“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
215
6/2021
(№
00056)
SURXONDARYO VILOYATI YALPI HUDUDIY MAHSULOTI
TARKIBIDA QURILISH ISHLARI ULUSHINING KORRELYATSION-
REGRESSION TAHLILI
T
o‘rayev Baxtiyor Ergashevich
Termiz davlat universiteti
E-mail:
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Surxondaryo viloyati yalpi hududiy mahsuloti tarkibida
qurilish ishlarining yalpi q
o‘
shilga qiymati k
o‘
rsatkichi korrelyatsion-regression tahlil etilgan. Ushbu
k
o‘
rsatkichga
ta’sir etuvchi omillar aniqlanib, ko‘
p omilli ekonometrik model qurilgan. Tuzilgan
model asosida 2025 yilgacha 3 xil stsenariyda prognozlar amalga oshirilgan.
Kalit s
o‘
zlar.
Qurilish ishlari, YaHM, stsenariyli prognoz, k
o‘
p omilli ekonometrik model,
korrelyatsiya, regressiya, Fisher mezoni, Styudent mezoni, Akaike axborot mezoni, Approksimatsiya
xatoligi, Darbin-Uotson mezoni, Gretl.
Abstract.
The article provides a correlation-regression analysis of the gross added value of
construction works in the gross regional product of Surkhandarya region. Factors influencing to this
indicator have been identified and a multi-factor econometric model has been constructed. Based
on the developed model, forecasts for 2025 were made in 3 different scenarios.
Keywords.
Construction works, GRP, scenario forecasting, multifactor econometric model,
correlation, regression, Fisher criterion, Student
’s criterion
, Akaike information criterion,
Approximation error, Darbin-Watson criterion, Gretl.
Аннотация
.
В статье проводится корреляционно
-
регрессионный анализ валовой
добавленной стоимости строительных работ в валовом региональном продукте
Сурхандарьинской области. Выявлены факторы, влияющие на этот показатель, и
построена многофакторная эконометрическая модель. На основе разработанной модели
сделаны
прогнозы на 2025 год по 3 различным сценариям.
Ключевые слова
.
Строительные работы, ВРП, сценарный прогноз, многофакторная
эконометрическая модель, корреляция, регрессия, критерий Фишера
,
критерий
Стьюдента
,
информационный критерий Акаике, ошибка аппроксимации, критерий
Дарбина
-
Уотсона, Гретл.
Kirish
Qurilish sohasi hudud iqtisodiyotining muhum tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Ushbu
tarmoq qurilish materiallari sanoatining asosiy iste’molchisi hisoblanib, korxonalarni asosiy
vositalarga investitsiyalar kiritish orqali modernizatsiyalash, aholining uy-joy bilan
ta’minlanishi, ijtimoiy ob’ektlarni qurish va rekonstruktsiya qilish orqal
i aholining unga
b
o‘lgan talabini qondirish, ushbu sohada mehnat resurslarining bandligini ta’minlash kabi
masalalarni hal etadi. Uning samarali faoliyat olib borishi butun hudud iqtisodiyoti, uning
boshqa tarmoqlari, xususan qurilish materiallari tarmo
g‘
i
ga sezilarli ta’sir etadi.
Qurilish
ishlari hajmining
o‘
sish darajalari esa
hududning yalpi hududiy mahsulotiga ta’siri bilan
baholanadi.
Surxondaryo viloyat yalpi hududiy mahsuloti
o‘
sishida qurilish tarmo
g‘
i asosiy
o‘
rinlardan birini egallaydi. Uning hissasiga 2021 yil I-choragida viloyatning barcha
tarmoqlari yalpi q
o‘
shilgan qiymatining 10,5 foizi t
o‘g‘
ri keldi. Viloyat qurilish ishlari
tarmo
g‘
ining yalpi q
o‘
shilgan qiymati hajmi 2010-2020 yillarda
o‘
sish tendentsiyasini
namoyon etdi. Agar 2010 yilda bu k
o‘
rsatkich 161,1 mlrd. s
o‘
mni tashkil etgan b
o‘
lsa, 2020
yilga kelib 2048,50 mlrd. s
o‘
mni tashkil etdi. Boshqacha qilib aytsak, joriy narxlarda bu
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
216
6/2021
(№
00056)
k
o‘
rsatkichning 2010 yilga nisbatan 12,72 barobar
o‘
sganligi kuzatildi. 2021 yilning I-
choragida esa 469,9 mlrd. s
o‘
mni tashkil etmoqda.
Ammo shunday b
o‘
lsada qurilish sohasining q
o‘
shilgan qiymat hajmlarini boshqa
viloyatlar k
o‘
rsatkichlari bilan taqqoslaganda Surxondaryo viloyati sezilarli darajada ortda
qolayotganligini k
o‘
rish mumkin. 2021 yilning I-choragida bu k
o‘
rsatkich Toshkent shaharida
2077,4 mlrd. s
o‘
m, Qoraqalpa
g‘
iston respublikasida 980,7 mlrd. s
o‘
m, Navoiy viloyatida
934,7 mlrd. s
o‘
m, Toshkent viloyatida 813,6 mlrd. s
o‘
m, Far
g‘
ona viloyatida 570,2 mlrd.
s
o‘
m, Qashqadaryo viloyatida 560,8 mlrd. s
o‘
m, Samarqand viloyatida 567,0 mlrd. s
o‘
m,
Buhoro viloyatida 557,4 mlrd. s
o‘
mni tashkil etdi. Shu sababli sohani yanada rivojlantirish,
uning yalpi q
o‘
shilgan qiymati hajmining
o‘
sishiga erishish dolzarb masalalardan biri
hisoblanadi.
