
7. Миллий ўзликни англаш миллий гоя, миллий мафкура, этник онг, миллий менталитет ва хоказолар сингари маънавий ходисалардан фарқ килади. Ушбу ҳодисалар миллий ўзликни англаш билан мураккаб генетик, тузилмавий ва функционал алоқада бўлиб, уларни бир-бири билан алмаштиришга йўл қўйиб бўлмайди. Шундай экан, миллий ўзликни англашнинг вужудга келиши халқнинг тарихий тараккиётидаги англанган тажриба асосида юз бериши, жамиятнинг дунёқараши ва ахлоки тизими натижаси бўлган маънавий хаёт ходисаларида жамланиши хамда акс этишини назарда тутиш лозим. Айни пайтда, тадқиқотимиз миллий ўзликни англашнинг мазмун жихатдан тўлалиги ва функционал салоҳияти миллий тараккиётнинг маънавий харакатлантирувчи кучи сифатидаги ривожлан-ганлик даражасига богликлигидан далолат беради. Бу эса, ўз навбатида, жамиятимизнинг барқарор ривожи, фукароларимизнинг миллий ўзликни англашига халақит берадиган бузгунчи гояларнинг салбий таъсиридан огох бўлиш, бу борадаги самарали йўллар ва усулларни излаб топиш имкониятларини аниклашни заруриятга айлантиради.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ривожланган мамлакатлар тажрибасидан маълумки, мамлакатни демократлаштириш жараёнида парламент халқ вакиллиги ва конун чиқарувчи орган сифатида фаолият юритади. Шу билан бирга, у назорат вазифаларини хам бажаради. Назорат функцияси — парламентнинг энг мухим ва масъулиятли вазифаларидан биридир. У замонавий парламентаризм тамойилининг ижтимоий-сиёсий хаётда қўлланишига хизмат қилади. Парламент назорати — қонунларнинг ҳаётга изчил татбик этилишини, инсон ҳукуқ ва эркинликлари ҳимоясини, давлатда конунийликнинг мустаҳкамланиши ва давлат бошкарувининг самарадорлигини таъминлайди.
Мустақиллик йилларида мамлакатимизда демократах тамойиллар асосида фаолият юритадиган парламент шакллантирилди. Ўтган давр мобайнида парламентами миллий хусусиятлар, орттирилган тажриба ҳамда ривожланган давлатлар амалиётига таянган ҳолда самарали натижаларга эришди. Хусусан, туб ислоҳотлар сифатида Олий Кенгаш ўрнига Олий Мажлис ташкил этилди ҳамда бир палатали парламентдан профессионал икки палатали парламентга ўтилди. Айни пайтда парламентнинг мустақил хокимият сифатидаги макомини янада ошириш, унинг ижро ҳокимияти билан ўзаро мувозанатини таъминлаш ва парламент назоратини кучайтириш долзарб аҳамият касб этмокда. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг биринчи йўналишида парламент назоратини кучайтириш устувор вазифалардан бири экани белгилаб берилди1. Бугунги кунда давлат ҳокимияти органларини демократлаштириш ва модернизациялашнинг янги даври бошланди. Бунда «Халқ давлат идораларига эмас, давлат идоралари халкимизга хизмат қилиши керак» деган ҳаётий тамойил давлат бошқарувининг муҳим мезони сифатида амалиётда жорий этилди. Бу борада мамлакатимизда парламент назорати институтини демократик тамойиллар ва қадриятлар асосида янада такомиллаштириш билан боғлиқ жараёнларни тадқиқ қилиш муҳим вазифалардан бири хисобланади.
