Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
18
ланишини талаб қилади: табиатнинг алоҳида
элементларини муҳофаза қилишдан умуман
экологик тизимларни муҳофаза қилишга
ўтиш; инсон яшайдиган муҳитнинг оптимал
параметрларини кафолатлаш; иқтисодиёт
соҳаларини “яшил иқтисодиёт” тамойиллари
бўйича ривожлантириш механизмлари билан
ўзаро алоқаларни уйғунлаштириш.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.
Мирзиёев Ш.М. БМТ Бош Ассамблеясининг 72-сессиясида сўзлаган нутқи http://www.press-
2.
Rustamovich, S. Z. Specific Aspects of Implications of Foreign Investments on the Integration of the National
Economy into the Global Economy. International Journal of Research, 6 (3), 2019. 451-458.
3.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг Олий Мажлисга мурожаатномаси.//Халқ сўзи.
2020 йил 25 январь. № 19 (7521). 1-2 бетлар.
4.
Узбекистан
поддерживает
цели
устойчивого
развития
ООН
до
2030
года.
http://www.trend.az/casia/uzbekistan/2438516.html
5.
2019-2030 йиллар даврида Ўзбекистон Республикасининг “яшил” иқтисодиётга ўтиш стратегиясини
тасдиклаш тўғрисида. Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 4 октябрдаги ПҚ-4477-сон
карори.//Lex.Uz.
6.
Перелет Р. А. Направления стратегии “зеленго роста”. //http://rospromeco.com/expertnoe-mnenie/28-
analytic/expertnoe-mnenie/94-mnenie-7
7.
Глобальный зеленый новый курс. Доклад, ЮНЕП, 2009 www.unep.org/greeneconomy/portals/30/docs/GGND-
8.
Lyaskovskaya Е.A. [Working forces quality problems at realizing modern development concepts]. Vestnik
Bashkirskogo gosudarstvennogo agrarnogo universiteta [Vestnik Bashkir State Agrarian University], 2017, no. 4 (44), pp. 137-
145. (in Russ.)
9.
Pakhomova N.V., Rikhter K.K., Malyshkov G.B. Inclusive sustainable development: priorities, indices, international
experience, potential of coordination with reindustrialization model. Problemy sovremennoy ekonomiki [Problems of modern
economics], 2014, no. 3(51), pp. 15-24. (in Russ.)
10.
Navstrechu zelenoy ekonomike. Puti k ustoychivomu razvitiyu i iskoreneniyu bednosti obobshchayushchiy doklad
dlya predstaviteley vlastnykh struktur [Towards a Green Economy. Ways to Sustainable Development and Poverty Alleviation Is
a General Report for Representatives of Power Structures]. Available at: http://old.ecocongress. info/5_congr/docs/doklad.pdf
(accessed: 30.11. 2017).
11.
Лясковская, Е.А., Григорьева К.А. Формирование «зеленой» экономики и устойчивость развития страны и
регионов. // Вестник ЮУрГУ. Серия «Экономика и менеджмент». - 2018. –Т. 12, № 1. - С. 15-22. БО!: 10.14529/ет180102.
12.
Chapple K. Defining the Green Economy: A Primer on Green Economic Development // Berkeley: The Center for
Community Innovation (CCI) at UC-Berkeley. - 2008. - P. 66.
13.
Худаяров А.А., Пирматов Х.Р. Воздействие туризма на национальную экономику Индонезии //Сборники
конференций НИЦ Социосфера. – Vedecko vydavatelske centrum Sociosfera-CZ sro, 2014. – №. 39. – С. 262-265.
14.
Гулямова Г. П. Формирование конкурентной бизнес среды в Узбекистане //Фундаментальные и
прикладные научные исследования: актуальные вопросы, достижения и инновации. – 2017. – С. 66-69.
15.
Исаджанов А.А. Барқарор иқтисодий ривожланишнинг экологик жиҳатлари. Монография. ТДИУ. Илмий
тадқиқот маркази. 2020. 137-138 б.
Шарипов Қувондиқ Бахтиёрович –
Тошкент давлат иқтисодиёт университети
“Иқтисодиёт назарияси” кафедраси катта ўқитувчиси
МИЛЛИЙ ИҚТИСОДИЁТ РИВОЖЛАНИШИДА ИХТИСОСЛАШУВ
ЖАРАЁНИ АМАЛ ҚИЛИШИНИНГ НАЗАРИЙ АСОСЛАРИ
Аннотация.
Ушбу мақолада миллий иқтисодиёт ривожланишида ихтисослашув жараёни амал қилишининг
назарий асослари, жумладан, меҳнат тақсимоти билан боғлиқлиги, иқтисодиётнинг ривожланишига таъсири,
ишлаб чиқариш ихтисослашувининг турли миқёс ёки даражалари,
саноат ишлаб чиқаришида ихтисослашув
турлари, уларнинг ўзига хос хусусиятли жиҳатлари кўриб чиқилган. Ихтисослашув тушунчасининг мавжуд
таърифларини асосий ёндашувлари бўйича тизимлаштириш орқали муаллифлик таърифи шакллантирилган.
Ишлаб чиқариш ихтисослашувига таъсир кўрсатувчи омиллар таснифланиб, улар аҳамият даражаси жиҳатидан
муайян тартибда тизимлаштирилган. Иқтисодиётда корхонанинг тармоқ жиҳатдан мансублигини аниқлашнинг
маъмурий-ташкилий ва маҳсулот белгиларидан фойдаланиш назарий жиҳатдан асосланган.