Mazkur muammoni hal qilish uchun qurilish tarmo
g‘
ining q
o‘
shilgan qiymati hajmi va
uning YaHMdagi ulushiga ta
’
sir etuvchi omillarni aniqlash muhim vazifa hisoblanadi. Ushbu
maqolada ham aynan qurilish tarmo
g‘
i q
o‘
shilgan qiymatining YaHMdagi ulushiga ta
’
sir
etuvchi omillar aniqlanib, uning rivojlanish istiqbollari prognoz qilindi.
Mavzuga oid adabiyotlar tahlili
Qurilish sohasini rivojlantirish b
o‘
yicha bir qator olimlar tomonidan ilmiy-tadqiqot
ishlari olib borilgan. Bularga mamlakatimiz tadqiqotchi olimlaridan B.D.Giyosov,
B.Abdusamatov, O.T.Ahmedov, A.O.Adashev va boshqalarning ilmiy-tadqiqot ishlarini
k
o‘
rsatib
o‘
tish mumkin.
B.D.Giyosov va B.Abdusamatovlar [2] tadqiqotlarida qurilish kompleksini rivojlantiris
uchun qurilish kompleksining y
o‘
nalishlari b
o‘
yicha sarmoyalarning miqdorlarini kelgusi
davrlar uchun bashorat qilish, buning uchun qurilish faoliyatiga ta
’
sir etuvchi omillarning
ta
’
sir darajasini korrelyatsion tahlil orqali
o‘
rganish natijasida tuzilgan regressiya
tenglamalari tuzish echim sifatida k
o‘
rsatib
o‘
tilgan.
O.T.Ahmedov va A.
O‘
.Adashevlarning [1] tadqiqotlarida qurilish ishlari hajmiga
investitsiyalarning ta
’
sirini ifodalovchi k
o‘
p omilli regressiya modeli tuzilgan. Natijada
investitsiya hajmini bir birlikka oshirish hisobiga qurilish tarmo
g‘
i hajmini 0,2 birlikka oshirish
mumkinligi aniqlangan.
Shuningdek, A.A.Qosimov [6] tadqiqotlarida Surxondaryo viloyati iqtisodiyoti bir
qancha tarmoqlar, xususan qurilish tarmo
g‘
i b
o‘
yicha tarmoqlararo t
o‘g‘
ri xarajatlar
koeffitsientini ifodalovchi balans tenglamalar tizimi ishlab chiqilgan. Shuningdek, sanoat
mahsulot hajmiga tarmoqqa kiritilgan investitsiyalar va mehnat resurslari soni ta’sirini Kobb
-
Duglas tipidagi ishlan chiqarish modeli orqali ifodalagan.
Xorijlik olim A.B.Jadigerova [3] taqdiqotlarida Kobb-Duglas tipidagi ishlab chiqarish
modeli tuzilgan. Unda natijaviy belgi sifatida qurilish ishlari yalpi q
o‘
shilgan qiymati olinib,
unga ta’sir etuvchi omil belgi sifatida asosiy vosit
alar qiymati va ishchilar soni olingan.
Biroq ushbu olimlar ishlarida qurilish tarmo
g‘
i q
o‘
shilgan qiymatining YaHMdagi
ulushiga ta’sirini ifodalovchi ko‘
p omilli ekonometrik model tuzilmaganligini k
o‘
rish mumkin.
Tadqiqot metodologiyasi
Qurilish ishlari hajmining
o‘sishiga omillar ta’sirini baholashda eng maqbul usul
regressiya modellari hisoblanadi. Regressiya modellari har bir omilning 1 birlikka
o‘
zgarishi
natijaga ta’siri darajasini aniqlash imkonini beradi. U orqali iqtisodiyotning k
elgusi rivojlanish
tendentsiyalarida qurilishning yalpi hududiy mahsulot tarkibidagi ulushi
o‘
zgarishini prognoz
qilish mumkin. Ushbu tadqiqotda ham omillarni saralashda korrelyatsion tahlil usuli,
natijaviy belgi bilan omillarning bo
g‘
lanish shaklini aniqlashda regression tahlil usuli
q
o‘
llanildi. Shuningdek, bir qancha ekonometrik modellarni baholash mezonlaridan, xususan
Fisher, Styudent, Darbin-Uotson mezonlari va Akaike axborot mezonlaridan foydalanildi.
