S H A R Q M A S H ’ A L I
94
ТАРЖИМАШУНОСЛИК
ЎЗБЕКЧА-ТУРКЧА ТАРЖИМАЛАРДА СЎЗ ТАНЛАШДА
ТАРЖИМОН МАҲОРАТИ
(Хайрулла Ҳамидов таржималари мисолида)
ШАБАНОВ ЖУМАЛИ
Филология фанлари номзоди, доцент, ТДШУ
Аннотация. Турк тилидан ўзбек тилига жуда кўп бадиий асарлар таржима қилинди. Бунда ўзбек
таржимонларининг ҳиссаси катта. Бунинг баробарида ўзбек адабиётининг энг сара намуналари ҳам
турк тилига ўгирилиб, турк китобхонларига армуғон этилмоқда. Ўзбек насри равнақига муносиб ҳисса
қўшган А.Қодирий, П.Қодиров, А.Қаҳҳор, Ў.Ҳошимов ва бошқа атоқли адибларимизнинг асарлари бугунги
кунда турк китобхонларига етиб борган. Бунда эса турк таржимонларининг ҳиссалари беқиёс. Шу билан
бир қаторда ўзбек адабиёти намуналарини турк тилига таржима қилишда ўзбек таржимонларининг
ҳам муносиб ҳиссалари бор. Ўзбекистон халқ ёзувчиси, Ўзбекистон Қаҳрамони Саид Аҳмад асарларининг
устоз Иристой Қўчқортоев, Х.Ҳамидов ва шогирдлари томонидан турк тилига қилинган таржималари
шулар жумласидандир. Таҳлилга тортилган асарлар ва таржималар ҳақида сўз юритилар экан,
келгусида бу соҳадаги ишларни янада ривожлантириш, ўзбек таржимонларининг айрим камчиликларини
кўрсатиш билан биргаликда уларнинг ютуқларини ҳам қайд этиш, таржималарни моҳир таржимонлар
назаридан ўтказиб бориш мақсадга мувофиқ.
Таянч сўз ва иборалар: Таржима, таржимон маҳорати, Х.Ҳамидов, турк таржимонлари, дунё
адабиёти, фразеологизмлар.
Аннотация. Многие произведения искусства переведены с турецкого на узбекский. При этом
значителен вклад переводчиков с узбекского языка. В то же время лучшие образцы узбекской литературы
переводятся на турецкий язык и представляются турецким читателям. На сегодня турецкие читатели
ознакомились с произведениями А. Кадыри, П. Кадырова, А. Каххора, О. Хошимова и других известных
писателей, внесшими достойный вклад в развитие узбекской прозы. Неоценим вклад турецких пере-
водчиков. Вместе с тем, узбекские переводчики внесли достойный вклад в перевод узбекской литературы
на турецкий язык. Среди них переводы произведений Народного писателя Узбекистана, Героя Узбекистана
Саида Ахмада на турецкий язык, выполненные Иристоем Кочкартоевым, Х. Хамидовым и их учениками.
Говоря об проанализированных произведениях и переводах, целесообразно и дальше развивать работу в
этом направлении, выделить некоторые недостатки узбекских переводчиков, а также их достижения,
вести переводы с точки зрения квалифицированных переводчиков.
Опорные слова и выражения: Перевод, переводческое мастерство, Х.Хамидов, турецкие переводчики,
мировая литература, фразеология.
Abstract. Many works of art have been translated from Turkish into Uzbek. The contribution of Uzbek
translators is significant. At the same time, the best examples of Uzbek literature are being translated into Turkish
and presented to Turkish readers. The works of A. Kadyri, P. Kadyrov, A. Qahhor, O. Hoshimov and other famous
writers who have made a worthy contribution to the development of Uzbek prose have reached Turkish readers
today. The contribution of Turkish translators is invaluable. At the same time, Uzbek translators have made a
worthy contribution to the translation of Uzbek literature into Turkish. Among them are translations of the works
of the People's Writer of Uzbekistan, Hero of Uzbekistan Said Ahmad into Turkish by teachers Iristoy Kochkartoev,
H. Khamidov and his students. Speaking about the analyzed works and translations, it is expedient to further
S H A R Q M A S H ’ A L I
95
develop the work in this area, to highlight some shortcomings of Uzbek translators, as well as their achievements,
to conduct translations from the perspective of skilled translators.
Keywords and expressions: Translation, translator skills, Kh.Hamidov, Turkish translators, world
literature, phraseology.