Дунёдаги турлича бошқарув тизими ва шаклга эга бўлган давлатларда хам парламент томонидан ижро ҳокимиятини тизимли назорат килишни демократик принцип даражасига кўтариш муҳим хисобланади. Шу билан бирга, давлат ва жамият бошкарувида парламент назоратининг амалий ифодасини таъминлаш борасида кўплаб илмий тадкиқотлар олиб борилмоқда. Ушбу тадкикотларда назоратнинг мазкур института туфайли давлат ва жамият манфаатларининг уйғунлашуви билан бирга, ҳукумат иш фаолиятининг самарадорлиги хам ортиши устувор муаммолар сифатида кўтарилмоқда. Бунда турли давлат дастурларининг амалга оширилишидаги изчиллик таъминланишига ҳам жиддий эътибор қаратилади. Ўзбекистонда ҳам мазкур жараёндаги фаолиятни самарали ва тизимли ташкил қилиш, истикболларини белгилаш зарурати ушбу диссертация мавзусининг долзарблиги ва аҳамиятини белгилаб беради.
Ушбу диссертация «Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг айрим моддаларига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш тўғрисида»ги (2011), «Парламент назорати тўғрисида»ги (2016) қонунлар, Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сонли Фармони (2017), шунингдек, соҳага оид бошқа норматив-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга муайян даражада хизмат қилади.
Тадқнқотнинг мақсади мамлакатимизда парламент назорати институтами демократии тамойиллар ва қадриятлар асосида такомиллаштириш билан боғлиқ жараёнларни тадқиқ қилишдан иборат.
Диссертация тадқиқотининг илмий янгилиги куйидагиларда кўринади:
фукароларнинг конун лойиҳалари муҳонамаларида фаол иштирок этиши ва конунлар ижросини доимий кузатиб боришга асосланган парламент назорати самарадорлигини ошириш юзасидан таклифлар ишлаб чиқилган;
парламентга такдим этилган конун, қарор ва давлат дастурлари ижроси тўғрисидаги маълумотларнинг холислиги ва ишончлилигини мустақил эксперт хулосалари асосида экспертизадан утказиш парламент назоратининг самарали механизми эканлиги асосланган;
парламент назорати институтининг демократии тамойиллар асосида шаклланиши ва ривожланишининг босқичлари, принциплари, назарий-концептуал асослари сиёсатшунослик фанининг ўрганиш объекти нуқтаи назаридан тизимли равишда очиб берган;
Ўзбекистонда демократии ислохотларни чукурлаштириш жараёнида парламент назорати института фаолиятини жамоатчилин назорати билан уйғунлаштириш, уни таномиллаштириш бўйича таилиф ва тавсиялар ишлаб чииган.
Хулоса
Хорижий давлатлар ва Узбекистонда парламентнинг ривожланиши парламент назоратини таҳлил қилиш, бу соҳадаги миллим тажриба ва анъаналарни тадқиқ этиш куйидаги хулосаларни илгари суриш имконини берди:
1. Ўзбекистонда ҳукукий давлат барпо этиш шароитида давлат ҳокимиятининг учта тармоғи бир-биридан мустакил, бир-бирига масъул, бир-бирини назорат қила олиш ваколати ва кобилиятига эта бўлгандагина, давлат ҳокимияти органлари халққа амалда ва кафолатли хизмат килиши мумкин.
2. Тадкикотдаги парламент назоратининг ривожланиши ва амал килиши жараёнлари таҳлили кўрсатишича Қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг бошка ҳокимият тармоқлари, айниқса, ижро этувчи ҳокимият билан ўзаро тенглиги, уларнинг бир-бирларидан мустақиллиги, парламент назоратининг ижро ҳокимиятининг самарали хамда тўлақонли ишлашида муаммолар мавжуд ва уларнинг ечимларига дойр хулоса ҳамда тавсиялар шакллантирилди.