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
217
6/2021
(№
00056)
Tahlil va natijalar
Surxondaryo viloyat yalpi hududiy mahsuloti
o‘
sishida qurilish tarmo
g‘
i asosiy
o‘
rinlardan birini egallaydi. Uning hissasiga 2021 yil I-choragida viloyatning barcha
tarmoqlari yalpi q
o‘
shilgan qiymatining 10,5 foizi t
o‘g‘
ri keldi. Ayni paytda Toshkent shahrida
bu k
o‘
rsatkich 8,9 foizni tashkil et
di. Shuni ham alohida ta’kidlash kerakki,
2021 yil I-
choragida qurilish ishlari q
o‘
shilgan qiymatining yalpi hududiy mahsulotdagi ulushi b
o‘
yicha
Surxondaryo viloyati respublikada eng yuqori k
o‘
rsatkichga ega b
o‘
ldi. Ushbu k
o‘
rsatkich
2010-2017 yillarda
o‘
rtacha 5,11 foizni tashkil etgan b
o‘
lsa, 2018 yildan jadal
o‘
sish
tendentsiyasiga ega b
o‘
ldi (1-rasm).
1-rasm. Surxondaryo viloyati yalpi hududiy mahsuloti tarkibida qurilish tarmo
g‘
i
ulushining
o‘sish sur’atlari
(foizda)
1
Viloyat qurilish ishlari tarmo
g‘
ining yalpi q
o‘
shilgan qiymati hajmi ham 2010-2020
yillarda
o‘
sish tendentsiyasini kuzatildi (2-rasm).
2-rasm. Surxondaryo viloyati qurilish tarmo
g‘
ining yalpi q
o‘
shilgan qiymati hajmining
o‘sish sur’atlari
(mlrd. s
o‘
m)
2
1
Surxondaryo viloyati Statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan
tuzilgan.
2
Surxondaryo viloyati Statistika boshqarmasi ma’lumotlari asosida muallif tomonidan
tuzilgan.
5
4,2
4,1
4,9
5,5
5,6
5,8
5,8
7
8
8,5
10,5
0
2
4
6
8
10
12
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021*
164,1
215
256,4
359,5
495,5
605
695
814,6
1 262,50
1 724,10
2 048,50
0
500
1000
1500
2000
2500
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020*
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
218
6/2021
(№
00056)
Ammo shunday b
o‘
lsada qurilish sohasining q
o‘
shilgan qiymat hajmlarini boshqa
viloyatlar k
o‘
rsatkichlari bilan taqqoslaganda Surxondaryo viloyati sezilarli darajada ortda
qolayotganligini k
o‘
rish mumkin (3-rasm).
3-rasm. Viloyatlar b
o‘
yicha qurilish tarmo
g‘
ining yalpi q
o‘
shilgan qiymati hajmi (mlrd.
s
o‘
m)
3
Ushbu muammoni hal qilish uchun qurilish tarmo
g‘
ining q
o‘
shilgan qiymati hajmi va
uning YaHMdagi ulushiga ta
’
sir etuvchi omillar aniqlandi va uning rivojlanish istiqbollari
prognoz qilindi.
Tahlil uchun s
o‘
nggi 10 yillikdagi Surxondaryo viloyatining yalpi hududiy mahsuloti
(YaHM) hajmida qurilishning ulushi k
o‘
rsatkichi natijaviy belgi (
𝑦
) sifatida olinib, k
o‘
p omilli
ekonometrik model tuzildi. Model uchun Surxondaryo viloyatning qurilish sohasiga bo
g‘
liq
b
o‘
lgan
ba’zi ko‘
rsatkichlari, jumladan, aholi jon boshiga t
o‘g‘
ri keladigan YaHM (ming
s
o‘
m), sanoat mahsuloti (mlrd. s
o‘
m), asosiy kapitalga investitsiyalar (mlrd. s
o‘
m), asosiy
kapitalga investitsiyalarning YaHMdagi ulushi (% da), qurilish ishlari (mlrd. s
o‘
m), uy-joy
ob'ektlarini yangi qurilish va rekonstruksiya hisobiga ishga tushirish (ming m²)
, honadolar
soni (birlik), aholi soni (ming kishi),
o‘
rtacha hisoblangan oylik ish haqi (ming s
o‘
m), qurilish
sohasida
o‘
rtacha hisoblangan oylik ish haqi (ming s
o‘
m), kichik biznes va xususiy
tadbirkorlikning qurilish tarmo
g‘
idagi asosiy k
o‘
rsatkichi (mlrd.s
o‘
m), qurilish sohasida faol
korxona va tashkilotlar soni (birlik) va qurilish sohasida r
o‘
yxatga olingan korxonalar va
tashkilotlar soni (birlik) k
o‘
rsatkichlari
natijaviy belgiga ta’sir et
ishi taxmin qilindi va
korrelyatsion tahlil uchun omil sifatida tanlab olindi (1-jadval).
Korrelyatsion - regression tahlil ishlari Gretl 2021a paketidan foydalanib amalga
oshirildi. Ekonometrik model tuzish maqsadida unda qatnashadigan omil belgilarni saralash
uchun natijaviy belgi va omil belgilar
o‘
rtasidagi korrelyatsiya koeffitsientlari hisoblab
chiqildi va ular korrelyatsiya matritsasida aks ettirildi (2-javdal).
