“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
1
www.iqtisodiyot.uz
Р.Х. Хожиматов,
катта ўқитувчи, ТДИУ
ФОНД БОЗОРЛАРИ РИВОЖИГА ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ САМАРАЛИ
ФАОЛИЯТИНИНГ ТАЪСИРИ
В статье: рассмотрено роль, основные направления и перспектива
зарубежные опыть фондого рынка, эффективности банковской финансовой
деятельности и его роль для развития фондового рынка и обеспечения
инфраструктуры развития фондого рынка страны.
Калит сўзлар:
Қимматли қоғоз, қимматли қоғоз бозори, фонд бозори,
тижорат банк, акция, иқтисодий барқарорлик, бирламчи бозор, иккиламчи
бозор, капитал.
Банк тизими мамлакат иқтисодий тизимларни ичида иқтисодий
барқарорликни таъминлашда ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган тизимдир. Улар
иқтисодиётни ижтимоий-иқтисодий ҳолатига молиявий кўмакчи сифатида
доимий ижобий таъсир этади. Бунда асосан иқтисодиёт тармоқларини
молиявий маблағлар билан таъминлашда банк тизими фаолияти самараси
муҳимдир. Чунки банкларда бўш пул капиталларни концентрациялашуви юз
беради. Концентрациялашган маблағларни мақсадли жойлашувини банк
тизими таъминлайди. Натижада, мамлакатни ижтимоий-иқтисодий юксалишига
олиб боради.
Бу масалага Ўзбекистон Республикасининг Биринчи Президенти
И.А. Каримов тўхталиб, “Ўтган йили банк тизимини янада мустаҳкамлаш,
банкларнинг капиталлашув даражасини ошириш ва инвестициявий фаоллигини
кенгайтириш таъминланди. Банк тизимининг жами капитали 2014 йилга -
нисбатан 23,3 фоиз кўпайиб, 7 триллион 800 миллиард сўмга етди. Сўнгги 5
йилда мазкур кўрсаткич 2,4 баробар ўсди. Банк тизими капиталининг етарлилик
даражаси қарийб 24 фоизни ташкил қилди. Бу умумий қабул қилинган халқаро
стандартлардан 3 марта, банк ликвидлиги эса энг юқори кўрсаткичлардан 2
марта кўпдир” [1] деб эътироф этганлар.
Бозор иқтисодиёти шароитда тижорат банклар ўз фаолиятини бозорларда
бозор тамойилларига мос ташкил этадилар. Чунки, бозорларнинг
иштирокчилари даромад олиш, уни доимий оширишни таъминлаш, қўшимча
капиталларга эга бўлишдек вазифаларни бош мақсад қилиб, бозорларда
иқтисодий алоқаларни, иқтисодий муносабатларни адолатли ташкил этадилар.
Бозор иштирокчилари қандай тизимга эга бўлмасин мамлакатни ижтимоий-
иқтисодий барқарор ривожланишига ижобий таъсир этиб боради.
Хозирги кунда жаҳон банк амалиётида банклар анъанавий ва ноанъанавий
кенг қамровли 300 дан ортиқ банк хизмат турларини бажармоқдалар. Улар
нафақат миллий банк хизматлар бозори балки халқаро фонд бозорлари хизмат
турларидан, уларнинг инструментларидан кенг фойдаланмоқдалар. Фонд
бозорлар қимматли, хосилавий қимматли қоғозларни сотиш ва сотиб олиш ва
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
2
www.iqtisodiyot.uz
уларга доир хуқуқларни бошқариш, молиявий воситалар, мулклар ва уларга
доир хуқуқларни бажариб, сотувчи ва сотиб олувчилар манфаатларини
таъминлашда муҳим рол ўйнайди. Чунки, фонд бозорларда четдаги бўш
капитални йиғилиши ва концентрациялашуви таъминланади. Мазкур капитални
қайта тақсимлашда молиявий институтлар; хусусан, банкларнинг фонд
бозорлардаги фаолияти ва унинг самараси муҳим ва ҳал қилувчи аҳамият касб
этади. Чунки банкларда молия бозори тўғрисдаги кенг қамровли йирик янгидан
янги маълумотларга эга бўладилар. Бу улар(фонд бозори иштирокчилари)нинг
фаолиятини стратегия ва тактикаларини ишлаб чиқишда муҳимлиги билан
изоҳланади. Шунингдек, банклар мазкур маълумотлардан самарали
фойдаланган ҳолда ўз вақтида молиявий-инвестицион қарорларни қабул қилиш
имкониятига эга бўладилар, бу орқали нафақат ички капиталлар балки ташқи
йирик капитал, даромад манбаларига эга бўладилар.
