“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
179
5/2020
(№
00049)
РЕСПУБЛИКА ҲУДУДЛАРИНИНГ ИЖТИМОИЙ-ИҚТИСОДИЙ
РИВОЖЛАНИШИНИ ТАҲЛИЛ ҚИЛИШДА РЕЙТИНГ БАҲОЛАШ
ТИЗИМИНИНГ МОҲИЯТИ ВА АФЗАЛЛИКЛАРИ
Каримов Дилшадбек Абдумаликович
Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий тараққиёт ва камбағалликни
қисқартириш вазирлиги бошқарма бошлиғи, мустақил изланувчи
E-mail:
Аннотация:
Мазкур мақолада
миллий иқтисодиётнинг барқарор ривожланиши ва
унинг
рақобатбардошлигини
таъминлашда
ҳудудларнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
салоҳиятидан
самарали
фойдаланиш,
ҳудудлар
иқтисодиётининг
ривожланиш
кўрсаткичларини шакллантиришда рейтинг баҳолаш тизимининг аҳамияти ва
афзалликлари, мамлакатимизда ҳудудлар ривожланиш даражаларини қиёсий ва комплекс
таҳлил қилиш асосида иқтисодий қарорлар қабул қилиш самарадорлигини ошириш
,
шунингдек, ҳудудларни ривожлантиришга қаратилган иқтисодий сиёсатни янада
такомиллаштириш юзасидан илмий
-
амалий мулоҳазалар баён этилган.
Калит
сўзлар:
ҳудудлар иқтисодиёти, рейтинг баҳолаш тизими
,
ҳудудлар
ривожланиши ҳолатининг қиёсий таҳлили, методология
.
Аннотация:
В данной статье приводятся научно
-
практические аспекты, связанные с
эффективным использованием социально
-
экономического потенциала регионов в
развитии национальной экономики и обеспечении её конкурентоспособности, сущностью
и преимуществами системы рейтинговой оценки в формировании показателей развития
экономики регионов, повышением эффективности принятия экономических решений на
основе сравнительного и комплексного анализа уровней развития регионов в стране, а
также дальнейшим совершенствованием экономической политики, направленной на
развитие экономики регионов.
Ключевые слова:
региональная экономика, система рейтинговой оценки
,
сравнительный анализ развития экономики регионов, методология
.
Abstract
:
This article provides scientific and practical aspects related to the effective use of
the socio-economic potential of the regions in the development of the national economy and
ensuring its competitiveness, the essence and advantages of the rating system in the formation of
indicators for the development of the regional economy, increasing the efficiency of economic
decision-making on the basis of comparative and complex analysis of the levels of development of
regions in the country, as well as further improvement of economic policy aimed at developing the
economy of the regions.
Key words:
regional economy, rating system, comparative analysis of regional economic
development, methodology.
Кириш
Миллий иқтисодиёт тараққий топиши ва мамлакат аҳолиси фаровонлигини
таъминлашнинг энг бирламчи омили мамлакат ҳудудларининг ижтимоий
-
иқтисодий
салоҳияти ва ундан самарали фойдаланиш билан бевосита боғлиқдир. Зеро,
ҳудудларда барқарор ривожланиш кўрсаткичларига эришмасдан туриб, миллий
иқтисодиётни ривожлантириш ва унинг рақобатбардошлигини таъминлаш ҳақида
фикр билдиришнинг ўзи мантиқий нуқтаи назардан самарасиз бўлиб ҳисобланади.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
180
5/2020
(№
00049)
Шундай экан, ҳозирги ривожланаётган даврда ва чуқур ислоҳотлар фонида
республикамиз ҳудудларининг ижтимоий
-
иқтисодий ривожларишини атрофлича
таҳлил қилиш муҳим ва оқилона иқтисодий қарорлар қабул қилишда ҳар қачонгидан
ҳам долзарблик касб этмоқда.
Бу борада
,
республикамиз ҳудудларини барқарор ва жадал ривожлантириш
учун уларнинг комплекс ва мутаносиб ижтимоий
-
иқтисодий ривожланишини, табиий
хом
-
ашё ресурсларидан фойдаланиш самарадорлигини, иқтисодий ва инвестициявий
салоҳиятини, шунингдек, ҳудудларнинг бошқа қиёсий устунликларини баҳолашнинг
ягона тизимини жорий этиш мақсадида
,
Ўзбекистон Республикаси Президентининг
2020 йил 1 майда ПҚ
-4702-
сон “Ҳудудларни ижтимоий
-
иқтисодий
ривожлантиришни
рейтинг
баҳолаш тизимини жорий этиш тўғрисида”ги қарори
[20]
га мувофиқ статистик
кўрсаткичлар ва сўровномалар натижалари асосида ҳудудларнинг ижтимоий
-
иқтисодий ривожланишини рейтинг баҳолаш тизими жорий этилди.