3
Viloyatlar Statistika boshqarmalari rasmiy saytlari ma’lumotlari asosida muallif tomonidan
tuzilgan.
419,7
557,4
570,2
253,9
437,7
934,7
560,8
980,7
567
243,5
469,9
2077,4
813,6
290,1
0
500
1000
1500
2000
2500
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
219
6/2021
(№
00056)
1-javdal
Natijaviy belgiga kuchli
ta’sir
etishi taxmin qilingan omil belgilar [7]
Yillar
YaH
M
t
ar
ki
b
id
a q
u
ri
lish
n
in
g yal
p
i
q
o‘
sh
ilg
an
q
iy
m
ati (%
d
a)
A
h
o
li jo
n
b
o
sh
ig
a t
o‘
g‘
ri
k
e
lad
ig
an
YaH
M
(
m
in
g s
o‘
m)
San
o
at
m
ah
su
lo
ti (m
lr
d
. s
o‘
m)
A
sosi
y k
ap
ital
ga in
ve
sti
ts
iy
a
lar
(
m
lr
d
.
s
o‘
m)
A
sosi
y k
ap
ital
ga in
ve
sti
ts
iy
a
lar
n
in
g
YaH
M
d
ag
i u
lu
sh
i (%
d
a)
Qu
ri
lish
is
h
lar
i (
m
lr
d
. s
o‘
m)
Uy
-joy
o
b
'e
kt
lar
in
i yan
gi
q
u
ri
lish
va
re
ko
n
str
u
ksi
ya h
isob
ig
a is
h
ga
t
u
sh
ir
ish
(m
in
g m
²)
H
o
n
ad
o
n
la
r so
n
i (b
ir
lik)
A
h
o
li so
n
i (
m
in
g k
ish
i)
O‘
rtac
h
a h
isob
lan
gan
o
yl
ik
ish
h
aq
i
(m
in
g s
o‘
m
)
Qu
ri
lish
so
h
asi
d
a
o‘
rtac
h
a h
isob
lan
gan
o
yl
ik
ish
h
aq
i (m
in
g s
o‘
m)
K
ic
h
ik
b
izn
e
s v
a xu
su
si
y t
ad
b
ir
ko
rl
ikn
in
g
q
u
ri
lish
t
ar
m
o
g‘
id
ag
i aso
si
y
k
o‘
rsatkich
i (m
lr
d
.s
o‘
m)
Qu
ri
lish
so
h
asi
d
a f
ao
l k
o
rxo
n
al
ar
va
tash
ki
lo
tlar
so
n
i (b
ir
lik)
Qu
ri
lish
so
h
asi
d
a
r
o‘
yxatga
o
lin
gan
ko
rxo
n
al
ar
va t
ash
ki
lo
tlar
so
n
i (b
ir
lik)
𝑛
𝑦
𝑥
1
𝑥
2
𝑥
3
𝑥
4
𝑥
5
𝑥
6
𝑥
7
𝑥
8
𝑥
9
𝑥
10
𝑥
11
𝑥
12
𝑥
13
2010
5,0
1 597,50
756,38
655,3
19,30
335,9
859,4
359 555
2 175,1
333,390
548,194
252,30
1 103
1447
2011
4,2
2 374,60
925,78
802,9
15,39
470,6
874,8
372 518
2 218,9
491,157
687,346
345,80
1 110
1397
2012
4,1
2 873,80
1 101,78
980,3
15,23
605,3
968,1
373 461
2 260,6
592,757
887,907
444,90
1 017
1425
2013
4,9
3 255,20
1 321,36
1 371,0
18,44
849,5
1 034,3
375 692
2 308,3
705,477
1 137,316
632,60
1 231
1238
2014
5,5
3 948,60
1 615,34
1 509,1
16,38
1 051,5
1 022,4
377 893
2 358,3
824,989
1 309,393
832,10
1 102
1379
2015
5,6
4 660,30
1 910,70
1 843,6
16,59
1 351,3
1 147,5
380 641
2 411,5
955,763
1 530,913
1 052,80
1 171
1315
2016
5,8
4 997,80
2 200,67
2 142,4
17,59
1 554,8
1 154,0
383 288
2 462,3
1 064,958
1 748,758
1 303,72
1 301
1389
2017
5,8
5 788,90
2 356,41
3 551,0
24,65
1 827,0
1 013,8
413 149
2 514,2
1 107,794
1 375,028
1 407,37
1 470
1519
2018
7,0
7 346,20
3 234,65
7 240,6
38,77
2 879,7
1 133,1
424 810
2 569,9
1 351,621
2 189,753
2 336,30
1 747
1748
2019
8,0
8 614,60
4 231,30
11 835,1 52,85
3 979,7
1 072,9
437 818
2 629,1
1 775,618
2 426,676
3 205,10
2 268
2301
2020
8,5
9 382,68
5 515,88
9 923,0
39,83
4 690,6
1 167,9
447 955
2 680,8
2 100,182
2 902,814
4 020,00
2 486
2571
6/2021
(№
00056)
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
220
6/2021
(№
00056)
2-javdal
Natijaviy belgiga ta’sir etuvchi omil belgilar buyicha korrelyatsiya matritsasi
Correlation coefficients, using the observations 2010 - 2020
5% critical value (two-tailed) = 0.6021 for n = 11
Y
x1
x2
x3
x4
1.0000
0.9552