Ўзбекистон Республикаси мустақиллиги йилларида бутун дунё халқлари ўзбек адабиёти,
тарихи ва маданиятини бадиий таржима воситасида янада яхшироқ таний бошлади. Ўз нав-
батида, ўзбек адабиёти ҳам дунё адабиёти дурдоналари билан янада бойиди. Адабиёт
соҳасида алоқаларни кучайтириш, ўзбек адабиёти, маданияти, қадриятларимизга ҳурмат
билан қараётган халқларга нималарни тақдим этишимиз мумкин деган масала кун тарти-
бидан ўрин олди.
Сўнгги йилларда турк тилидан ўзбек тилига жуда кўп бадиий асарлар таржима қилинди.
Бунда ўзбек таржимонларининг ҳиссаси катта. Бунинг баробарида ўзбек адабиётининг энг
сара намуналари ҳам турк тилига ўгирилиб, турк китобхонларига армуғон этилмоқда. Ўзбек
насри равнақига муносиб ҳисса қўшган А.Қодирий, П.Қодиров, А.Қаҳҳор, Ў.Ҳошимов ва
бошқа атоқли адибларимизнинг асарлари бугунги кунда турк китобхонларига етиб борган.
Бунда эса турк таржимонларининг ҳиссалари беқиёс. Шу билан бир қаторда ўзбек адабиёти
намуналарини турк тилига таржима қилишда ўзбек таржимонларининг ҳам муносиб ҳисса-
лари бор. Ўзбекистон халқ ёзувчиси, Ўзбекистон Қаҳрамони Саид Аҳмад асарларининг устоз
Иристой Қўчқортоев, Х.Ҳамидов ва шогирдлари томонидан турк тилига қилинган таржи-
малари шулар жумласидандир.
Ўзбек ёзувчиси С. Аҳмад асарларининг қаҳрамонлари оддий одамлар. Уларнинг хатти-
ҳаракатлари, гап-сўзлари, орзу-умидлари табиий, ҳаётда бирон нарсага эришса қувонишади,
хато қилишса, тўсиқларга дуч келиб, муваффаққиятсизликка учрашса қайғуришади, изтироб
чекишади. Уларнинг қувонч онлари, дарду изтироблари адиб томонидан ғоят ишончли
қаламга олинади.
Қуйида ўткир қалам соҳиби Саид Аҳмад ҳикояларининг турк тилига бадиий таржимаси
хусусида сўз боради. Ҳикоялар турк тилига Х. Ҳамидов томонидан таржима қилинган.
Таржимада ҳар доим маданий компонент, яъни бир халққа хос бўлган маданий унсур –
халқ мақолларидир. Таржимон ижод жараёнида ана шу маданий бўёқдор сўзларга доимий
равишда эътибор бериши керак.
Саид Аҳмаднинг “Бир ўпичнинг баҳоси” деб номланган ҳажвий ҳикоясидан: “Аёл
қиқирлаб кулди. Шунда йигит уни елкасидан тортиб ўзига қаратди-да, яна чўпиллатиб
ўпа бошлади. Йигитнинг дўпписи скамейка орқасига тушди. Қўл узатиб олаётганда кўзи
Сотволдига тушдию қимирламай қолди. Ердан олган дўппи худди бир тонналик юк бўлиб
туюлди. У дўппини нима қилишини билмай бақрайиб тураверди”
1
. Ушбу парчани Х.Ҳамидов
турк тилига қуйидагича ўгиради:
“Kadın da hıkır hıkır güldü. O an adam kadının omuzlarından
tutarak kendine çekip öpmee başlamaz mı?! Derken adamın başındaki doppusu peykenin arkasına
düştü. Elini uzatıp doppuyu kaldırırken gözü Satvaldı’ya düştü. Eğildiği hâlde donakaldı.
Kaldırmakta olduğu doppu değil de, bir tonlu ağır yüktü sanki. Ne yapacağını şaşırıp bir an
hareketsiz durdu”
2
. Таржимон парчани ўгирар экан, ҳар бир сўзга алоҳида эътибор қаратган.
1
Саид Аҳмад, “Бир ўпичнинг баҳоси”, ҳикоя, Танланган асарлар, 3 жилдлик, 2-жилд, Ҳажвиялар, пьесалар,
“Шарқ” нашриёт–матбаа концерни Бош таҳририяти. –Тошкент, 2000.
2
Said Ahmad, “Bir öpücüğün faturası”, hikâye, Özbek Edebiyatı’nın Seçme Eserleri, 2. Bölüm. Hikâyeler. –T.:
“Mumtoz So‘z”, 2013.
