95
натижада шахс ва
касб эгаси сифатида ўзи ҳақида тасаввурларида ўзгариш содир
бўлади. Рефлексив муҳитни юзага келтиришдан мақсад: педагогнинг ўқув
жараёнидан узоқлашишига йўл қўймаслик ва ҳаёт фаолияти (касб фаолияти
юритиш) услуби сифатида касбий рефлексивликни ривожлантиришдир.
Рефлексив муҳитда ишлашнинг асосий йўналишлари сифатида экзистенциал
феномен, индивидуал фаолият бўйича педагогнинг ўй
-
фикрлари, қадриятлари
билан ишлаш; касб фазилатларини психологик хавфсиз (баҳолашсиз) ташхисини
амалга ошириш ва олинган натижалардан касб маҳоратини оширишда
фойдаланиш; педагогнинг ижодий бетакрорлигини ривожлантириш намоён
бўлади.
Педагогик рефлексияни ривожлантиришнинг учинчи шарти рефлексив
фаолият қатнашчилари ўртасида субъектлараро психологик муносабатларни
фаоллаштириш саналади.
Рефлексив фаолият шароитида педагогик жараёндаги
муносабатларнинг ўзига хос хусусиятлари ўқитувчи ҳам, таълим олувчи ҳам
фаолият субъектлари сифатида қатнашишини тақозо этиб, бунда уларнинг
умумий фаолияти синхрон тарзда кечади ва ҳар бири ўз ҳатти
-
ҳаракатларининг
ўзига хослигини сақлаб қолган ҳолда бир
-
бирининг фаолиятини тўлдиради ҳамда
бойитади. Айнан шундай субъект
-
объект муносабатларидан субъект
-
субъект
муносабатларига ўзаро ўтишларда педагогнинг касбий рефлексиясини
ривожлантириш механизмлари мужассамлашган.
Педагогик жараён ўқитувчи томонидан ўқувчиларни ривожлантириш учун
муносиб шарт
-
шароитларни вужудга келтириш мақсадида ташкил қилинади ва
амалга оширилади. Бу педагогик жараёнда рефлексиянинг барча психологик
унсурлари тарбияланувчи фаолиятидаги рефлексиялар билан боғлиқ эканлигини
англатади. Бу ҳолат бўлажак ўқитувчи фаолиятига доир рефлексиялар ва ўзаро
муносабатлашув рефлексиялари ҳамиша мақсадга мутаносиб бўлишини шарт
қилиб қўяди.
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Incheon Declaration/Education 2030: Towards inclusive and equitable quality
education and lifelong learning for all (Word Education Forum, 19-22 may 2015,
Incheon, Republic of Korea).
2.
Метаева В.А. Рефлексия и её роль в преодолении профессиональных
затруднений педагога: Дис. канд. пед. наук –
Екатеринбург, 2016.
-
207 с.
3.
Хакимова Д.М. Ўқувчиларда рефлексив кўникмаларни шакллантиришнинг
дидактик хусусиятлари. //Муғаллим ҳэм узлуксиз билимлендириу. –
Нукус, 2018.
-
№3. –
Б. 21
-22. (13.00.00 2018)
4.
Семёнов И.Н. Развитие рефлексивно
-
критического мышления как
компонента экзистенциально
-
ориентированного образования //Духовность и
рефлексивность в становлении профессионала: Материалы межд.науч
-
практ.
семинара: –
М.: 1997.
-
С.27
-32.
ПСИХОЛОГИЯНИНГ ТАДҚИҚОТ ПРЕДМЕТИ СИФАТИ ЭКОЛОГИК ИНҚИРОЗЛАР
Шамшетова А.К., психология фанлари доктори (Dsc), ЎзДЖТУ доценти
Аннотация
. Ушбу мақолада экологик инқирозлар психологиянинг илмий
тадқиқот предмети эканлиги асослаб берилган. Экологик инқироз вазиятлардаги
шахслараро муносабатлар, уларни фаолиятининг
комбинацияси психологиянинг
96
тадқиқоти сифатида бошқа соҳа вакилларини ўзига жалб қилиши зарурлиги
келтирилган.
Калит сўзлар
: экологик инқироз, инсонларни яшаш тарзини ўзгариши,
экологик шахс ва экологик хулқ шаклланиши
Иқлим ўзгариши таҳдидининг кўлами рад этишнинг яна бир психологик
сабаби бўлиши мумкин. Мафкуралар ва ижтимоий ўзига хосликлар одамларни
иқлим ўзгариши бўйича қарашларга, шу жумладан, бу уларнинг сиёсий ва
ижтимоий гуруҳларининг бошқа аъзолари томонидан қабул қилинган ёлғон
эканлигига ишонишга мажбур қилиши мумкин.