0.9676
0.9406
0.8936
y
1.0000
0.9755
0.9375
0.8708
x1
1.0000
0.9370
0.8584
x2
1.0000
0.9796
x3
1.0000
x4
x5
x6
x7
x8
x9
0.9742
0.6769
0.9232
0.9283
0.9592
y
0.9809
0.7477
0.9749
0.9877
0.9891
x1
0.9950
0.6931
0.9578
0.9435
0.9919
x2
0.9663
0.5335
0.9493
0.8824
0.9285
x3
0.9039
0.4227
0.9021
0.8106
0.8447
x4
1.0000
0.6677
0.9699
0.9440
0.9880
x5
1.0000
0.6040
0.7992
0.7470
x6
1.0000
0.9481
0.9572
x7
1.0000
0.9705
x8
1.0000
x9
x10
x11
x12
x13
0.9529
0.9734
0.9530
0.8933
y
0.9758
0.9752
0.9360
0.8557
x1
0.9697
0.9976
0.9729
0.9283
x2
0.8967
0.9571
0.9694
0.9303
x3
0.8128
0.8896
0.9239
0.8801
x4
0.9651
0.9989
0.9824
0.9340
x5
0.8304
0.6699
0.5469
0.4033
x6
0.9151
0.9623
0.9528
0.8874
x7
0.9634
0.9372
0.8839
0.7777
x8
0.9818
0.9872
0.9515
0.8870
x9
1.0000
0.9662
0.9097
0.8295
x10
1.0000
0.9819
0.9388
x11
1.0000
0.9624
x12
1.0000
x13
2-javdaldan k
o‘
rinib turibdiki
𝑦
natijaviy belgi bilan barcha omil belgilar
o‘
rtasida
o
‘
rtachadan kuchli yoki zich bo
g‘
lanish mavjud
, ya’ni
𝑟
𝑦𝑥
𝑖
> 0,6
. Shu bilan bir qatorda
natijaviy belgi bilan kuchli bo
g‘
langan
𝑥
1
,
𝑥
2
,
𝑥
5
,
𝑥
7
,
𝑥
8
,
𝑥
9
,
𝑥
10
,
𝑥
11
omil belgilar qolgan
barcha omil belgilar bilan
o‘
rtachadan kuchli yoki bo
g‘
lanib, ular
o‘
rtasida multikolleniarlik
mavjud. Ushbu omil belgilarni modeldan chiqarib tashlash maqsadga muvofiq b
o‘
ladi.
Qolgan bo
g‘
liq b
o‘
lmagan
o‘
zgaruvchilar orasida bir vaqtning
o‘
zida 3 tasi
𝑦
natijaviy
belgiga zich bo
g‘
langan hamda
o‘
zaro multikolleniar b
o‘
lmagan omil belgilar mavjud emas.
Modelga faqatgina 2 ta omil belgi k
iritilish, ya’
ni 2 omilli ekonometrik model tuzish mumkin.
Bular
𝑥
3
va
𝑥
6
yoki
𝑥
4
va
𝑥
6
yoki
𝑥
6
va
𝑥
12
yoki
𝑥
6
va
𝑥
13
. Ushbu omil belgilar ichida
o‘
zaro
korrelyatsion bo
g‘
lanish zichligi eng kichik b
o‘
lgani
𝑥
6
va
𝑥
13
omil belgilardir (
𝑟
𝑥
6
𝑥
13
=
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
221
6/2021
(№
00056)
0,4033
). Ammo natijaviy belgi bilan eng zich bo
g‘
langan omil belgi esa
𝑥
12
hisoblanadi
(
𝑟
𝑦𝑥
12
= 0,9530
). Shu bilan birga ushbu omillar
o‘
rtasidagi korrelyatsiya koeffitsienti esa eng
yoqori (
𝑟
𝑦𝑥
12
= 0,5469
). Bu esa modelda qatnashadigan omil belgilarni tanlashni
qiyinlashtiradi. Biz ushbu masalaning echimini topish uchun yuqoridagi omil belgilar
qatnashgan 4 ta alohida model tuzib oldik va ularni orasidan eng maqbulini tanlash uchun
verifikatsiyalash zarur deb topdik. Demak, quyidagi k
o‘
p omilli ekonometrik modellar ustida
korrelyatsion-regression tahlil
o‘
tkazib, ularning ahamiyatli ekanligi, sifati, parametrlarining
ishonchliligi hamda qoldiqlarda avtokorrelyatsiya mavjud emasligini baholaymiz:
𝑦
1
= 𝑏
1
𝑥
3
+ 𝑏
2
𝑥
6
(1)
𝑦
2
= 𝑏
3
𝑥
4
+ 𝑏
4
𝑥
6
(2)
𝑦
3
= 𝑏
5
𝑥
6
+ 𝑏
6
𝑥
12
(3)
𝑦
4
= 𝑏
5
𝑥
6
+ 𝑏
6
𝑥
13
(4)
Shuni ham alohida ta’kidlashni lozim topdi
kki, biz modellarni tajriba qilganda ozod
had (
o‘
zgarmas) lar aksarining qiymati manfiy b
o‘
ldi. Bunday holatda
omil belgilarning ta’siri
0 ga tenglashtirilsa natijaviy belgiga iqtisodiy mazmun berib b
o‘
lmaydi.