S H A R Q M A S H ’ A L I
96
Бир сўзга алоҳида эътибор қаратамиз. Таржимон ўзбекча “дўппи” сўзининг аслиятдагидай
ёзилишини эътиборга олган, яъни сўз транслитерация йўли билан ўгирилган. Шу билан
бирга, тавсифий таржима усулини қўллаш орқали мазкур реалияга изоҳ бериб ўтилган:
doppu
– “takkeye benzeyen baş giysisi”
. Ушбу мисолда Саид Аҳмад енгил бош кийими – дўппини
“бир тонналик юк”ка ўхшатиш, яъни адиб метафорик ўхшатиш усулини қўллаш орқали
йигитнинг аҳволини, шарманда бўлганлигини тасвирлайди. Таржимада бу индивидуал
метафорик ўхшатиш калкалаш йўли билан берилади: Худди бир тонналик юк бўлиб туюлди. –
bir tonlu ağır yüktü sanki.
Шу каби, парчада “бақрайиб турмоқ” бирикмаси учрайди (“У дўппини
нима қилишини билмай бақрайиб тураверди”) Уни таржимон
“Ne yapacağını şaşırıp bir an
hareketsiz durdu”
– деб ўгиради. Таржимон асл матндаги вазиятни ишончли тиклаб бера олган.
Яна бир парчага эътибор берамиз:
“– Хотин, – деди Тўлаган бир куни. – Бир нарсага
ҳайронман. Менинг бурним япасқи, сенинг иягинг паст. Мен буғдойранг, сен оппоққинасан,
боламиз нечукким қирра бурун, қоп-қора, сочлари жингала, худди Пушкиннинг бола пайтига
ўхшайди. Мабодо туғуруқхонада бировнинг боласига айрибоши қилиб қўйишмаганмикин?
Уруғимизда бунақанги башарали одам бўлмаган эди шекилли. Лўли-пўлининг боласи эмасмикин?
– Э, гапингиз қурсин...
– Ўша сен ётган роддомда биронта лўли хотин туғмаганмиди?
Марҳаматхон ўйланиб қолди.
– Қайдам. Бир лўли хотин бола кўрди, дегандек гап бўлганди шекилли.
Тўлаган икки тиззасига шапиллатиб уриб, ўрнидан туриб кетди.
– Ана, айтмадимми? Бу бола лўли, қилиқлари ҳам лўлича. Дутор олиб бердим, қарамади,
рубоб олиб бердим, ушлаб ҳам кўрмади. Чилдирма олиб келганимда қўлимдан юлиб олди-ю,
даранглатиб чалишга тушиб кетди. Лўлилар чилдирмага ўч бўлади-да. Ўн иккига энди кирди,
мўйлаби чиқяпти. Умуман, лўли болаларнинг мўйлаби тез чиқади дейишади.
Юқоридаги парчанинг Х.Ҳамидов томонидан қилинган туркча таржимасига эътибор
қаратамиз:
“Karıcığım, düşündükçe şaşırıyorum. Benim burnum yassı, senin çenen de düz, ben
esmerim, sen de beyaz tenlisin. Ama neden oğlun gagaburun, teni de simsiyah, saçları kıvırcık,
Puşkin’in gençliğini hatırlatıyor. Acaba, bu çocuğu doğum evinde başkasının çocuğuyla
değiştirmişler mi, yoksa? Bildiğim kadarıyla, bizim ailede böyle bir çocuk doğmamış. Çingene falan
mı doğurmuş bu çocuğu diye korkuyorum.
– Saçmalama!..
– İşte o senin yattığın doğum evinde o günler çingene kadın doğum yapmamıştı, değil mi!
– Merhamet hanım biraz düşünceye daldıktan sonra:
– Nereden bileyim, ama orada bir çingene kadının doğum yaptığı kulağıma çalınmıştı bir ara, – dedi.
Töleğen dizlerini dövdü ve hemen oturduğu yerden fırladı.
– Söyledim, ya! Bu çocuk çingene yavrusu, vallahi. Davranışları da tam çingenelere has. Dutar
3
aldım, elini bile sürmedi, rübab
4
aldım, dönüp bakmadı, ama bir tef getirdim, elimden hemen çekip
aldı ve gümbür gümbür çalmaya başladı. Vallahi, bu çocuk gerçek bir çingene yavrusu. Çünkü
çingeneler tefi görünce dayanamazlar. Daha on iki yaşım doldurmadı, ama bıyığı çıkmaya başlamış.