Психологияда экологик инқирозларни ўрганишнинг асосий вазифаси
инсоннинг атроф
-
муҳитга таъсир қилиш механизмларини ва инсон фаолияти
натижаси бўлган ундаги ўзгаришларни ўрганишдир. Психологияда экология
муаммоларни ўрганиш предмети сифатида нафақат техникаси ривожланмаган
жамиятдаги
муҳитнинг
инсонга
таъсири,
балки
саноатлашган,
урбанизасиялашган жамиятдаги ижтимоий муносабатлар яъни оила, маҳалла ва
маҳаллий муносабатлар ҳамда атроф муҳит экологияси назарда тутилади.
Экологик муҳитни тушуниш, мавжуд муаммоларнинг олдини олиш чора
-
тадбирлари ва антропоген экологик таҳдидларнинг ўсишини тартибга солиши
ҳамда психологик таҳлилини ўтказиш ижтимоий психологиянинг асосий
вазифаларининг
бирига
айланмоқда.
Атроф
-
муҳитга
тегишли
хатти
-
ҳаракатларнинг психологик таҳлилини ижтимоий
-
психология ўрганиб боради.
Ҳозирги шароитда ижтимоий психология атроф
-
муҳит ва ундаги шахснинг
индивидуал хатти
-
ҳаракатлари, экологик ҳалокатли вазиятлар, экологик
ҳаётнинг ўзаро таъсири муаммоларни ўрганиб боришга қаратилган.
Атроф
-
муҳит психологияси мустақил илмий йўналиш сифатида ХХ аср 70
-
йилларининг биринчи ярмида шаклланган. Бу давргача у инсон экологияси ва
ижтимоий экология сингари метафанлар доирасида ривожланган. Тарихан ва
семантик жиҳатдан инсон экологияси ижтимоий экологиядан мазмунан
кенгроқдир. Инсон географияси, инсон экологияси, сосиологияси 1837 йили
Август Конт ишларида вужудга келган. Ҳозирги кунда инсон экологияси индивид
ва шахс сифатидаги инсонни, уни қуршаб турган табиий ва ижтимоий муҳит
ўртасидаги ўзаро таъсирни тадқиқ этувчи фанлар комплексидир.
Шахснинг асосий ҳаётий қадрияти ва инсоннинг ижтимоий ривожланиши
сайёрамиздаги экотизимга боғлиқдир. Инсон ва табиатнинг уйғун ривожланиши
энг олий қадриятдир. Инсон табиат эгаси эмас, балки табиий жамоа аъзоларидан
биридир. Ижтимоий муҳитда инсоннинг мафкуравий позисияси ҳам экологик
муаммоларни ечимини топишга қаратилиши лозим. Ижтимоий ҳодисаларда шахс
хулқ
-
атвор намуналари билан шуғулланиши ва одамлар фаолияти ҳақида
асословчи фактларни юзага чиқаради.
Табиат билан ўзаро муносабатларнинг мақсади инсон эҳтиёжларини ва
бутун табиий жамият эҳтиёжларини максимал даражада қондиришдир. Албатта,
табиат ва инсониятнинг ривожланиши биргаликда эволюсия жараёни, ўзаро
манфаатли бирлик сифатида тасаввур
қилинади. Биз тадқиқотларда шу нарса
амин бўлдик
-
ки, ўтмиш омили инсоннинг ўтмишда мавжуд бўлган табиат
ҳақидаги қарашларида намоён бўлади. Улар инсоннинг табиат устидан
ҳукмронлиги, унинг чексиз эксплуатасияси ва эҳтиёжларини қондиришга
бўйсуниши билан ажралиб турарди. Ҳозирги омил инсон ва ижтимоий
гуруҳларнинг атроф
-
муҳитнинг тобора кучайиб бораётган ифлосланишига
97
психологик мослашувида намоён бўлади, бу эса инсон онгининг инсон
мавжудлиги асосларига таҳдидга жавоб бериш қобилиятини пасайтиради.