3. Узбекистонда парламентнинг давлат бюджетини кабул қилиш ва унинг ижросини назорат этиш ҳамда бошқа молиявий назорат билан боғлиқ бўлган мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш ва ижтимоий сиёсатни амалга ошириш кафолати сифатида намоён бўлиши бир катор омилларда муҳим ўрин тутди. Ижро этувчи хокимият устидан парламент назоратини амалга ошириш ваколатларининг берилиши сиёсий тизимда ҳокимиятларнинг учга бўлиниш принципини, уларнинг ўзаро бир-бирларини «тийиб» туриш, ўзаро мувозанати нисбатларини тургун ва барқарор саклаб туришга дойр ривожланган мамлакатлар тажрибаси хамда миллий анъаналар уйгунлиги асосида шаклланганлиги ва у баркарор равишда ишлайдиган принципга айланишига манба бўлиб хизмат килади.
4. Миллий қонунчиликда акс этган парламент назоратининг мухим шакли — парламент сўрови Қонунчилик палатаси, шунингдек, куйи палата депутати давлат хокимияти ва бошкаруви органларининг мансабдор шахсларига, уларнинг ваколатларига кирадиган масалалар юзасидан асослантирилган тушунтириш бериш ёки нуктаи назарини баён килиш талаби билан парламент сўрови юбориш шаклида амалга оширилади. Ислоҳотларни янада чукурлаштириш жараёнида ушбу ҳуқуқнинг кенгайиб бориши ва парламент назоратининг бошқа шакллари самарали тарзда кўлланилиши мумкинлиги хали бу соҳадаги амалиётни яна демократлаштириш зарурати мавжудлигини кўрсатади;
5. Ҳозирги даврга келиб, Узбекистонда конун чиқарувчи ҳокимиятнинг бошқа хокимият тармоқлари билан ўзаро мувозанатни таъминлаши, хокимият тармоқларининг ўзаро бир-бирларини «тийиб» туриши ҳукукий асосларининг кабул қилиниши муҳим аҳамиятга эга. Айниқса, 2016 йилнинг 11 апрелидан бошлаб кучга кирган Узбекистан Республикасининг «Парламент назорати тўғрисида»ги Қонунда қонун чиқарувчи ҳокимиятнинг ривожланган мамлакатларга хос бўлган парламент назоратини амалга ошириш учун барча зарур бўлган ҳуқуқий асосларни ўзида мужассамлаштирди;
6. Юртимизда парламентни ислоҳ этиш, уни демократлаштириш ва янада такомиллаштиришни самарали олиб боришда мамлакатда парламент назоратининг қуйидаги асосий тамойилларининг роли янада ортиб боради: конун устуворлиги тамойили; холислик тамойили; мустакил фаолият юритиш тамойили; муаммони ҳар томонлама ва тўлиқ қамраш тамойили; назоратни амалга оширишда салоҳиятлилик тамойили; ҳамкорлик тамойили; ошкоралик тамойили; миллий-маънавий қадриятларга таяниш тамойили; бир-бирларининг таъсир кучларини англаган тарзда тийиб туриш тамойили.
7. Омбудсман институтининг халқаро меъёрлар ва тажрибалар асосида тўлақонли фаолият юрита бошлаши икки палатали профессионал парламент ташкил топиши билан алоқадорликда ўрганиш лозим. Ушбу институтни инсон ҳуқуқ ва эркинликларини таъминлашга дойр конунлар ижроси устидан парламент назоратини амалга ошириш фаолиятини янада самарали ташкил этиш борасида назарий муаммолар тизимлаштирилди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахоннинг ривожланган мамлакатларида фукаролик жамияти институтлари демократии сиёсий фаолликни назарда тутган холда давлат устидан назоратни амалга оширмокда. Бу жараёнда сиёсий партиялар ва ўз-ўзини бошқариш институтлари фаоллиги тобора ортиб бормокда. Фуқароларга нодавлат секторни ривожлантиришнинг муҳим мақсадли объекта сифатида эътибор қаратилмокда. Оила, кексалар, аёллар ва ёшлар ишлари бўйича кўмитанинг бўлимлари ташкил этилган, фондлар сони тобора ошиб бормокда.