Бу эса, ўз
навбатида
республика
ҳудудларининг
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожланиш
кўрсаткичларини таҳлил қилиш борасидаги муаммоларнинг амалий ечими бўлиб
хизмат қилмоқда
.
Шу ўринда қайд этишимиз жоизки, бугунги кунга қадар Ўзбекистон
Республикасида ҳудудларни
ижтимоий
-
иқтисодий ривожлантиришнинг жорий
ҳолатини чуқур таҳлил қилишда истиқболга йўналтирилган мақсадли дастурларни
ишлаб чиқиш учун уни комплекс баҳолашнинг ҳамда юзага келаётган муаммоларни
ҳал қилиш бўйича комплекс чора
-
тадбирлар ишлаб чиққан ҳолда уларга тезкорлик
билан ва лозим даражада жавоб қайтаришнинг ягона мувофиқлаштирилган
механизми мавжуд эмас эди
.
Ҳудудларнинг ижтимоий
-
иқтисодий ривожланишини
рейтинг баҳолаш тизими
эндиликда республика миқёсида ёки алоҳида олинган
ҳудудлар кесимида иқтисодий –
ижтимоий соҳаларга доир қарорлар қабул қилишда,
айни ҳудудлардаги тизимли муаммоларни аниқлашда, ҳудудларнинг реал иқтисодий
салоҳиятини баҳолашда, аҳоли турмуш даражаси ва даромадларини таҳлил қилишда,
шунингдек, энг муҳими жойлардаги маҳаллий ижро органлари раҳбарларининг
фаолиятларини доимий кузатиб бориш
асосида масъулиятини ошириш
ва уларнинг
фаолияти самарадорлигини холисона баҳолашда ўзига хос методология ҳисобланади.
Мавзуга оид адабиётлар шарҳи
Ҳозирги кунга қадар минтақавий иқтисодиёт ва ҳудудлар иқтисодиёти билан
боғлиқ илмий
-
назарий масалалар қатор иқтисодчи олимлар ва амалиётчи
мутахассислар томонидан фаол тадқиқ этиб келинади. Хусусан, ҳудудлар
иқтисодиётини ривожланиш кўрсаткичларини баҳолашнинг назарий
-
услубий
асослари жаҳоннинг етакчи илмий марказлари ва тадқиқот институтлари олиб
борилган изланишларининг асосий йўналишларидан бири бўлиб келган.
Ушбу
масалаларни тадқиқ қилишда ўз мулоҳаза ва илмий қарашлари билан фаол иштирок
этиб келаётган хорижий олимлар қаторида
Армстронг Ж.Тайлор
[7],
Эдгар М.Хувер,
Франк Гиарратани
[12]
, Питер Миесзковский, Махлон Р.Страсзхем
[15],
Татаркин А.И.,
Анимица Э.
[18]
, Бутов В.И., Игнатов В.Г., Кетова Н.П.
[9],
Ермошина Г.Р.
[10]
, Фетисов
Г.Г. ва Орешин В.Р.
[11]
, Юмаев Е.А.
[20],
Цаллагова
Л.
М., Хачиров
И.
[21]
ларнинг
илмий изланишларини алоҳида кўрсатиб ўтишимиз мумкин.
Республикамизда ҳам ҳудудлар иқтисодиётига оид бўлган илмий қарашлар ва
назарий изланишлар кўпчилик иқтисодчи олимларнинг тадқиқотларида атрофлича
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
181
5/2020
(№
00049)
қамраб олинган. Бу борада
иқтисодчи олимлар қаторида Абдуллаев И.С.
[6],
Ахмедов
Т.М.
[8]
, Салимов Б.Т.
[17]
, Назаров Ш.Х.
[14]
, Содиқов А.
[16],
Якупов И.О., Исломов А.,
Суннатов М.Н.
[19]
, Қодиров А., Асқарова М., Ахмедиева А.
[13]
ва бошқалар
ҳудудлар
иқтисодиётининг назарий
-
услубий жиҳатларини ўрганиш борасида чуқур изланишлар
олиб бормоқда.
Ҳудудлар иқтисодиёти билан боғлиқ илмий
-
назарий тадқиқот ва олимларнинг
фикр
-
мулоҳазаларини чуқур ўрганган ҳолда, муаллиф томонидан ушбу муаммога
ўзига хос ёндашилган. Яъни, муаллиф ҳудудларининг ижтимоий
-
иқтисодий
ривожланишини таҳлил қилишда рейтинг баҳолаш тизимининг
аҳамияти хусусида
атрофлича хулосаларни шакллантиришга эришган ва мамлакатимиз ҳудудларига ушбу
тизимни жорий
қилиш масалаларига оид ўз таклифларини илгари сурган.