Келажак
омили индивидуал ва ижтимоий гуруҳларнинг нафақат замонавий
дунёга қарама
-
қаршилик ва ноаниқлик билан тавсифланганлигини ҳис қилишда
ифодаланади. Бу туйғуга кўра, инсон келажак бундан ҳам ёмонроқ бўлиши
мумкинлигини тахмин қилади, яъни инсоннинг экологик муқобилларни ишлаб
чиқиш қобилияти пасаяди. Бу омилларнинг ҳар бири атроф
-
муҳит ҳақида
тушунчанинг ривожланишини чеклайди. Шу билан бирга, шуни ёдда тутиш
керакки, қайси жамиятда инсондаги экологик онг нафақат экологик
билимларнинг пастлиги, балки бу билимлар ўртасидаги келишмовчилик ва
жамиятнинг экологик билимларни энг юқори даражага кўтариш истаги туфайли
ҳам етарли даражада ривожланмаган. экологик сиёсатнинг асоси, яъни атроф
-
муҳитни муҳофаза қилиш ва яхшилаш бўйича ҳаракатлар асоси.
Ўтган асрнинг бошиданоқ ижтимоий психологиянинг иккита асосий
тармоғи, биринчи навбатда, АҚШда
-
психологик ва сосиологик муаммолар билан
боғлиқ шакллана бошлади. Ўртасидаги фарқ бу икки соҳанинг муаммолари ва
уларнинг назарий асослари баъзан жуда муҳим кўринади. Жамиятдаги ҳар қандай
долзарб масалалар ижтимоийдир, унинг келиб чиқиш сабабларини психологик
таҳлил қилишда эса шахсга қаратилган изланишларни талаб қилади. Биз назарда
тутган жамиятдаги экологик муаммолар ижтимоий ва унинг сабабчиси шахсдир.
Шу сабабли, экологик муаммолар билан боғлиқ психологик ҳолатлар ва шахсий
хусусиятларни таҳлил қилиш орқали ижтимоий хулқ
-
атворни башорат қилишга
ҳам ҳаракат қилмоқдалар. Ушбу йўналишнинг диққат марказида гуруҳ ёки
жамият ва ундаги шахс туради. Ижтимоий муҳитда шахслараро муносабатлар,
шахснинг хатти
-
ҳаракати унинг ҳис
-
туйғулари ёки фикрлари албатта ижтимоий
таъсир кучига эга бўлади. Экологик танг вазиятлардаги шахслараро
муносабатлар, уларни фаолиятининг комбинасияси ижтимоий психология
фанининг тадқиқоти сифатида бошқа соҳа вакилларини ўзига жалб қилади. Улар
сосиолог, эколог ва психолог мутахассислар. Инсоният дуч келиб қолган экологик
муаммолар бошқа соҳа вакилларини ҳам ҳамкорликда ишлашга даъват этади.
Замонавий
олимларнинг
таъкидлашича,
табиатга
бепарволик,
эътиборсизлик борган сари табиат билан бўладиган муносабатларимизни
оғирлаштиради. Инсоният аҳволининг мураккаблиги ҳам шундаки, у барча
муаммоларни тушуна олади. Шундай бўлса да, муаммоларнинг дастлабки
сабабларини, уни ташкил этувчи кўпгина таркибий қисмларнинг ўзаро таъсири,
аҳамиятини тўла тушуниб етганлиги оқибатида унга тегишли чора
-
тадбирлар
ҳам ишлаб чиқолмайди. Инсон ҳаётида ижтимоий
-
иқтисодий ва сиёсий ҳаёт
шароитларининг беқарорлиги, табиий офатлар ва техноген офатлар сонининг
кўпайиши, жиноятчиликнинг ўсиши, келажакка ноаниқлик, экстремал ҳаётга
психологик тайёргарликнинг йўқлиги билан белгиланмоқда. Бунинг учун
ижтимоий
-
психологик шароитларда психологик тайёргарлик ва ҳаётга тайёрлик
муаммолари, шунингдек, экстремал ва оғир шароитларда болалар ва катталарга
психологик ёрдам кўрсатиш муаммолари долзарблигича қолмоқда. ХХИ асрда
инсоният табиий ва сунъий ўртасидаги мувозанатни сақлаш билан авора бўлиб
қолаётганини таъкидлаб ўтишмоқда. Ижтимоий муҳитдаги шахслараро
муносабатлар атроф
-
муҳит иқлимига боғлиқ ўзгариб кетаётгани ҳамда инсон
хулқ
-
атвор географияси махсус фан сифатида ўрганишни тақоза этади. Атроф
-
муҳит ва инсон характер турларининг ривожланиши ижтимоий психологияда ҳам
аҳамият касб этади.