Дунёда ижтимоий онгдаги трансформация жараёнлари, миллий менталитет билан демократии қараптлар ўртасидаги диалектик алокалар, нодемократик онгнинг ижтимоий фикр ва ижтимоий хулк-атворга бузғунчи таъсири, унинг ғайриинсоний ва ғайридемократик хусусиятларини ўрганиш устувор вазифага айланган. Шунингдек, Ғарб олимларида жамият ижтимоий онгига шахе индивидуализмини карши кўйишга мойиллик кучли бўлса, Шари олимлари жамоавийлик, ижтимоий онг шаклларига кўпроқ эътибор қаратмоқдалар.
Мустакиллик йилларида мамлакатимизда фуқаролик жамиятини ривожлантириш, кишиларни демократии ислохотларга кенг жалб этиш устувор вазифага айланди. Бу борада зарур ташкилий-ҳукукий асослар яратилди, хусусан, 200 дан ортик конун хужжатлари ишлаб чикилиб, амалиётга жорий этилди, демократии ислоҳотларни янада чукурлаштириш ва фуқаролик жамиятини ривожлантириш концепцияси қабул қилинди. Бугун 9000 дан зиёд нодавлат ташкилотлари, 1513 та оммавий ахборот воситалари, 10 мингдан ортик махалла, 100 га яқин жамоат фондлари демократии ўзгаришлар хамда жамиятни эркинлаштириш жараёнида фаол катнашмокда. Натижада, мамлакатимиз фукароларининг ижтимоий жараёнларга муносабати тубдан ўзгарди, ижтимоий онгда трансформация юз берди. Мафкуравий майдонда «инсон онги учун кураш» кечаётган бир пайтда ижтимоий онг, ундаги ўзгаришлар масаласини чукур илмий тахлил килиш, мавжуд муаммоларнинг ечимини топиш долзарб ва зарурдир.
Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 26 декабрдаги 337-1-сон «Сиёсий партиялар тўғрисида»ги, 1999 йил 14 апрелдаги 763-1-сон «Нодавлат нотижорат ташкилотлар тўғрисида»ги, 2003 йил 29 августдаги 527-П-сон «Жамоат бирлашмалари тўғрисида»ги, 2007 йил 15 январдаги ЎРҚ-78-сон «Оммавий ахборот воситалари тўғрисида»ги, 2013 йил 22 апрелдаги ЎРҚ-350-сон «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 3 февралдаги ПФ-4944-сон «Махалла институтини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги, 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги фармонлари, 2017 йил 27 мартдаги ПҚ-2851-сон «Фуқаролик жамияти шаклланишини мониторинг қилиш мустакил института фаолиятини такомиллаштириш бўйича кўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Қарори ҳамда мавзуга оид бошка норматив-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга мазкур диссертация муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Ўзбекистонда фукаролик жамияти ривожланишининг қонуниятлари ҳамда ижтимоий онгдаги ўзгаришларни очиб беришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Ўзбекистонда фукаролик жамияти ривожланиши ва ижтимоий онг шакллари (миллий ҳамда этник онг) компонентларининг диалектик алоқадорлиги асосланган;
ижтимоий ва иктисодий онгнинг моҳиятан ва функционал боғликлиги субъектов ва объектив омилларнинг социокреатив, регулятив ҳамда аподиктив хусусиятлари орқали очиб берилган;
Ўзбекистонда фукаролик жамияти ривожланиши жараёнида субъектов омилнинг янги фаолият йўналишлари ҳамда умуминсоний ва демократок қадриятларни ифода этувчи янги маънавий қадриятлар тизимини юзага келиши ижтимоий онгда модернизация ва глобаллашувга асосланган янги дунёкараш тизимини шаклланишига олиб келиши фалсафий жиҳатдан асосланган;
Ўзбекистонда фукаролик жамияти ривожланиши шароитида ижтимоий онгнинг нисбий мустақиллик характери ва ижтимоий воқеликка фаол акс таъсир эта олиш ҳамда ворисийлик хусусиятлари очиб берилган;
интеграция жараёнлари, модернизация натижасида Ўзбекистонда инновацион онг ва унинг креатив хусусиятлари шаклланганлиги илмий асосланган.