Çünkü çingene çocuklarının bıyıkları erken çıkar, kıllı bir millet olur onlar.
Саид Аҳмад асарларидаги ибораларнинг таржимада берилиши алоҳида мавзуни ташкил
этади. Масалан, ўзбек тилида “ошга пашша тушмоқ” ибораси бор (“хурсандчилик пайтда
бирдан нохуш вазиятнинг юз бериши” маъносида). Таомларнинг шоҳи ҳисобланган ош билан
боғлиқ анаъаналар қанча кўп бўлса, бу билан боғлиқ мақол ва иборалар ҳам кам эмас. Саид
Аҳмад ушбу иборани “ширин суҳбатнинг белига тепиш” маъносида “чойга пашша тушмоқ”
S H A R Q M A S H ’ A L I
97
шаклида ишлатади. “Бир ўпичнинг баҳоси” ҳикоясида ўн икки яшарлик Сотволди паркда
дадаси Тўлаганнинг дўкон сотувчиси Суйдихонни ўпганини кўриб қолади. Ота-боланинг
ўртасида даҳанаки жанг бўлади:
“Тўлаган ёнидаги жувонга қаради.
– Сиз кетаверинг, чойимизга пашша тушди. Бу ахмоқ билан ўзим гаплашиб қўяман”.
Жумла туркчага қуйидагича ўгирилган:
“Töleğen yanındaki kadına baktı.
Hayatım, sen şimdi git, çayımıza sinek düştü artık. Bu yaramaz çocukla konuşurum ben, sen hiç
merak etme, tamam mı? Haydi...”
Таржимада ўзбекча ибора калкалаш усулида берилган. Бундан ташқари, таржимон айрим
сўзларни ўзидан қўшиб жумланинг таъсирини янада кучайтиради. Масалан, таржимон
“Hayatım”
,
“Sen hiç merak etme, tamam mı? Haydi”
жумлаларини ўзидан қўшиш орқали ўзбекча
матнни туркча сўзлашув услубига максимал даражада яқинлаштиришга ҳаракат қилади.
Ўзбек адабиётида ўзининг ўчмас асарлари билан ном қолдирган, халқ меҳри ва ардоғига
сазовор бўлган ёзувчи ва драматург Саид Аҳмадни қанчалар таърифласак кам. Ҳикоя ва романлари
ҳар бир ўзбек хонадонининг китоб жавонидан ўрин олган адибнинг ибратли ҳаёт ва ижод йўли
китобхонлару тадқиқотчилар томонидан зўр қизиқиш билан ўрганилиб келинмоқда.
“Саид Аҳмад ҳикояларида Ойбекнинг психологик тасвир маҳорати, Ғафур Ғулом юмори,
Абдулла Қаҳҳор баёнидаги ихчамлик мужассамдир.”
1
Дарҳақиқат, адиб ҳикояларини
ўқиркансиз ушбу фикрларнинг нечоғлик тўғри эканлигига амин бўласиз. Ўзига хос бадияти,
юморига эга бўлган ёзувчининг қаҳрамонлари оддий кишилар бўлиб, ҳар доим эзгу орзу-
истаклари йўлида курашадилар. Уларнинг ҳаёт тарзида миллийлик, қадриятларга содиқлик,
раҳм-шавқат, каттага ҳурмату кичикка иззат каби инсоний туйғулар акс этади. Шунингдек,
ёзувчи жамият ҳаётидаги баъзи бир камчиликларни енгил мутоиба билан қаламга олиб муҳим
маънавий масалаларни олға суради.
С.Аҳмаднинг “Ялпиз ҳиди” ҳикоясида эри билан уришиб қолиб, ундан қасд олиш ниятида
аҳдига хиёнат қилмоқчи бўлган аёл ҳақида. Ҳикоя хотин-қизлар, оила, муҳаббат мавзусида
ёзилган ва адибнинг бошқа асарларидан алоҳида ажралиб туради. Бир мисол:
“Бу ташвишни
ўзимга қаёқдан орттирдим, дедим-у малол келгандек унинг оппоқ билакларидан ушлаб
турғиздим-да, бир қўлимни белидан ўтказиб (бошқа иложим ҳам йўқ эди), сув ёқалаб олиб
кетдим. ...Атроф жимжит. На қуш учади, на одам ўтарди. Бўй баравар қамишлар қилт
этмайди. Ялангликроқ жойга келиб тўхтадик. Хотин сал ўзига келди”
(72-б).