Тадқиқот методологияси
Илмий мақолани тайёрлашда бир нечта тадқиқот методологиялари ва
усулларидан фойдаланилган. Хусусан, илмий абстракция, эксперт баҳолаш, индукция
ва дедукция, ижтимоий
-
иқтисодий ҳодисаларни тизимли таҳлил қилиш, иқтисодий
-
статистик таҳлил, қиёсий таҳлил сингари усуллар кенг қўлланилган
.
Таҳлил ва натижалар
Мамлакатимизнинг ҳар бир ҳудуди ўзига хос. Бир вилоят ичидаги туманларнинг
имкониятлари ҳам бир
-
бирига ўхшамайди. Шу боис Қорақалпоғистон Республикаси,
Тошкент шаҳри ва вилоятлар иқтисодиётини ривожлантириш масалалари алоҳида,
манзилли тарзда муҳокама қилиб борилмоқда.
Давлатимиз раҳбари жойларга чиқиб,
аҳоли билан гаплашиб, белгиланаётган чора
-
тадбирларнинг долзарб ва амалий
бўлишига катта эътибор қаратмоқда.
Марказдаги раҳбарлар қарорлар қабул қилишда
ҳокимларнинг умумий ҳисоботлари билан кифояланиб қолаётгани танқид қилиниб,
бундан буён ҳудудларга оид ҳар бир масалани аниқ туман, қишлоқ, маҳалла, соҳа ва
корхона кесимида, муаммонинг энг қуйидаги илдизигача тушиб, уни ҳал қилиш зарур.
Дастурлар ишлаб чиқишни ҳар бир қишлоқдан бошлаш, қайси қишлоқда қайси
йўналишни ривожлантириш, бунга қанча маблағ ажратиш кераклигини аниқ кўрсатиш
талаб этилади
[4].
Айни ушбу вазифаларнинг ижросини таъминлаш борасида республикамизда
амалиётга жорий қилинаётган ҳудудларнинг ижтимоий
-
иқтисодий ривожланишини
рейтинг баҳолаш тизими
муҳим аҳамият касб этади. Мазкур рейтинг баҳолаш тизими
кенг қамровли ва ҳудудларни комплекс баҳолаш имкониятига эга бўлиб, ўз ичига
қуйидаги асосий йўналишларни қамраб олади:
❖
барқарор ва мутаносиб иқтисодий тараққиётни таъминлаш, иқтисодий
ислоҳотлар самарадорлиги;
❖
янги иш ўринлари яратиш, ишсизликни камайтириш ва меҳнат бозори
самарадорлигини таъминлаш;
❖
ижтимоий хизматлардан фойдаланиш имкониятларини ошириш ва аҳоли
турмуш сифатини яхшилаш;
❖
аҳоли ва бизнес учун зарур шарт
-
шароитлар яратиш, ишлаб чиқариш
инфратузилмасининг барқарорлиги ҳамда ишончлилигини таъминлаш;
❖
ҳудудларнинг
рақобатбардошлик
даражасини
ошириш,
уларнинг
иқтисодиётини янада диверсификация қилиш;
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
182
5/2020
(№
00049)
❖
ишбилармонлик муҳити сифатини яхшилаш, тадбиркорликни доимий
қўллаб
-
қувватлаш ва жадал ривожлантириш;
❖
ҳудудларнинг молиявий мустақиллигига эришиш ҳамда банк
-
молия
соҳасини ривожлантириш;
❖
маҳаллий ҳокимият органларининг фуқаролар мурожаатлари билан ишлаш
самарадорлиги ва маълумотларнинг очиқлигини ошириш.
Рейтинг баҳолаш кўрсаткичлари Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар,
Тошкент шаҳри, туманлар ва шаҳарлар бўйича ҳисоблаб чиқилади.
Баҳолаш
кўрсаткичларини шакллантириш икки босқичдан иборат
(1-
расм).
1-
расм. Республика ҳудудларнинг ижтимоий
-
иқтисодий ривожланишини баҳолаш
кўрсаткичлари ва уларни шакллантириш босқичлари
Манба: Муаллиф ишланмаси
Биринчи босқичда ҳудудларнинг ижтимоий
-
иқтисодий ривожланиш ҳолатини
баҳолаш учун статистик кўрсаткичлар асосида баҳоланадиган
8
та устувор йўналиш
ва
• иқтисодий ривожланиш ва самарадорлик
;
• меҳнат бозори самарадорлиги
;
• ижтимоий
хизматлардан
фойдаланиш
имконияти ва сифати
;
• инфратузилмадан фойдаланиш имконияти
ва унинг ривожланганлиги
;
• иқтисодиётнинг
рақобатбардошлиги
ва
диверсификация қилинганлиги
;
• ишбилармонлик
муҳити
сифати
ва
тадбиркорликни ривожлантириш
;
• молиявий
мустақиллик,
банк
-
молия
соҳасининг ривожланиши
;
• маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг
фуқаролар мурожаатлари билан ишлаш
самарадорлиги
ва
маълумотларнинг
очиқлиги
.