Фонд биржасининг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат:
-
қимматли қоғозларнинг бир маромда муомалада бўлишининг зарур
шароитини таъминлаш;
-
қимматли қоғозларга бўлган талаб ва таклифлар ўртасидаги мувозанатни
акс эттирувчи нархларни, яъни бозор баҳосини белгилаш;
-
қимматли қоғозлар ва қимматли қоғозлар бозори қатнашчиларини касб
маҳоратини юқори даражада сақлаб бориш;
-
мунтазам равишда нарх аниқланишига, индексация ўзгаришига, савдо-
сотиқ вақти, қимматли қоғозлар, шартномаларнинг миқдорига ва бошқа
кўрсаткичларга доир ахборотларни, биржанинг ҳолатини ва унинг
ривожланишига доир тахминий шартларни эълон қилишдан иборат.
Хозирги кунда, амалиётда банкларнинг қимматли қоғозлар бозоридаги
фаолиятдан қуйидаги асосий мақсадлари мавжуд:
-
қимматли қоғозлар чиқариш асосида кредит ва ҳисоб —китоб фаолияти
юритиш учун қўшимча пул ресурсларини жалб қилиш;
-
қимматли қоғозларга сарфланган ва ўз инвестицияларидан банкка
тўланадиган фоиз ва дивидендлар эвазига ва қимматли қоғозларнинг курс
қиймати ошиши туфайли фойда олиш;
-
мижозларга қимматли қоғозлар операцияларига доир хизматлар
кўрсатишдан фойда олиш;
-
эркин рақобат асосида банкнинг хизмат соҳасини кенгайтириш хамда
корхона ва ташкилотларнинг капиталларида қатнашиш эвазига янги
мижозларни жалб қилиш;
-
банкнинг қимматли қоғозлари орқали ресурсларни жалб қилиш ва
улардан фойдаланиш;
-
банкнинг ликвидли маблағларига қуйилмаларнинг даромадлилигини
таъминлаган ҳолда ликвидлик зарурий захирасини сақлаб бориш;
-
мижозларнинг қимматли қоғозларни меъёрида олиб —сотишдан ҳамда
молиявий рискларни қимматли қоғозлар ҳосилалари билан амалга
ошириладиган операциялар орқали суғурта қилиш кабиларни келтириш
мумкин.
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
3
www.iqtisodiyot.uz
Таҳлилларга асосан, жаҳон миқёсида фаолият юритаётган, яъни
ривожланган мамлакатлар тижорат банклари, уларнинг самарали фаолияти
фонд бозорлари ривожига бевосита таъсир этаётганлигини кўришимиз мумкин.
Бу кўрсаткични жаҳондаги йирик банклар яъни АҚШнинг тижорат банкларини
активларини 30-46 фоизи молиявий активларга яъни, молиявий активларга,
қимматли қоғозларга, фонд индексларига қўйилганлигини кўрамиз. Ҳозирги
кунда АҚШнинг Банк оф Америка банкининг молия активларга қўйган
капиталини банкнинг жами активидаги улуши ўртача 32,8 %ни, Германиянинг
Дойче банкида 57,9 %ни, Англиянинг Ситигруп инвестицион банкида 46,8
%ни, Япониянинг Мусихо банкида 91.1%ни, Франциянинг Парибас банкида
41,7 %ни, Barclays да 42,8 %ни ва Европа банкларида ушбу кўрсаткич 47,6 %ни
ташкил этмоқда [3].
