S H A R Q M A S H ’ A L I
32
5) Обстоятельство образа действия в языке пашто в основном характеризуется
повторяющимися копуляторами. Основа повторения - существительное, прилагательное,
форма, число, формы глагола и образные слова.
6) Обстоятельства образа действия семантически подразделяются на следующие
семантические группы: 1) состояние выполнения действия; обстоятельство образа действия,
2) указывающее на качество исполнения действия и 3) способ выполнения действия. Однако эти
разделенные группы не имеют четкого разграничения. Некоторые обстоятельства образа
действия случаи могут означать больше, чем одно. По семантической характеристике, можно
отметить, что наречие в предложении обычно является обстоятельством, а также обстоя-
тельственные наречия указывают на внешние признаки, т. е. различные условия, обстоятельства
совершения действия, при которых протекает процесс или реализуется признак. Можно
отметить, что наречия могут входить в состав именного сказуемого, и определять другие части
речи, например, прилагательное, глагол. По значению наречия можно разделить на несколько
разрядов. Это: наречия места, наречия времени, наречия меры и степени, наречия
.
НАВОИЙДАН РУҲАН УЛГИ ОЛГАН ФУЗУЛИЙ
ТУРСУНОВ РУСТАМ
тадқиқотчи, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг
Давлат тилини ривожлантириш департаменти
Аннотация. Мазкур мақолада машҳур озар шоири Фузулий ўзбек мумтоз адабиётининг буюк
сиймоси Алишер Навоийни ўзининг салафларидан деб билгани, адабий, фалсафий қарашларда унга
эршагани хусусида сўз боради. Хусусан, Фузулийнинг "Беш эмас" радифли ғазали Навоийнинг мазкур
радифли ғазалига татаббу сифатида ёзилгани, ғазал мазмунидаги муштарак жуҳатлар ва икки
шоирнинг фалсафий қарашлари қиёсланган. Шунингдек, мақолада Фузулий ғазалидаги шеърий
санъатлар таҳлил қилинган.
Таянч сўз ва иборалар: Навоий, Фузулий, ғазал, татаббу, иштиқоқ, ташбеҳ, улгу.
Аннотация. В статье рассказывается об известном азербайджанском поэте Физули, который
считал Алишера Навои, выдающегося деятеля узбекской классической литературы, одним из своих
предшественников и стал последовователем его литературных и философских взглядов. В частности,
газель Физули «Не пять» была написана как татаббу к газели Навои, сравнивались общие черты газели
и философские взгляды двух поэтов. Также анализируется поэтическое искусство газели Физули.
Опорные слова и выражения: Навои, Физули, газель, татаббу, истикак, ташбех, улгу.
Abstract. This article tells about the famous Azeri poet Fuzuli, who considered Alisher Navаi, a great
figure of Uzbek classical literature, as one of his predecessors, and followed him in literary and philosophical
views. In particular, Fuzuli's ghazal "Not five" was written as a taboo to Navаi's ghazal, the common features
of the ghazal and the philosophical views of the two poets were compared. The poetic arts in Fuzuli's ghazal
are also analyzed.
Keywords and expressions: Navаi, Fuzuli, ghazal, tatabbu, istiqaq, tashbeh, ulgu.
S H A R Q M A S H ’ A L I
33
Мумтоз адабиётга дохил шоир қачон мазкур тоифадаги бошқа шоирнинг асарига тахмис,
назира ё татаббуъ боғлайди? Қачонки, асар маромига етган бўлса ва ўқувчи унга беихтиёр
тан берса, замонавий тилда айтганда, беш кетса.
“Хўш, Муҳаммад Фузулий Алишер Навоий ижодидан шу таҳлит таъсирланганми?” деган
саволга озарбайжонлик машҳур адабиётшунос
Ҳамид Арасли
ўзининг
“Навоий ва
озарбайжон адабиёти”
номли китобида:
“Фузулий ўз асарларида Навоий маҳоратидан кенг фойдаланган. У Навоийни Абунаввос
ва Низомий билан бир қаторга қўйган.
Фузулий Навоийни энг буюк сўз санъаткорларидан бири деб билган. У ўзбек адабиётидан
яхшигина хабардор бўлган ва Лутфий ғазалларига тақлид қилган. Фузулий ва Навоий
ғазаллари (руҳан) шу қадар яқинки, бу, шубҳасиз, Фузулийнинг ижодий такомиллашувида
Навоийнинг катта таъсири борлигидан далолатдир”
1
деб жавоб беради.
Дарҳақиқат, навоийхон ўқувчи Фузулий девонини варақаласа Навоий байтларига руҳан,
маънан ва шаклан ўхшаш байтларга дуч келади. Хусусан, Фузулийнинг
“Беш
2
эмас”
радифли татаббуъси Навоийнинг айнан шундай радифли фалсафий, пурмаъно ғазалидан
илҳомланиб ёзилганлигини яққол кўрсатади.