Биринчи босқич
(статистик маълумотлар
асосида ҳудудларнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожланиш ҳолатини
баҳолаш)
• аҳолининг ижтимоий ўзини ҳис этиши ва
турмуш сифати
;
• тадбиркорлар
ва
инвесторлар
учун
ишбилармонлик муҳитининг ҳолати
;
• жамиятнинг ислоҳотларга ишончи даражаси
ҳамда
давлат бошқаруви
ва
маҳаллий
ҳокимият институтларининг сифати
.
Иккинчи босқич
(махсус
методология асосида
ҳудудлардаги аҳвол
юзасидан сўровлар
ўтказиш)
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
183
5/2020
(№
00049)
иккинчи босқичда Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳри,
туманлар ва шаҳарлардаги ижтимоий
-
иқтисодий аҳвол тасдиқланган методология
асосида қуйидагиларни аниқлаш мақсадида алоҳида сўровлар ўтказиш орқали 3 та
устувор йўналиш доирасида баҳолаш амалга оширилади.
Статистик кўрсаткичларга асосан, уларга мувофиқ ҳудуд учун энг юқори балл 50
балл
ва ўтказилган сўров натижаларига кўра, унга мувофиқ ҳудуд учун энг юқори балл
ҳам 50 баллни ташкил этади.
Устувор йўналишларни ташкил қилувчи статистик
кўрсаткичлар ҳам ижобий, ҳам салбий бўлиши мумкин.
Ижобий кўрсаткичлар бўйича баллар қуйидаги формула асосида ҳисобланади:
бунда:
X
ball
-
ҳудуднинг
муайян
кўрсаткич
бўйича
балли;
X
-
ҳудуд
кўрсаткичи;
X
max
-
ҳудудлар орасида ушбу кўрсаткичнинг максимал қиймати;
X
ballmax
-
берилган кўрсаткичнинг энг юқори балли.
Салбий кўрсаткичлар бўйича баллар қуйидаги формула асосида ҳисобланади:
бунда:
X
ball
-
ҳудуднинг
муайян
кўрсаткич
бўйича
балли;
X -
ҳудуд
кўрсаткичи;
X
max
-
ҳудудлар орасида ушбу кўрсаткичнинг максимал қиймати;
X
ballmax
-
берилган кўрсаткичнинг максимал балли.
Ҳудуд учун биринчи босқич бўйича жами баллар устувор йўналишларнинг
статистик кўрсаткичлари балларини жамлаш йўли билан ҳисобланади. Якуний балл эса
статистик кўрсаткичлар бўйича жами баллар ва ўтказилган сўров натижалари бўйича
тўпланган балларни қўшиш орқали аниқланади.
Аҳамиятлиси шундаки, мазкур рейтинг тизими асосида жорий йилда 2019 йил
якунлари бўйича ҳисобот кўрсаткичлари синов тариқасида таҳлил қилинди. Шунга
мувофиқ, биринчи марта туман ва шаҳарлардаги иқтисодий кўрсаткичлар,
тадбиркорликни қўллаб
-
қувватлаш муҳити, инфратузилма ва мавжуд ресурслардан
фойдаланиш даражаси ўрганилди. Таҳлиллар асосида улардаги тадбиркорлик ривожи
ҳолати “яхши”, “ўрта” ва “қониқарсиз” ҳудудларга ажратилди. Хусусан, 48
та туман ва
шаҳардаги ҳолат “яхши”,
119 тасида “ўрта” ҳамда 33 тасида “қониқарсиз” деб топилган
[5].
Қиёсий таҳлилларни самарали амалга ошириш мақсадида, рейтинг натижалари
бўйича республиканинг барча туман ва шаҳарларини “яшил”, “сариқ” ва “қизил”
ҳудудларга ажратиб олинган
.
“Яшил” ҳудуд бу амалга оширилаётган ислоҳотлар ўз
самарасини бераётган ҳудудлар бўлса, “сариқ” ҳудудлар ислоҳотлар бошланган, лекин
ҳали ўз натижаларини кўрсатмаётган ҳудудлардир, “қизил” ҳудуд эса бу мавжуд
табиий бойликлар, ер, сув ва инсон ресурсларидан, энг асосийси, қабул қилинаётган
қарорларимиз билан яратиб берилаётган имкониятлардан фойдалана олмаётган
ҳудудлар ҳисобланади.