Шунингдек, юқоридаги номлари келтирилган банкларнинг мазкур
фаолиятдан олаётган даромадлар кўлами ҳам етарлича кенглиги билан
изоҳланади. Хусусан; Американинг банк оф Америка банкидаги молиявий
активлардан олаётган даромадини жами банк даромадидаги улуши 15,1 %ни,
Германиянинг Дойче банкида, 12,4 %ни, Япониянинг Мусихо банкида
32,9 %ни, Франциянинг Парибас банкида 28,9 %ни, Barclays да 37,8 %ни ҳамда
Европа банкларида эса бу кўрсаткич 27,1 %ни ташкил этмоқда [3].
Юқоридаги ҳолатларга асосланиб айтишимиз мумкинки, демак тижорат
банкларнинг самарали фаолияти ривожланган мамлакатлар фонд бозорлари
фаолияти ривожига бевосита таъсир этаётганлигини кўришимиз мумкин.
Шунинг учун, мамлакатимиз фонд бозорининг ривожланганлик даражаси,
уларда банкларнинг самарали фаолияти орқали фонд бозоримиз ривожига
таъсирини таҳлил этиб, баҳо бермоқчимиз.
Мамлакатимизда фонд биржасида қимматли қоғозлар билан амалга
оширилган битимлар сони сўнгги беш йилдаги рекорд кўрсаткични – 2794 тани
ташкил қилган ҳолда, унинг 78 фоизи ёки 2178 таси айнан тижорат банклари
қимматли қоғозлари билан амалга оширилган савдо битимлари ҳиссаси[2]га
тўғри келди. Банклар акцияларига бўлган талабнинг юқори қолишига
тизимнинг барқарор фаолияти юритиши омил бўлмоқда.
Таҳлиллардан шуни кўришимиз мумкинки,
2015 йил давомида тижорат
банкларининг Республика “Тошкент” фонд биржаси умумий савдо
айланмасидаги улуши 87,8 фоизни ёки 141,4 млрд сўмни ташкил этганини
кўришимиз мумкин. Ушбу кўрсаткич 2014 йилда 87,5 фоизни ёки 85,5 млрд
сўм[]ни ташкил этган эди. Демак, тижорат банклари акция ва облигацияларини
жами 85.5 млрд сўми иқтисодиёт тармоқларига қўшимча барқарор капитал
сифатида жойлаштирилган.
Таҳлилларга асосан, 2015 йилда савдо айланмаси ҳажми бўйича фонд
биржасида энг фаол бўлган 10 та этакчи эмитентнинг (топ-10) 8 тасини тижорат
банклари ташкил этган ва бу ҳол жисмоний ва юридик шахсларнинг тижорат
банклари қимматли қоғозларига бўлган қизиқиши ва ишончи сақланиб
қолаётганидан далолат беради.
Ўтган йили савдога чиқарилган банклар акцияларининг асосий қисми,
яъни 58,4 фоизи (82,5 млрд. сўм) иккиламчи бозорда сотилган. Шундан 7,5
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
4
www.iqtisodiyot.uz
млрд сўми банкларнинг корпоратив облигациялари билан тузилган
битимлардир. Шу билан бирга, 2015 йили фонд биржаси орқали 8 та тижорат
банкининг 58,8 млрд. сўмлик қўшимча чиқарилган акциялари бирламчи фонд
бозорида сотилди.
“Фонд биржасида энг йирик савдо битими “Ипотека-банк”, АТИБнинг 56,5
млрд. сўмлик акциялари, “ИнФинБанк” АТБ банк акциялари 15,7 млрд. сўм
ҳажмида 4 та битим, Алоқабанк” АТ банкнинг 13,7 млрд. сўмлик қимматли
қоғозлари билан 16 та савдо битими, “Трастбанк” ХАБнинг 12,1 млрд сўмлик
акцияси билан 63 та савдо битими, АТ“Капиталбанк”нинг 5 млрд сўм,
“Туронбанк”нинг 4,1 млрд сўм ҳажмидаги акциялари фонд биржаларда сотиш
фаоллашганлигини кўришимиз мумкин.