Қайд этиш жоизки, Навоийнинг мазкур ғазали “Ғаройиб ус-сиғар” девонидан жой олган
бўлиб,
9 байт
дан иборат бўлса, Фузулий татаббуъси
7 байт
дан иборат. Биз ушбу мақола-
мизда татаббуъни тўлиқ, ғазалнинг эса мабдаъ, мақтаъ ва мазмуний кесишган байтларини-
гина қиёсий тадқиқ қилишни мақсад қилдик.
Демак, Алишер Навоий ғазални:
Даҳр судидин тамаъ узким, зиёне беш эмас,
Умрни тутқил ғаниматким, замоне беш эмас,
3
деб бошласа, Фузулий татаббуъда:
Даҳр бир манзил, ҳалойиқ корбони беш эмас,
Сўз ғаму афсона, эл афсонахони беш эмас,
деб салафи фикрини бошқача услубда ифода этади. Яъни,
дунё бир манзилгоҳ бўлса,
халқлар унда вақтинча қўним топадиган карвонлардир. Дунё халқларининг айтадиган сўзи –
ғам ва чўпчакдан, иши – эртакчиликдан бошқа нарса эмас.
Навоий ўз байтида
“суд”
ва
“зиён”
сўзлари орқали
тазод
санъатидан фойдаланган бўлса,
Фузулий
“афсона”
ҳамда “
афсонахон”
сўзлари орқали
иштиқоқ
санъатини қўллаган.
Татаббуънинг иккинчи байти:
Тарки фикри дуняву савдойи уқбо айлаким,
Дуняву уқбо хаёлию гумони беш эмас.
1
Ҳ. Арасли. Навоий ва озарбайжон адабиёти. Журн. “Ўзбек тили ва адабиёти”, 1968, № 3, - Б. 44.
2
Мазкур сўзнинг биз ўрганаётган ғазалдаги маъноси “кўп, ортиқ, зиёда”ни англатади. Қаранг: “Ўзбек тилининг
изоҳли луғати”, 2020, - Б. 245. Аммо баъзи байтлар “кўп” маъносида эмас, мазмун нуқтаи назаридан келиб чиқиб
шарҳланди.
3
Маъноси: Бу дунё фойдасидан тамаъни уз, чунки унинг фойдасидан зиёни кўп, умрни ғанимат тутки, вақтинг
кўп эмас.
S H A R Q M A S H ’ A L I
34
Маълумки, “савдо” сўзининг “қора”, “телбалик” ва “бозорда савдолашиш” маънолари бор.
Мазкур байтда сўзнинг учинчи маъносига ишора бор. Шунингдек, татаббуъдаги “савдо”
сўзининг келиб чиқиш “сарчашмаси” Навоий ғазалининг матлаъсига бориб тақалади. Зеро,
“фойда” ва “зарар” бор жойда, албатта, “савдо” ҳам бўлади. Байтнинг маъноси шундай:
“(Агар ақлинг бўлса) Дунё ва охират савдосини тарк этиш фикрини қилки, дунё хаёли
(ўткинчи ҳою ҳаваси) деб охират (бўлишига) гумон қилишинг нотўғридир”.
Татаббуънинг учинчи байти:
Аҳли ҳашмат кисватин зарбафт эдар билмазким, ул
Боғи жамият баҳорина хазони беш эмас.
Байтда изоҳталаб сўзлар бор:
“аҳли ҳашмат”
ҳашамат аҳли – бойликка ружу қўйганлар;
“кисват”
– тўн;
“зарбафт”
– зар билан зийнатланган. Ана энди байтнинг тўлиқ маъноси
келиб чиқади
: “Бойликка ружу қўйганлар тўнларини зар билан музайян қиладилар, лекин
билмайдиларки, бу зар – улар жамияти боғининг баҳорига келган хазон (фасли)дир”
.
Байтда
“аҳли ҳашмат”, “кисват”, “зарбафт”
ҳамда “боғ”, “баҳор”, “хазон” сўзлари ор-
қали
таносуб
, шу билан бирга,
“баҳор”
,
“хазон”
сўзлари орқали
тазод
санъати қўлланилган.
Аслида, ушбу байтга Навоий ғазалининг:
Эйки, бўлмиш хилъатинг зарбафт, бори билким, ул
Маъни аҳлин кулдурурга заъфарони беш эмас,
1
деган бешинчи байти “хамиртуруш” вазифасини ўтаган.
Ғазал байтида
“хилъат” ва “зарбафт”
сўзлари
таносуб
санъатини, “зарбафт” билан
“заъфарон” сўзларида сариқ рангга мансублик нуқтаи назаридан
ташбеҳ
санъатини
кўришимиз мумкин.