Хулоса
«Мустақиллик даврида Ўзбекистонда фукаролик жамияти ривожланиши ва ижтимоий онгдаги ўзгаришлар» мавзусидаги докторлик диссертацияси (DSc) бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилади:
1. Ижтимоий онг - кишининг «Мен»и орқали намоён бўладиган воқелик. Ammo «Мен» ўзининг ҳолатидан доим қониқавермайди, у мудом ташқи дунёга, унинг онтологик ва ижтимоий асосларини, қонунларини билишга интилади. Шу тарзда «Мен»нинг жамоавий, ижтимоий «Биз» билан идентификациялашуви рўй беради, яъни индивидуал онг ижтимоий воқеликка айланади. Айнан шу жараёнда онг ўзини оптимистик ёки пессимистик, альтуристик ёки эгоистик тарзда, тўлқинсимон феномен сифатида намоён қилади.
2. Нафакат фукаролик жамияти трансформация жараёнлари учун зарур шароитлар яратади, шу билан бирга ижтимоий онг ҳам ижтимоий борлик ва фуқаролик жамиятининг ривожланишига таъсир кўрсатади. Ижтимоий онгнинг фукаролик жамияти ривожига ва ижтимоий борлиққа таъсири субъектов тарзда:
- жамият, социум таракқиётининг стратегик мақсадларини белгилаб беришда;
- бозор иктисодиётига ўтишнинг «ўзбек модели»да;
- миллий ўзликни англаш ва менталитет инъикосида;
- сиёсий, иктисодий онг, кенг маънавий маданиятда;
шахс онгидаги эндотрансформацион ва экзотрансформацион ўзгаришларда.
Объективлашган тарзда эса:
- миллий ғоя принциплари ва идеалларининг объективлаштирилганида;
- кишиларнинг, аҳолининг иктисодий, сиёсий ва маънавий ислоҳотларда қатнашишида;
- умуминсоний ва миллий-маданий, маънавий-ахлоқий қадриятларни ўзлаштиргани ҳамда тарғиб этганида;
- мустақиллик ва ўзбек давлатчилигини мустаҳкамлашга ёрдам берганида;
- ўз келажагини яратишга қодир янги авлодни тарбиялашда;
инсон ҳуқуқ ва эркинликларини, фукаролик жамияти ривожланишининг асосий омили либерал-демократик қадриятларни ҳимоя қилганида намоён бўлади.
Таъкидлашимиз зарурки, ижтимоий онгдаги трансформация жараёнини ўрганиш юқоридаги икки - субъектив ва объектив томонларни яхлит, ўзаро боғлиқ, шу билан бирга консубстанционал воқелик сифатида карагандагина адекват ва тўлиқрок бўлиши мумкин.
3. Ижтимоий онг ижтимоий борлиқ ва кишиларнинг қизикиш ҳамда эҳтиёжлари орқали намоён бўладиган субъектив феномендир. Ижтимоий-тарихий тараққиёт қонунларини, жамиятнинг стратегик мақсади, вазифалари ва имкониятларини билиш онгни ижтимоий, унинг интилишларини ижтимоий аҳамиятли қилади. Фукаролик жамияти ўзининг қизикишлари, эҳтиёжлари ва институтлари орқали кишиларда ижтимоий аҳамиятли установкалар, нуқтаи назар ва дунёқарашларни шакллантиради, шу тарзда ўзига социокреатив асос яратади. Бугун Ўзбекистонда фукаролик жамияти ижтимоий, миллий онгнинг социокреатив имкониятларига таяниб ривожланмокда.