Банк акциялари билан ўтказилган савдоларнинг асосий қисми, яъни 76,8
фоизи (43,4 млрд сўм) қимматли қоғозлар иккиламчи бозорида қайд қилинди.
АТ Азия-Алянс банк”нинг 12,6 млрд сўмлик аксияларининг барчаси
қимматли қоғозлар иккиламчи бозорида 14 та битим орқали жисмоний шахслар
томонидан харид қилинди.
Бундан ташқари, тижорат банклари репо битимларини амалга оширишда
инвестор сифатида иштирок этишлари мумкин. Маълумки, репо битимлари
қимматли қоғозларни гаровга қўйиш ёки билан пул маблағларини қарзга
олишнинг оммабоп усули бўлиб, инвестиция киритишнинг бошқа усулларига
қараганда хавфсиз ҳисобланади ва инвесторлар; ҳусусан, тижорат банкларнинг
зарар кўриш даражасини пасайтиради.
“Репо битимларини тузишда ҳам тижорат банклари ва суғурта
компаниялари улуши юқорилигича қолмоқда. Ҳозирга қадар фонд биржасида
48 та эмитентнинг акциялари иштирокида 84,1 млрд сўмлик 335 та репо битими
амалга оширилган бўлса, унинг 60 фоизга яқини ушбу молия муассасалари
улушига тўғри келади”.
Шу билан бирга, тижорат банклари қимматли қоғозлар бозорида
профессионал иштирокчи сифатида қатнашиш имкониятига эга. Улар фонд
бозорида инвестиция воситачиси ва маслаҳатчиси, активларни ишончли
бошқарувчи, трансфер-агент ва депозитарий сифатида намоён бўлмоқда.
Бунинг учун, банклардан қимматли қоғозлар бозорида профессионал равишда
иштирок этиши учун алоҳида лицензия талаб этилмайди.
Бугунги кунда бир қатор тижорат банклари қимматли қоғозлар бозорида
профессионал фаолиятни амалга ошириш учун брокерлик идораларини ташкил
этган ҳолда фонд бозорида самарали фаолият юритиб келмоқда. Бу эса
банкларга акциядорлик жамиятларининг акцияларини сотиш ва сотиб олиш
орқали қўшимча даромадга эга бўлишини таъминламоқда.
Бугунги кунда 20 та тижорат банкининг қимматли қоғозлари биржа
савдоларига қўйилган бўлиб, уларнинг аксарияти биржа листингининг юқори
“А” тоифасига киритилган. Мазкур банкларнинг қимматли қоғозлари биржада
мунтазам котировка қилинади ва оммавий ахборот воситаларида ёритиб
борилади.
Қимматли қоғозлар бозорининг асосий савдо майдони ҳисобланган
“Тошкент” республика фонд биржаси тижорат банкларининг биржа
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
5
www.iqtisodiyot.uz
савдоларидаги иштирокини кенгайтириш учун уларнинг хорижий инвесторлар
ва молиявий институтлар билан ўзаро самарали ҳамкорлигини ривожлантириш,
тажрибаларини ўрганиш бўйича тадбирларни ташкил этишда ҳар томонлама
қулайлик яратилган.
Ўтган йилда аҳоли ва хўжалик юритувчи субъектларнинг банклардаги
депозитлари ҳажмининг ўсишини рағбатлантиришга қаратилган кенг кўламли
ишлар, жумладан, доимий равишда жозибадор омонат турларини таклиф
қилиш, узоқ муддатли банк депозит сертификатларини ва облигацияларини
муомалага чиқариш ҳамда бу борада жорий этилган имтиёзлар ва қулай шарт-
шароитларни оммавий ахборот воситаларида кенг ёритиш ўзининг ижобий
натижаларини бермоқда.
2016 йил 1 январь ҳолатига кўра, тижорат банклари томонидан муомалага
чиқарилган ва жойлаштирилган депозит ва жамғарма сертификатлари 703,4
млрд. сўмни ҳамда облигациялар 247,8 млрд. сўмни ташкил қилди.