1)
2)
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
184
5/2020
(№
00049)
“Яшил” ҳудудга кирган туманлар бўйича айрим мисолларни кўриб чиқадиган
бўлсак, Қашқадарё вилояти Қамаши туманининг ушбу тоифага киритилиши асосан
тадбиркорлик субъектларининг фаоллиги, янги тадбиркорлик субъектларининг ўсиши,
кичик бизнесда янги иш ўринларини яратиш ҳамда хорижий инвесторлар учун
инвестициявий жозибадорлик каби кўрсаткичларнинг нисбатан юқорилиги эвазига
эришилди.
Хусусан, охирги 3 йилда 802 та янги кичик бизнес субъектлари ташкил этилган,
132 та фаолият кўрсатмаётган корхоналар қайта йўлга қўйилиб, улардаги 264 нафар иш
ўринлари тикланган.
Шунингдек, туманда экспорт ҳажмини ошириш, экспорт географиясини
кенгайтириш бўйича олиб борилган чора
-
тадбирлар натижасида ўтган йилнинг олти
ойига нисбатан экспорт ҳажми 3,7 мартага ошиб, 2,3 млн. долларни ташкил этган.
Яна бир мисол, Қорақалпоғистон Республикаси Хўжайли туманида жами 2019
-
2020 йилларда 28 та янги саноат корхоналарнинг ишга туширилиши йилига қўшимча
19 млрд. сўмлик маҳсулот ишлаб чиқариш қувватини яратган.
Хусусан 10 минг тонна
мева
-
сабзавот етиштириш, 5 минг тонна қайта ишлаш ва 2,7 минг тонна сақлаш
қувватига эга “Хўжайли агросаноат маркази” МЧЖ корхонасининг ишга туширилиши
натижасида 100
нафарга яқин доимий иш ўринлари яратилган.
Ўтказилган таҳлиллар ва рейтинг баҳолаш натижалари бўйича Қорақалпоғистон
Республикасининг Нукус, Андижон вилоятининг Балиқчи, Қашқадарё вилоятининг
Касби, Сурхондарё вилоятининг Қумқўрғон, Хоразм вилоятининг Шовот ва Тошкент
шаҳрининг Учтепа туманлари рейтинг натижалари бўйича “қизил” ҳудудга кирганлиги
маълум бўлди
.
Шунингдек, Нукус туманида йилига ўртача 24 минг тоннадан ортиқ мева
-
сабзавот етиштирилади. Нукус шаҳрига ёндошлиги ва шаҳар аҳолисини озиқ
-
овқат
маҳсулотлари билан таъминлаш бозори имкониятини инобатга олган ҳолда, камида
200 гектардан ортиқ майдонда замонавий иссиқхона,
1000 гектар интенсив боғлар
ташкил этиш чоралари кўрилмаган.
Бундан ташқари, бир мунча шароити оғир бўлса ҳам Ёзёвон туманида мавжуд
захиралардан тўлақонли фойдаланилмаётган бўлиб, тумандаги 64 та балиқчиликка
ихтисослашган фермер хўжаликларига бириктирилган 1655 гектар ер майдонларининг
823 гектари (50 фоиз)дан фойдаланилган.
1-
жадвалда келтирилган маълумотларга асосан Сурхондарё вилоятида
жойлашган барча туман ва шаҳарларнинг ижтимоий
-
иқтисодий ривожланиши ҳолати
рейтинг баҳолаш тизими ёрдамида тўлиқ таҳлили амалга оширилди
.
Хусусан,
вилоятда
жойлашган жами 14 та туман ва шаҳарларнинг 3 таси “яшил” ҳудуд, 9 таси “сариқ”
ҳудуд ва қолган 2 таси “қизил” ҳудудлар тоифасига мансуб бўлмоқда. Рейтинг
баҳолашни амалга ошириш жараёнида туманларнинг ижтимоий
-
иқтисодий
ривожланиши ҳолатини бир нечта мезонлар кесимида қиёсий таҳлиллар ўтказилди.
Хусусан, иқтисодий ривожланиш ва самарадорлик кўрсаткичлари, меҳнат бозорининг
самарадорлиги
,
ҳудудий иқтисодиётнинг рақобатбардошлиги ва диверсификацияси
кўрсаткичлари, ишбилармонлик муҳити ва тадбиркор
-
ликни ривожлантириш сифат
кўрсаткичлари, маҳаллий солиқларнинг йиғувчанлик кўрсаткичлари, шунингдек,
маҳаллий давлат ҳокимияти органларининг фуқаролар мурожаатлари билан ишлаш
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
185
5/2020
(№
00049)
самарадорлиги ва маълумотларнинг очиқлиги кўрсаткичлари
доирасида комплекс
таҳлиллар амалга оширилди.