Shuningdek ba’zi
koeffitsientlarning t-statistikasi qiymati uning jadval qiymatidan kichik b
o‘
lib,
koeffitsientlarning ishonchsiz ekanligidan darak berishi aniqlandi. Shu sababli
o‘
zgarmasni
modeldan chiqarib tashlashga qaror qildik.
Tahlil natijalari 3-jadvalda keltirildi.
3-jadval
K
o‘
p omilli modellar b
o‘
yicha korrelyatsion-regresion tahlil natijalari
Model
Omil
belgilar
Koeffitsient
t-
statistika
Fisher
mezoni
qiymati
Darbin-Uotson
mezoni
Determinatsiya
koeffitsienti
Akaike
mezoni
(1)
x3
0.000274846
7.683
1081.978
1.562491
0.995858
14.32690
x6
0.00461043
25.08
(2)
x4
0.0851386
6.744
865.5447
1.530195
0.994826
16.77057
x6
0.00359097
10.69
(3)
x6
0.00225036
5.777
1459.388
1.570995
0.996926
11.04720
x12
0.00241803
9.092
(4)
x6
0.00182073
2.527
616.6291
0.816979
0.992755
20.47763
x13
0.00247684
5.467
3-jadvalga k
o‘
ra barcha modellar b
o‘
yicha
𝛼 = 0.05
ahamiyatlilik darajasida
Styudentning t mezoni
𝑑𝑓 = 𝑛 − 𝑚 = 11 − 2 = 9
erkinlik darajasidagi jadval qiymati
2,2622 ga teng. Bu barcha modellarning parametrlari ishonchli ekanligiga dalolat qiladi.
Ushbu modellar b
o‘
yicha
𝛼 = 0.05
ahamiyatlilik darajasida Fisherning F mezoni jadval
qiymati
𝑑𝑓
1
= 𝑚 = 2
va
𝑑𝑓
2
= 𝑛 − 𝑚 − 1 = 11 − 2 − 1 = 8
erkinlik darajalaridagi qiymati
4,4590 ga teng. Bu qiymat barcha modellar b
o‘
yicha hisoblangan Fisherning F mezoni
qiymatlaridan kichik. Demak, barcha modellar statistik ahamiyatli ekanligi t
o‘
grisidagi
gipoteza qabul qilinadi.
Verifikatsiyalashda qoldiqlarda avtokorrelyatsiya mavjud yoki mavjud emasligini
aniqlash muhim bosqich hisoblanadi. Biz birinchi darajali avtoregressiya jarayoniga
b
o‘
ysunadigan avtokorrelyatsiya mavjud yoki mavjud emasligini Darbin-Uotson mezoni
orqali aniqladik. Bunda har bir
t
-kuzatishda
𝜀
𝑡
qoldiq boshqa barcha kuzatishlardagi
qiymatiga bo
g‘
liq emas deb taxmin qilinadi. Omil belgilar soni
𝑚 = 2
, kuzatuvlar soni
𝑛 =
11
va ahamiyatlilik darajasi
𝛼 = 0,05
b
o‘
lganda Darbin-Outson mezoni jadval qiymatlari
𝑑
𝑙
= 0,319
va
𝑑
𝑢
= 1,297
. Demak, 3-jadvalda berilgan (1), (2) va (3) modellar b
o‘
yicha
Darbin-Uotson mezonining hisoblangan qiymati
𝑑
𝑢
= 1,297
va
4 − 𝑑
𝑢
= 2,703
orali
g‘
ida
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
222
6/2021
(№
00056)
yotadi. Bu esa qatorlarda avtokorrelyatsiya mavjud emasligini anglatadi. Shuningdek, (4)
model b
o‘
yicha Darbin-Uotson mezonining hisoblangan qiymati
𝑑
𝑙
va
𝑑
𝑢
noaniqlik orali
g‘
ida
joylashgan. Agar Darbin-Vatson mezonining hisoblangan qiymati noaniqlik orali
g‘
iga tushib
qolsa, amaliyotda qoldiqlarning avtokorrelyatsiyasi mavjudligi taxmin qilinadi va nolinchi
gipoteza rad etiladi. Bizning misolimizda ham aynan shu holat.
Shuningdek, 3-jadvaldan barcha modellar b
o‘
yicha determinatsiya koeffitsientlari
qiymatlariga k
o‘
ra omil belgilarning natijaviy belgidagi ulushi 99% dan katta ekanligini k
o‘
rish
mumkin. Determinatsiya koeffitsienti eng katta qiymatga ega b
o‘
lgani (3) model.
Ma’lumki Akaike axborot
mezoni modellarni tanlashda q
o‘
llanilib, hisoblangan
qiymati eng kichik b
o‘
lgan model tanlab olinadi [5]. Bizning holatda Akaik axborot mezoni
qiymati eng kichik b
o‘
lgani ham (3) model hisoblanadi.