Парчада
персонажнинг ўша топда нима ўйлаётгани ифода этилган. Унинг фикрларидаги қарама-
қаршилик, беқарорлик муаллиф томонидан ишончли берилган. Ушбу парчанинг туркча
таржимасини кўздан кечирамиз:
“Nasıl karşıma çıktı bu baş belası?” düşüncesiyle kadının
bembeyaz bileklerinden tutup ayağa kaldırdım ve bir kolumu belinden geçirerek su boyundan ileriye
doğru götürdüm. Başka çarem de kalmamıştı zaten. ...Etraf sessiz. Ne bir kuş uçuyor, ne de bir insan.
İnsanın boyu kadar kamışlar kıpırdamıyor bile. Düz bir yere gelince durduk”
(53-б). Турк тилига
ишончли ўгирилган монологнинг баён шакли ва мазмуни таржимани ўқувчи китобхонга
жуда ҳам тушунарли, оҳангдор, образли нутқ воситалари ниҳоятда бўёқдор.
С.Аҳмад оила, муҳаббат мавзусига бағишланган ҳикоясида ички дунёси бой, покиза бош
қаҳрамон – ўзбек аёли характерининг қирраларини очиб беради. Чунончи, адибнинг “Алла”
ҳикоясида муҳаббатнинг туғилиши, унинг лаззати ва дардлари, севгини қадрлаш ва муҳаббатда
вафодор бўлиш масалалари, севгининг биз тасаввур қилолмайдиган тақдири кабилар аниқ,
1
http://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/o-zbek-ziyolilari/said-ahmad -1920-2007
S H A R Q M A S H ’ A L I
98
ишонарли ва ҳаққоний тасвирланган. Буларнинг ҳаммаси орқали катта инсоний муҳаббат
ҳақидаги адиб фалсафаси ўқувчининг қалбига етиб боради:
“... Мана ҳозир ҳам у Озоданинг йўлига кўз тикиб ўтирибди. ...Мана шу меҳру муҳаббат тўла
кўзларга боқиш Озода учун қанчалар оғир. Кейинги кунларда эрининг меҳру муҳаббат тўла
кўзларига сўлғинлик, пинҳоний изтиробнинг таъсири сезилиб қолди. Озода бу дардни билади.
Бироқ у эрини юпатишга, мана шу маъюс кўзларга тик боқишга қодир эмас” (139-б).
Ушбу
парча туркчага қуйидагича ўгирилган:
“Hamidcan şu an evde Âzade’yi dört gözle bekliyor ama,
eve gelince kocasının gözlerine bakmak Âzade’ye hem mutluluk, hem acı veriyor. Son günlerde
kocasının sevgi, merhamet dolu gözlerinde yorgunluk, gizli ıstırap, dert saklı gibiydi. Bunun nedeni
de Âzade’ye malum ama, her şeye rağmen kocasını teselli etmeye, onun derdini paylaşmaya, güzel
gözlerine dik bakmaya cesareti de, gücü de yetmiyordu.”
(65-б). Эътибор бериб қаралса,
таржимоннинг ўз ишига қанчалик ижодий ёндашгани, керакли ўринларда “ўзидан” сўзлар
қўшиб аслият жумласига мос жумлалар қурганига гувоҳ бўлиш мумкин.
Эргаш Очилов бадиий таржимада таржимоннинг нималарга аҳамият бериши керак
эканлиги ҳақида шундай дейди: “Бадиий таржиманинг яна муаллиф услубини қайта яратиш,
асар ритми ва интонациясини сақлаш, персонажлар нутқини аслиятдаги табиийлиги билан
акс эттириш, миллий колоритни бериш, фразеологизмларнинг муқобил вариантларини
топиш, шева хусусиятларини ифодалаш каби кўплаб катта-кичик талаб-шартлари мавжудки,
улар таржимоннинг чиндан ҳам ҳал қилувчи мақомга эга эканлигини кўрсатади.”
1
Дарҳа-
қиқат, таржимон ижод жараёнида буни ҳисобга олгани яққол кўринади.
Хулоса қилиб айтганда, таҳлилга тортилган асарлар ва таржималар ҳақида сўз юритилар
экан, келгусида бу соҳадаги ишларни янада ривожлантириш, ўзбек таржимонларининг айрим
камчиликларини кўрсатиш билан биргаликда уларнинг ютуқларини ҳам қайд этиш, таржи-
маларни моҳир таржимонлар назаридан ўтказиб бориш мақсадга мувофиқ, деб ўйлаймиз.
1
Очилов Э., Таржима назарияси (ўқув қўлланма). – Т.: 2014. -74-б.