1-
жадвал
Сурхондарё вилояти туман ва шаҳарларнинг ижтимоий
-
иқтисодий ривожланиш
даражасини баҳолашнинг рейтинг кўрсаткичлари
№
Шаҳар, туманлар
номи
У
му
мий
бал
л
(30
бал
л
)
И
қтисо
д
ий
р
ив
о
жл
ан
иш
в
а
сама
р
адор
л
ик
кў
р
сатк
ичлар
и
(эн
г ю
қо
р
и
-
6,25 ба
л
л
)
Ме
ҳн
ат
бозор
и
н
ин
г
са
мар
адор
л
иг
и
кў
р
сатк
ичлар
и
(эн
г ю
қо
р
и
-
6,25 ба
л
л
)
И
қтисо
д
иёт
н
и
н
г р
ақо
батб
ар
д
о
ш
л
иг
и
ва
д
ив
ер
сифи
кац
ия
си к
ўр
сатк
ичлар
и
(эн
г ю
қо
р
и
-
3,75 ба
л
л
)
И
ш
бил
ар
мо
н
л
ик
му
ҳи
ти в
а
тадб
ир
ко
р
-
л
ик
н
и
р
ив
о
жл
ант
ир
и
ш
сиф
ат
кў
р
сатк
ичлар
и
(эн
г ю
қо
р
и
-
7,5
ба
л
л
)
Ма
ҳал
л
ий
соли
қл
ар
н
и
н
г й
иғ
увч
анл
ик
кў
р
сатк
ичлар
и
(эн
г ю
қо
р
и
-
2,5
бал
л
)
Ма
ҳал
л
ий
д
ав
л
ат ҳок
ими
ят
и
о
р
ганл
ар
ин
ин
г
фу
қар
о
л
ар
му
р
о
жаа
тл
ар
и
бил
ан и
ш
л
аш
сама
р
адор
л
иг
и
ва
ма
ъ
л
умот
л
ар
н
ин
г о
чиқ
л
иг
и
кў
р
сатк
ичлар
и
(эн
г ю
қо
р
и
-
3,75 ба
л
л
)
1.
Термиз шаҳри
19,68
3,86
4,87
2,46
3,40
1,77
3,31
2.
Олтинсой тумани
14,66
0,76
3,97
0,53
4,21
1,97
3,22
3.
Ангор тумани
14,92
1,02
4,35
0,76
3,97
1,89
2,93
4.
Бойсун тумани
18,13
2,06
4,45
0,64
5,71
1,81
3,46
5.
Музработ тумани
12,95
0,82
4,08
0,51
4,08
1,87
1,58
6.
Денов тумани
14,96
1,29
3,81
2,16
4,31
1,81
1,60
7.
Жарқўрғон тумани
19,17
2,50
4,32
2,49
4,47
1,82
3,58
8.
Қумқўрғон тумани
14,47
0,77
4,44
0,37
3,93
1,61
3,35
9.
Қизириқ тумани
15,14
1,28
4,15
0,82
3,78
1,85
3,25
10.
Сариосиё тумани
15,34
1,22
3,91
0,90
3,99
1,74
3,59
11.
Термиз тумани
16,36
2,34
4,51
1,49
3,58
1,91
2,53
12.
Узун тумани
14,40
0,67
4,56
0,61
3,83
1,92
2,81
13.
Шеробод тумани
16,85
1,70
3,98
1,37
4,79
2,50
2,51
14.
Шўрчи тумани
15,54
0,94
4,01
1,50
4,07
1,74
3,29
Манба: Муаллиф ишланмаси
Биргина
Қумқўрғон туманини алоҳида олиб кўрадиган бўлсак, туманнинг
мавжуд 224 минг гектар майдонидан 124 минги яйлов, 48 минг гектари
фойдаланишдан чиқиб кетган ерлар ҳисобланади ва улардан унумли фойдаланиш
бўйича таклифлар ишлаб чиқилмаган.
Бу ҳудудларда камида 100 минг бош майда
ва
10 минг бош йирик шохли чорва комплексини ташкил этилса етиштирилаётган гўшт
-
сут
маҳсулотлари ҳажмини камида 20 фоизга ошириш имконияти яратилади.
Туманда
суғориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатига етарлича эътибор қаратилмаганлиги
сабабли бугунги кунга қадар 1
200 гектардан ортиқ ерлар шўрланиб кетган, шундан 700
гектари ўта оғир аҳволга келиб қолган.