Shunday qilib verifikatsiyalashning barcha bosqichlari talablariga mos keladigan
quyidagi eng maqbul model tanlab olindi:
𝑦
3
= 0,00225036𝑥
6
+ 0,00241803𝑥
12
+ 𝜀
Tanlab olingan modelning sifatini baholash uchun
o‘
rtacha approksimatsiya xatoligi
k
o‘
rsatkichidan foydalanildi [5]. Hisob-kitoblar 4-jadvalda aks ettirilgan.
4-jadval
Model b
o‘
yicha approksimatsiya xatoligini hisoblash jadvali
𝒏
𝒚
̂
𝟑
∑ |
𝒚 − 𝒚
̂
𝟑
𝒚
|
𝒏
𝒊=𝟏
1
4,601046
0,079791
2
4,652628
0,107769
3
4,63771
0,131149
4
5,304142
0,082478
5
4,965437
0,097193
6
5,413801
0,03325
7
5,742772
0,009867
8
5,835919
0,006193
9
6,774181
0,03226
10
7,898503
0,012687
11
8,639418
0,016402
Jami
64,46556
0,60904
O‘
rtacha
0,055367
4-jadvaldagi hisob-kitoblarga asosan quyidagilarga ega b
o‘
lamiz:
𝑀𝐴𝑃𝐸
̅̅̅̅̅̅̅̅ =
1
𝑛
∙ ∑ |
𝑦
𝑖
− 𝑦̂
𝑖
𝑦
𝑖
|
𝑛
𝑖=1
∙ 100% = 0,055367 ∙ 100% = 5,54%
Bundan (5) model sifatli ekanligini bilib olamiz.
Tadqiqot natijalarining muhokamasi
Qurilgan model asosida YaHM tarkibida qurilishning yalpi q
o‘
shilgan qiymati ulushini
3 xil - pessimistik, inertsion va optimistik stsenariylarda prognoz qilindi (5-jadval). Bunda
pessimistik stsenariy uchun iqtisodiyotda pasayish kuzatilishi, omil belgilarning
o‘
sishi -5% ni
tashkil etishi mumkin b
o‘
lgan holat, inertsion stsenariy uchun iqtisodiyotning
o‘
rtacha
o‘
sishi, omil belgilarning
o‘
sishi 5% ni tashkil etishi mumkin b
o‘
lgan holat va optimistik
stsenariy uchun esa iqtisodiyotda jadal
o‘
sish sur
’
ati, omil belgilarning 10%
o‘
sishi mumkin
b
o‘
lgan holatlari olindi (5-jadval).
5-jadval
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
223
6/2021
(№
00056)
Stsenariyli prognozlash
Stsenariy
Yillar
𝒚
̂
𝟑
𝒙
𝟔
𝒙
𝟏𝟐
Pessimistik
stsenariy
2021
8,21
1 109,5
2 361,7
2022
7,80
1 054,0
2 243,6
2023
7,41
1 001,3
2 131,4
2024
7,04
951,3
2 024,9
2025
6,69
903,7
1 923,6
Inertsion
stsenariy
2021
9,07
1 226,3
2 610,3
2022
9,52
1 287,6
2 740,8
2023
10,00
1 352,0
2 877,9
2024
10,50
1 419,6
3 021,7
2025
11,03
1 490,6
3 172,8
Optimistik
stsenariy
2021
9,50
1 284,7
2 734,6
2022
10,45
1 413,2
3 008,1
2023
11,50
1 554,5
3 308,9
2024
12,65
1 709,9
3 639,8
2025
13,91
1 880,9
4 003,7
5-jadvaldan, pessimistik stsenariy natijalariga k
o‘
ra, 2021 yil yakunida qurilish
ishlarining yalpi hududiy mahsulotdagi ulushi 8,21 foizni, 2025 yilga kelib esa 6,69 foizgacha
tushishi ma’lum bo‘
ldi. Inertsion stsenariy b
o‘
yicha 2021 yil 9,07 foizga, 2025 yilga kelib esa
11,03 foizgacha oshishi kuzatilishi mumkin. Shuningdek, optimistik talqinda esa bu
k
o‘
rsatkich 2021 yilda 9,50 foizgacha, 2025 yilga borib 13,91 foizgacha
o‘
shishini kutish
mumkin. Natijalar chizma k
o‘
rinishida 4-rasmda berilgan.