98
Фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.
Медведев В.И., Алдашева А.А. Экологическое сознания. Учеб.пособие для
ВУЗов.
-
М.: ЛОГОС, 2001.
-
383 с.
2.
Экологик таълим ва тарбиянинг педагогик муаммолари. Республика
илмий амалий конференция материаллари.ТДПУ. Т
-
1999й
3.
Хащенко Н. Н. Типология актуального экологического сознания личности
// Материалы 4
-
й Российской конференции по экологической психологии / Под
общ. ред. В. И. Панова, А. В. Иващенко. М.: Изд
-
во РУДН, 2006.
ТАЪЛИМ ОЛУВЧИЛАРДА СТРЕСС КЕЧИШИНИНГ ПСИХОЛОГИК ТИЗИМИ
Исмоилова Н
.
З
.
псих. фан бўйича фал. док. (PhD), dots., ТДПУ
Аннотация.
Бугунги кунда замоннининг интеллектуал қатлами бўлган
талабалар руҳияти билан боғлиқ масалаларнинг тадқиқ этилишига катта эҳтиёж
сезилмоқда. Талабалар руҳияти ҳақида гапирилганда уларда кечадиган стресс
ҳолати ва унинг талаба руҳиятига, қолаверса унинг жисмоний саломатлигига ва
ўқув фаолиятининг натижасига нисбатан салбий таъсири ҳақида гапирилиши
мақсадга мувофиқдир. Мазкур мақолада талабаларда кечадиган стресс
ҳолатининг психологик тизими таҳлил қилиб берилган
Калит сўзлар:
стресс, таълим олувчилар, стрессоген воқеа, баҳолаш,
физиологик реакция, биокимёвий реакция, стресснинг сабаби, стресснинг
оқибати, хулқ
-
атвор реакциялари, стресс
-
зона, стрессга барқарорлик, оптимист.
XXI аср буюк ўзгаришлар даври эканлигига шубҳа йўқ. Бу ўзгаришлар, энг
аввало, инсон тафаккурида, унинг фикрлаш тарзида рўй бериши муқаррар.
Мамлакатимизда давлат сиёсати даражасига кўтарилган бош масалалардан бири
сифатида кўтарилган баркамол авлодни тарбиялаш ва рақобатбардош кадрларни
тайёрлаш каби вазифалар таълим тизими зиммасига ҳам бир қанча вазифаларни
юклади. Шунга кўра, таълим олувчилар руҳиятининг сағломлигига эътибор
қаратиш лозимлиги таълим тизимида фаолият юритаётган барча ходимлар
эътиборида бўлиши зарур.
Тадқиқотчилар стресснинг психологик механизмларини ўрганар экан,
ҳаддан ортиқ эмоционал зўриқишлар натижасида вужудга келадиган «стресс
касалликлари» деб номланувчи касалликларнинг ривожланишига таъсир
кўрсатувчи омилларни ўрганишга эътибор қаратишмоқда. Тадқиқотчиларнинг
фикрича, стрессни чақирувчи воқеа
-
ҳодиса шахснинг соғлиғига ёки ҳаётига
тўғридан
-
тўғри хавф туғдирмаслиги мумкин, лекин унинг ўз
-
ўзини баҳолашига,
обрў
-
эътиборига, «жамиятда тутган ўрнига» салбий таъсир этиши натижасида
унинг руҳиятида турли салбий ўзгаришларни келтириб чиқаради, бу эса
стресснинг шахс саломатлигига билвосита таъсир кўрсатишини асослайди [2, 58
б].
Демак, стресс ҳар доим шахснинг психофизиологик реакциясидир. Ва уни
чақирувчилар қатори дастлаб Г.Селье санаб ўтганидак
-
фақат совуқ ёки иссиқ,
очлик ёки оғриқ, ҳаёт учун хавф туғдирувчи вазиятлар ёки соғлиқнинг
ёмонлашувигина эмас, балки кенгроқ қаралса, кўнгли оғриши (ранжиш, ранж
-
алам, озорланиш), айбдорлик, рашк, уят каби ҳислар ҳам бўлиши мумкин.
Стресснинг пайдо бўлиши ва давом этишида учта ўзаро таъсир этувчи бўғин
ва тизим
намоён бўлади: стрессоген воқеани баҳолаш; воқеанинг ўзига ёки унинг
баҳосига физиологик ва биокимёвий реакция; ва ниҳоят, стресснинг сабаб ва