Навоий ғазалининг:
Қўй тавонолиғ сўзин, ёд эт ажал хоринки, бил
Пашшалар ниши қошинда нотавоне беш эмас,
деган учинчи байтини навоийшунос Олимжон Давлатов ўзининг
“Уй бино ажабтур...”
номли мақоласида шундай шарҳлайди:
“Тавонолиғ”нинг ўзаги “тавон” сўзи бўлиб, куч, қудрат,
зўрлик маъносини англатади (тавонгар – бой, бадавлат, нотавон – кучсиз, ҳимояга муҳтож
сўзларининг ўзаги ҳам “тавон” сўзидир). Одам боласининг замирида такаббурлик, ҳасад,
бахиллик, очкўзлик, менсимаслик, худбинлик каби иллатларнинг томир ёзишига кўпинча Яратган
томонидан синов тариқасида берилган мол-дунё, амал, билим, жисмоний қувват ёки зоҳирий
ҳусн-чирой сабаб бўлади. Муваққат муваффақиятларга мағрурланиш, фақат ўз салоҳиятига
таянишдан Олий Қудратни инкор этишдек ҳалокатли ҳолат юзага келади. Алалоқибат,
Намруддек худолик даъвосини қилганлар димоғига кирган бир пашша туфайли ҳалок бўладилар...
Тарих – одамийлик сабоғи. Ижодкор вазифаси – тарих ибратларини эслатиш орқали
инсонларни ҳамиша огоҳликка, Раҳмон изидан юришига даъват этмоқдир”.
Татаббуънинг тўртинчи байти айнан юқоридаги байтдан маънан “суғорилган” бўлса-да,
ифода ўзига хос:
1
Байтда изоҳталаб сўзлар: “хилъат” – халат, усти кийим; заъфарон – сариқ тусли зиравор, шифобахш ўсимлик.
Байтнинг маъноси: Эй, (ақлини эмас) устки кийимини зийнатлаш билан овора бўлган одам, билгингки, сенинг
бу зарбоф тўнинг маънавият аҳли олдида таъбни хуш қиладиган заъфарон гуличалик қадри йўқ”.
S H A R Q M A S H ’ A L I
35
Гар тавонолиғ сўзин сўйлар ҳулул этгач қазо,
Ҳар кими кўрсанг тавоно нотавони беш эмас.
Ушбу байтда нотаниш сўз –
“ҳулул”
.
“Ҳулул”
араб тилидан олинган бўлиб,
“етиб келиш,
ичига жойлашиш”
деган маънони англатади. Алалхусус, байтнинг мазмуни шундай:
“Қазо
кимга етиб келса, унга Яратганнинг қудрати ҳақида сўзлайди. Зеро, энг қудратли инсон ҳам
Унинг олдида ожиздир”.
Татаббуъ давом этади:
Айлаюб меҳнат замонида дамодам изтироб,
Истама роҳатки, роҳат ҳам замони беш эмас.
Байтда
“меҳнат”
ва
“роҳат”
сўзлари ўзаро зид тушунчага эга бўлгани учун
тазод
санъати қўлланилган. Маъносига келсак, Фузулий ўз лирик қаҳрамони орқали жами
инсонларга
бу дунёда изтироб чекиб, роҳат истамасликларини, зеро, меҳнат қилиб топилган
роҳат онлари ҳам ғаниматлиги, яъни, барча ҳодисотлар муваққат эканлигига
ишора қиляпти.
“Оламда манфаат деган чўпон бор. У одамларни қўйдек ҳайдаб юради”
дейди
донолар. Фузулий мазкур ҳикматга муштарак тарзда қуйидаги байтни ёзади:
Умр нақдин суд савдосинда зоеъ қилмаким,
Улким, одинг суд қилмишсан зиёни беш эмас.
Яъни,
умрнинг бойлигини фойда, манфаат кетидан қувиб, исроф қилма, аслида номини
фойда деб атаганинг кони зарардир
. Бу байтда ҳам
“суд”
,
“савдо”
ва
“зиён”
сўзлари орқали
таносуб
санъати ҳосил қилинган.
Навоий ғазал мақтасини:
Гар Навоий истади оворалиғ, эй аҳли хуш,
Ғам еманг, девонайи бехонумоне беш эмас,
1
деб тугатган бўлса,
Фузулий татаббуъни:
Эътибор, эй дил, Фузулийдан кетурким, ул фақир
Бедилу бечораю бехонумони беш эмас,
яъни,
аҳли дил, Фузулийга эътиборингизни қаратингки, унингдек дилсиз, чорасиз ва бор будидан
мосуволар кўп эмас
,
деб буюк Устозидан руҳан улги олиб якунлайди.
1
Маъноси: Эй ақл эгалари! Навоий оворалик истаб, ҳар тарафни кезган бўлса, ғам еманг, у каби боридан
айрилган девоналар кўп эмас.