4. Ижтимоий онгни индивидуал, гуруҳий, синфий; локал, минтақавий, умумэтник; оптимистик ёки пессимисток; ижодкор ёки бузғунчи; интраверт ёки экстроверт каби куринишларга классификация килиш мумкин. У қандай классификация қилинишидан катъи назар жамият хаётининг асосий сохалари бўлган сиёсий, иқтисодий ва маънавий муносабатларнинг субъектов инъикоси сифатида намоён бўлади, кишиларнинг объектив борлиққа муносабатини ифода этади. Аммо бу субъектов инъикос пассив эмас, у инсонни у ёки бу социал моделларни яратишга, ўзининг социокреатив хусусиятини намоён килишга ундайди.
5. Ижтимоий онгда жамият, социум манфаатлари устувор бўлса-да, унда шахе «Мен»и муҳим ўрин тутади. Демократик ҳукукий давлат ва фукаролик жамияти инсон манфаатларини, энг аввало, шахе «Мен»и орқали ҳимоя қилади. Бирок шарқона демократия шахе «Мен»ини жамият «Биз»ига карши қўймайди, кўп ҳолларда у ижтимоий тараккиёт манфаатларига урғу беради. Шахе билан жамият ўртасидаги зиддиятлар, Ғарбда бўлганидек, ушбу «Мен» ва «Биз»га бориб такалаётгани учун демократия жиддий тўсиқларга дуч келмокда. Ўзбекистонда барпо этилаётган фукаролик жамияти эса шахе билан жамият ўртасида уйғунликни, консенсусни, хамкорликни карор топтиргани учун хам ибратли тажрибадир. Бу тажрибани ижтимоий онгдаги трансформация жараёнлари ифода этади.
6. Ижтимоий онг ижтимоий ҳаёт, социал муносабатлар каби социодинамик ҳодиса, у мудом ички ва ташки таъсирлар натижасида у ёки бу томонга флуктацион ўзгариб туради. Халк, миллат, шахе ижтимоий онгига сиёсий, иқтисодий ва маънавий омиллар таъсир этиб, уларнинг фикрини, қарашларини шакллантиради. Шунинг учун ижтимоий онг ана шу таъсирлар оркали ўрганилиши, улар билан бирга қаралиши зарур. Ўзи ўзи учун мавжуд, соф онг йўқ, у мудом объектив муносабатлар инъикосидир. Ушбу объектив муносабатларнинг ўзгариши ижтимоий онгни хам трансформацияга учратади, аммо у онгнинг социокреатив ролини инкор килмайди.
7. Фукаролик жамияти - когнитив демократизмни, «Мен»ни ташки олам, жамият, «Биз», ижтимоий демократизм томон кенгайишига зарур шарт-шароитлар яратиб берувчи макон. Бугун Ўзбекистон, айникса, тараққиётнинг мутлақо янги боскичига ўтганда онг феноменининг фаоллашуви тақозо этилмокда. Ҳукумат портали ва халқ қабулхоналарининг очилиши, танқидий таҳлилнинг Ўзбекистон Республикаси Президента Ш.М.Мирзиёев томонидан хаёт тарзи сифатида эълон қилингани, халқ мулоқот институтининг ишлаётгани ижтимоий онгни таъсир этувчи кучли куролга айлантирмокда. Энди ушбу ижтимоий демократизмга хос ташаббусни кўллаб-қувватлаш, хаёт тарзига сингдириш онг феноменининг фаоллашувига боғлиқ.
8. Фукаролик жамияти институтларини шакллантириш ўзига ўзи мақсад эмас, у ижтимоий ва миллий онгни ривожлантиришга хизмат килиши даркор. Афсуски, бугун ушбу институтларда бу борада аник тасаввур ва яратилган дастур борлиги сезилмайди. Шунинг учун фукаролик жамияти институтларининг таргиботчилик ва маънавий-маърифий фаолиятини, ижтимоий онгга таъсир этиш динамикасини мунтазам мониторинг килиб бориш зарур.