Бундан ташқари, туман инфратузилма
тармоқларига қулай жойлашган, хусусан темир йўл тармоғининг мавжудлиги ва
фойдаланилмасдан турган ер майдонларининг кўплигига қарамасдан бугунги кунга
қадар бирорта ҳам саноат зоналари ташкил этилмаган.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
186
5/2020
(№
00049)
Мана шу сингари рейтинг баҳолаш таҳлиллари
асосида ҳар бир туманнинг ўзига
хос иқтисодий, географик, ижтимоий хусусиятлари, меҳнат ва табиий ресурсларини
инобатга
олган
ҳолда
уларда
ўсиш
нуқталарини
ва
тадбиркорликни
ривожлантиришнинг аниқ йўналишларини белгилаб олиниши мумкин
.
Келгуси йилдан бошлаб эса ушбу тизимга аҳоли ва тадбиркорлар ўртасида
сўровномалар ўтказиш якунлари ҳам киритилиши режалаштирилмоқда. Бунда,
ҳисобот рақамлари ва аҳоли фикрига теппа тенг баҳо берилади.
Яъни ҳисобот
кўрсаткичлари яхши бўлгани билан аҳоли фикри қониқарсиз бўлса, бу ҳудуд яхши
баҳоланмайди.
Шу ўринда таъкидлаб ўтиш жоизки, Жаҳон Банкининг
ҳисоботларида қайд
этилган
“Doing Business” рейтингида 2019 йилда 74 ўринда қайд этилган Ўзбекистон
ҳозирги
кунда
қарийб
34
миллион
аҳолисига
эга
ва Марказий Осиёнинг қоқ ўртасида жойлашган бўлиб, денгизга чиқиш учун иккита
давлатни хатлаб ўтиши керак бўлганлиги унинг иқтисодий
салоҳиятини сезиларли
даражада тушириб юборилиши тўғрисидаги хавотирли баёнотларга ўрин қолмайди
[26].
Зеро, Ўзбекистон денгизга чиқишни иккита давлат ҳудудидан ўтиш эвазига амалга
оширилишига қарамай, у жаҳоннинг ривожланган давлатлари қаторига киришини
имконсиз деб хулоса қилиш мутлақо нотўғри. Чунки Ўзбекистон улкан салоҳиятларга
эга мамлакат бўлиб, ушбу салоҳиятдан, хусусан республика ҳудудларининг
имкониятларидан самарали фойдаланиш орқали мамлакатнинг иқтисодий
рақобатбардошлигини
янада мустаҳкамлаш мумкин бўлади
.
Хулоса
Юқорида баён
этилган фикр
-
мулоҳазаларни умумлаштирган ҳолда республика
ҳудудларида ижтимоий
-
иқтисодий ривожланиш кўрсаткичларини таҳлил қилишда
рейтинг баҳолаш тизимининг самарадорлигини янада ошириш юзасидан
қуйидаги
хулосалар шакллантирилди
:
➢
замонавий рақамли технологиялар имкониятларидан фойдаланган ҳолда
рейтинг
баҳолаш
тизимида
кўрсаткичларни
автоматлаштирилган
тарзда
умумлаштириш ва инсон омили таъсирини максимал даражада чеклашни назарда
тутиш орқали рейтинг баҳолаш ахборот тизимини такомиллаштириш
;
➢
ҳудудларнинг
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожланиш
ҳолати
юзасидан
сўровномалар ўтказиш жараёнларига иқтисодий йўналишдаги олий таълим
муассасалари талабаларини кенг жалб қилган ҳолда, бўлажак мутахассисларда
иқтисодий муаммолар ечимлари бўйича амалий кўникмалар шакллантириш,
шунингдек, илмий
-
тадқиқот фаолиятида ушбу сўровномалар доирасида алоҳида
иқтисодий муаммо ечимига қаратилган чуқур илмий изланишлар олиб борилишини
таъминлаш
;
➢
рейтинг баҳолаш натижалари бўйича энг юқори кўрсаткичларга эришган
туман (шаҳар)ларнинг тажрибасини бошқа ҳудудларга тарғиб қилиш юзасидан
ҳудудлараро мулоқот майдонини яратиш ва тажриба алмашинув тартибини йўлга
қўйиш
;
➢
рейтинг баҳолаш ишларини амалга оширишда тегишли муаммоларни
республика, вилоят ва туман кесимида тоифалаштирган
ҳолда, тизимли равишда ҳал
қилиш чораларини кўриш;
➢
“яшил” тоифага мансуб бўлган ҳудудлар раҳбарларини рағбатлантириш,
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
187
5/2020
(№
00049)
“сариқ” тоифага мансуб раҳбарларнинг
маошларига жарималар қўллаш, шунингдек,
мунтазам равишда “қизил” тоифага мансуб ҳудудлар раҳбарларининг фаолиятини
маҳаллий вакиллик кенгашларида танқидий кўриб чиқиш амалиётини жорий қилиш;
➢
ҳудудларда аҳолининг
ўсиш суръатлари ҳамда уларнинг ижтимоий
-
иқтисодий ривожланиш даражасини ҳисобга олиб
,
янги ишлаб чиқариш
ва хизматлар кўрсатиш соҳаларини жойлаштириш
.