4-rasm. Stsenariyli prognozlash natijalari
Xulosa va takliflar
Tahlil uchun 10 yillikdagi Surxondaryo viloyatining yalpi hududiy mahsuloti (YaHM)
hajmida qurilishning ulushi k
o‘
rsatkichi natijaviy belgi (y) sifatida olin
di va unga ta’sir etishi
taxmin qilingan 13 ta k
o‘
rsatkich omil belgi sifatida tanlab olindi. Korrelyatsion tahlil
natijasida natijaviy belgi bilan
o‘
rtachadan kuchliroq va zich b
o‘
glangan omil belgilar ajratib
olindi. Dastlabki regression tahlil natijalariga k
o‘ra ba’zi modellarning
ozod had (
o‘
zgarmas)
lari qiymati manfiy b
o‘ldi. Bunday holatda omil belgilarning ta’siri 0 ga tenglashtirilsa
0,00
2,00
4,00
6,00
8,00
10,00
12,00
14,00
16,00
2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025
Pessimistik
Inertsion
Optimistik
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” ilmiy elektron jurnali. № 6, noyabr-dekabr, 2021 yil
224
6/2021
(№
00056)
natijaviy belgiga iqtisodiy mazmun berib b
o‘lmaydi. Shuningdek ba’zi koeffitsientlarning
statistik ishonchsiz ekanligidan aniqlandi. Shu sababli
o‘
zgarmasni modeldan qicharib
tashlashga qaror qilindi.
Korrelyatsion tahlil natijasiga asoslanib 4 ta turlicha model tajriba qilib k
o‘
rildi va
verifikatsilash amalga oshirildi. Verifikatsiyalashning barcha talablarga mos quyidagi maqbul
model turi aniqlandi:
𝑦
3
= 0,00225036𝑥
6
+ 0,00241803𝑥
12
+ 𝜀
bu erda
𝑥
6
- uy-joy ob'ektlarini yangi qurilish va rekonstruksiya hisobiga ishga tushirish (ming
𝑚
2
),
𝑥
12
- qurilish sohasida faol korxonalar va tashkilotlar soni (birlik).
Model parametrlarining talqini uy-joy ob'ektlarini yangi qurilish va rekonstruksiya
hisobiga ishga tushirish k
o‘
rsatkichi 1 ming
𝑚
2
ga oshsa, YaHM tarkibida qurilishning yalpi
q
o‘
shilgan qiymati ulushi 0,00225036 foizga, qurilish sohasida faol korxonalar va tashkilotlar
soni 1 birlik k
o‘
paysa bu k
o‘
rsatkich 0,00241803 foizga
o‘
sishini k
o‘
rsatmoqda.
Qurilgan model b
o‘
yicha 3 xil stsenariyli prognoz qilindi. Pessimistik stsenariy b
o‘
yicha
iqtisodiyotda 5%li pasayish kuzatilsa, YaHMda qurilish ishlarining yalpi q
o‘
shilgan qiymati
ulushi 2021 yil yakunida 8,21 foizni, 2025 yilga kelib esa 6,69% gacha tushib ketishi kuzatilishi
mumkin
ligi ma’lum bo‘
ldi. Inertsion stsenariy b
o‘
yicha iqtisodiyotda 5%li
o‘
sish b
o‘
lgan
holatda bu k
o‘
rsatkich 2021 yil yakuniga k
o‘
ra 9,07% foizga, 2025 yilga borib 11,03% ni
tashkil etishi mumkinligi aniqlandi. Shuningdek, optimistik stsenariyda esa 2021 yil yakuniga
kelib 9,50 foizga, 2025 yilga borib esa 13,91% gacha
o‘
sishi mumkinligi prognoz qilindi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Ахмедов О.Т., Адашев А.Ў. Қурилиш соҳасини ривожлантиришда инвестициялаш
жараёнлари таҳлили // “Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон
журнали, 1
-
www.iqtisodiyot.uz, 2018, 1-
7 бетлар.
2.
Гиёсов Б.Д., Абдусаматов Б. Қурилиш комплексини ривожлантиришда
инвестиция фаолиятини ташкил этиш ва амалга оширишнинг асосий жиҳатлари //
“Архитектура
ва
қурилиш
соҳаларида
инновацион
технологияларни
қўллаш
истиқболлари” мавзусидаги халқаро илмий
-
техник конференция. СамДАҚИ. Самарқанд
.
–
2016, 156-157
–
бетлар.
3.
Жадигерова
А.Б. Эконометрическое моделирование влияния факторов на
валовую добавленную стоимость по виду экономической деятельности «Строительство».
Приоритетные научные направления: от теории к практике, (8),
2013, 171-175.
4.
Капитанова О.В. Прогнозирование социально
-
экономических процессов: Учебно
-
методическое пособие. –
Нижний Новгород: Нижегородский госуниверситет, 2016. –
74 с.
5
. Тўраев Б.Э., Хатамов О.Қ. Арима модели ёрдамида қурилиш ишлари ҳажмини
прогноз қилиш
(
Сурхондарё вилоятида мисолида)
.
“UzBridge” электрон журнали
, 1-
сон
-
2021, 74-
84 бетлар.
6. Қосимов А.А.
Саноат тармоғи самарадорлигини ошириш
жараёнларини
эконометрик моделлаштириш
(Сурхондарё вилояти мисолида)
мавзусидаги диссертация
автореферати, Т.
- 2021 https://interaktiv.oak.uz/avtoreferat/3aO2079fO1.file
7. Viloyatlar statistika boshqarmalari rasmiy saytlari -
https://www.toshvilstat.uz/uz/
2021
8. www.surxonstat.uz - Surxondaryo viloyati statistika boshqarmasining rasmiy sayti -
https://u.to/UwKdGw - 2021