Умуман олганда, амалга оширилган чора-тадбирлар натижасида жалб
қилинган депозитларнинг умумий ҳажми 2016 йилнинг 1 январь ҳолатига кўра,
35,6 трлн. сўмни ташкил этиб, 2015 йил бошига нисбатан 28,0 фоизга ошди
.
Иқтисодий ривожланишни таъминлаш учун тижорат банклар фонд
бозорларини ривожланишида қўшимча тарзда қуйидаги ишларни ташкил
этишларини таклиф этдик:
1.Хар бир банк бўлимлари(жойлар)да ҳар куни миллий ва халқаро фонд
бозоридаги фоиз ставкалари ҳақида бир неча марта доимий маълумот бериб
бориш;
2.Хар бир банк бўлимларида ҳар куни миллий ва халқаро фонд
инструментлари бўйича бозор баҳолари, унинг динамикаси ҳақида бир неча
марта доимий эълон қилиб бориш;
3.Ҳар бир банк бўлимларида хар куни бир неча марта фонд бозорлари
бўйича таклифлар дастурини доимий эълон қилиб бориш;
4.Хар банк бўлимларида хар куни миллий ва халқаро бозорларда
акциядорларни рейтинги, девидендлар миқдори ва ставкаларини бир неча марта
доимий эълон қилиб бориш;
5. Хар бир банк бўлимларида ҳар куни миллий ва халқаро фонд бозоридаги
листингга киритилган акциядор ёки қимматли қоғоз эмитентлари ҳақида бир
неча марта маълумот бериб боришни доимий ташкил этиш;
Банкларда бундай ишларни ташкил этилиши мамлакатимиз иқтисодиётида
қуйидаги афзалликларни шакллантиришга ҳизмат қилади:
-мамлакатда акция бозорларини ривожланишига таъсир этиш орқали
акциядор компаниялар акцияларини сотилиш жараёнига ижобий таъсир этади;
-аҳоли қўлидаги бўш пул капиталлар харакатга келтирилади;
-четда турган бўш капиталларни жамғарилиши юзага келади;
-корпоратив менежментни ва бошқариш тизимини ҳалқаро жаҳон
тажрибаси мамлакатимизга кириб келиши кучаяди;
-акциядор тижорат банклари капиталида чет эл хорижий инвесторларни
улуши кенгайиб боради;
-мамлакатимизда капитал харакатини жадаллашуви юзага келади;
“Иқтисодиёт ва инновацион технологиялар” илмий электрон журнали. № 5, сентябрь-октябрь, 2016 йил
6
www.iqtisodiyot.uz
-акциядор жамиятларнинг капитали ортишини таъминлайди;
-жамғарилган капитални узоқ муддатли мақсадли жойлашуви ҳусусан,
капитал қурилиш ва инновацион янгиланиш учун сарфлаш кенг тус олади.
Юқоридаги
келтирилган
таклиф
ва
хулосалар
мамлакатимиз
иқтисодиётида тижорат банклари фаолиятини фонд бозорларда самарали
ташкил
этиш
келгусида
мамлакатимиз
иқтисодий
барқарорлигини
мустаҳкамлаш, иқтисодий барқарорликка олиб бориш, ижтимоий-иқтисодий
юксалишга олиб боради, бу ўз навбатида мамлакатимизда бандлик даражасини
оширишга ҳизмат қилади.
Фойдаланилган адабиётлар рўйҳати
1.
Каримов И.А. Бош мақсадимиз – мавжуд қийинчиликларга қарамасдан,
олиб бораётган ислоҳотларни, иқтисодиётимизда таркибий ўзгаришларни изчил
давом эттириш, хусусий мулкчилик, кичик бизнес ва тадбиркорликка янада
кенг йўл очиб бериш ҳисобидан олдинга юришдир. Халқ сўзи. 2016 йил 16
январ.
2.
Ўзбекистон Республикаси “Тошкент” фонд биржаси йиллик хисоботлари
3.
http.WWW.BIS ва Жаҳон банки маълумотлари асосида муаллиф
томонидан ишлаб чиқилган
4.
5.
www. “Тошкент” республика фонд биржаси