Фойдаланилган адабиётлар
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ
-4947-
сон “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар
стратегияси тўғрисида”ги Фармони.
2.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
2020
йил
1
майда
ПҚ
-4702-
сон “Ҳудудларни ижтимоий
-
иқтисодий
ривожлантиришни рейтинг баҳолаш
тизимини жорий этиш тўғрисида”ги қарори.
3.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.
Мирзиёевнинг 2020 йил 24
январдаги
Олий
Мажлисга
Мурожаатномаси
–
“Халқ
сўзи”
газетаси,
2020 йил 25 январь, №
19 (7521).
4.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев раислигида 2020 йил
7
май куни ҳудудлар иқтисодиётини ривожлантиришнинг муҳим йўналишларига
бағишлаб ўтказилган видеоселектор материаллари.
5.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М.Мирзиёев раислигида 2020 йил 24
сентябрь куни туман ва шаҳарлардаги тадбиркорлик муҳити масалаларига бағишлаб
ўтказилган видеоселектор материаллари.
6.
Абдуллаев И.С.
“Минтақавий иқтисодий тизимни оптимал тартибга солишнинг
механизмларини
такомиллаштириш”.
Иқтисодиёт
фанлари
доктори
(DS
с)диссертацияси автореферати, Тошкент 201
7.
7. Armstrong, J.Taylor. Regional economics and policy. 3 edition. WilleyBlackwell
publisher, 2010- 448 p.
8.
Ахмедов
Т.М.
“Регулирование
территориальной
организации
производительных
сил
и
комплексное
развитие
регионов
Узбекистана”
.
-
Т.: Фан,
1992.
9. Butov V.I., Ignatov V.G., Ketova N.P. (2000). Osnovy regional'noj jekonomiki: ucheb.
posobie [The basics of regional economics: an educational guidance]. Moscow, Rostov-on-
Don.
10. Ermoshina G. P., Pozdnjakov V. Ja. (2011). Regional'naja jekonomika: ucheb.
posobie [Regional economics: an educational guidance]. Moscow, Infra-M.
11. Fetisov G. G., Oreshin V. P. (2006). Regional'naja jekonomika i upravlenie:
Uchebnik [Regional economy and management: a textbook]. Moscow, Infra-M.
12. Hoover, Edgar M. and Giarratani, Frank, "An Introduction to Regional Economics"
(2020). Web Book of Regional Science. 4.
13.
Кадыров А., Аскарова M. и др. “Региональная экономика. Учебное пособие”
.
-
Т.:Издательский дом Инновационного развития, 2018 г., 227 с.
14.
Назаров Ш.Х. “Совершенствование методологических основ повышения
конкурентоспособности регионов Узбекистана”. Автореф. дисс. док. экон. наук.
-
Т.:
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 5, sentyabr-oktyabr, 2020 yil
188
5/2020
(№
00049)
ИПМИ, 2016.
15. Peter Mieszkowski and Mahlon R. Straszheim (eds.), Current Issues in Urban
Economics (Baltimore: Johns Hopkins University Press, 1979).
16.
Садыков А.М.
“Ўзбекистон
минтақаларини
ижтимоий
-
иқтисодий
ривожланиши ва уни тартибга солиш механизмлари”. Иқт. фан. док. дисс.
-
Т.: УзМУ,
2006.
17.
Салимов
Б.Т.
“Моделирование
использования
и
развития
производственного потенциала региона”
.
Т.: Ўқитувчи
- 1995.
18. Tatarkin A. I., Animitsa E. G.
“
Formation of paradigmatic theory of regional
economy
”
Экономика региона № 3/2012
.
19. Yakubov I.O., Islomov A.A., Sunnatov M.N. Mintaqaviy iqtisodiyot: Darslik.
–
T.:
2019.-228 b.
20.
Юмаев, Е. А. Рейтинговая оценка социально
-
экономического развития
муниципальных
образований
региона/Е.А.Юмаев.
Текст:
непосредственный
//Молодой ученый. 2015. 9 (89).
21.
Цаллагова
Л.
М., Хачиров
И.
Э.
Рейтинговая оценка муниципальных
образований региона // Управление экономическими системами: электронный
научный журнал. 2013. №
7 (55).
22.
Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 02.05.2020й.,
07/20/4702/0528-
сон
23. https://www.prezident.uz
24. https://www.lex.uz
25. https://www.uza.uz
26. https://www.stat.uz
27. https://www.mineconomy.uz
28. https://www.doingbusiness.org