Таянч иборалар:
ихтисослашув, меҳнат тақсимоти, ишлаб чиқариш ихтисослашув, саноат ишлаб
чиқаришида ихтисослашув, ихтисослашув турлари, ихтисослашув даражалари, буюм (предмет), деталь ва
технология бўйича ихтисослашув, тармоқ бўйича ихтисослашув.
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
19
Аннотация.
В данной статье рассмотрены теоретические основы функционирования процесса
специализации в развитии национальной экономики, в частности, взаимосвязь специализации с разделением труда,
её влияние на развитие экономики, различные масштабы и уровня специализации производства, виды специализации
в промышленном производстве и их своеобразные особенности. Сформулировано авторское определение понятия
специализации через систематизации её основных научных подходов. Классифицированы основные факторы,
влияющие производственную специализацию, и систематизированы на основе последовательности по степени
значимости. Иқтисодиётда корхонанинг тармоқ жиҳатдан мансублигини аниқлашнинг маъмурий-ташкилий ва
маҳсулот белгиларидан фойдаланиш назарий жиҳатдан асосланган. Теоретически обоснованы использования
критериев, связанные с админстративно-организационными и продуктивными признаками при определении
отраслевую принадлежности предприятия в экономике.
Ключевые слова:
специализация, разделения труда, специализация производства, специализация
промышленного производства, виды специализации, уровень специализации, предметная, детальная и
технологическая специализация, отраслевая специализация.
Abstract.
This article discusses the theoretical foundations of the functioning of the specialization process in the
development of the national economy, in particular, the relationship of specialization with the division of labor, its impact on the
development of the economy, various scales and levels of specialization of production, types of specialization in industrial
production and their peculiar features. The author defines the concept of specialization through the systematization of its basic
scientific approaches. The main factors influencing production specialization are classified and systematized on the basis of
sequence according to the degree of significance. The use of criteria related to administrative-organizational and productive
features in determining the industry sector of an enterprise in the economy is theoretically substantiated.
Keywords:
specialization, division of labor, specialization of production, specialization of industrial production, types of
specialization, level of specialization, subject, detailed and technological specialization, industry specialization.
Мамлакатнинг
ижтимоий-иқтисодий
тараққиёти жуда серқирра ва кўп омилли
жараён ҳисобланади. Унинг таркибида
объектив тавсифдаги, масалан, табиий ва
меҳнат ресурсларига бойлиги, қулай иқлимга
ҳамда географик жойлашувга эгалиги каби
омиллар аҳамиятли салмоқ ва таъсир дара-
жасига эга. Бироқ, шу билан бирга, субъектив
тавсифдаги, яъни, давлатнинг макроиқти-
содий ва минтақавий иқтисодий сиёсати, хў-
жалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий
манфаатларини тўлиқ амалга оширувчи
самарали иқтисодий механизмнинг таркиб
топганлиги ва бошқа кўплаб омиллар ижти-
моий-иқтисодий тараққиётга сезиларли таъ-
сир кўрсатади.
Юқорида қайд этиб ўтилган омиллар
таркибига кирувчи муҳим жиҳатлардан бири
ихтисослашув жараёни ҳисобланади. Ихти-
сослашув тушунчаси, ўз маъносига кўра, уму-
мий ҳолда субъектнинг ўз фаолияти самара-
дорлигини ошириш мақсадида уни кўплаб ва
хилма-хил жараён ёки фаолият объектлари-
дан бирига ёки бир нечтасига йўналтири-
шини англатади. “Ихтисослашув” атамаси
(лот. specialis – ўзига хос) фаолиятнинг қан-
дайдир машғулот, мутахассисликда жойла-
шувини англатади. Е.Е.Румянцеванинг фик-
рига кўра, ихтисослашув – бу “индивид ёки
ташкилот фаолиятининг қандайдир табиий
ёки ўзлаштирилган устуворликка эга бўлган
ишлаб чиқариш тармоқларида концентра-
циялашувидир”[1].
В.Г.Гусаковнинг таърифига кўра, «Ихти-
сослашув – фаолиятни нисбатан қулай ишлаб
чиқариш шарт-шароитларига эга бир ёки бир
неча турдаги рақобатбардошли товар маҳ-
сулотларини ишлаб чиқаришга йўналти-
риш»[2] ҳисобланади. Одатда ихтисослашув
меҳнат тақсимотининг таъсирида амалга
ошади.
“Ихтисослашувнинг таркиб топган мут-
лақ ва нисбий устунликларни рўёбга чиқа-
риш имконини берувчи юқори самарали иш-
лаб чиқаришнинг муҳим захираси сифатида
вужудга келиши ва қарор топиши аввал бош-
даноқ турли-туман табиий шарт-шароитлар-
нинг мавжудлиги, шунингдек, ижтимоий
меҳнат тақсимоти ҳамда унинг асосида алма-
шув жараёнларининг пайдо бўлиши сифати-
даги жамият тараққиёти хусусиятлари билан
боғлиқ.
Меҳнат тақсимотининг ишлаб чиқарув-
чи кучларнинг ривожланиши ва ишлаб чиқа-
риш самарадорлигининг ўсишидаги аҳамия-
тига қадимги мутафаккирлардан Исократ,
Платон, шунингдек, XVII–XVIII аср иқтисод-
чиларидан У.Петти, А.Фергюсон, Ж.Стюарт,
А.Смит ва бошқалар эътибор қаратганлар.
Бироқ, меҳнат тақсимоти ва ихтисослашув-
нинг моҳияти илк бор классик иқтисодчи
олим Адам Смитнинг «Халқлар бойлигининг
табиати ва сабаблари тўғрисида тадқиқот»
(1776) номли асарида илмий жиҳатдан баён
этилган. “Меҳнат тақсимотининг асосий
шарти бўлиб турли нуқтаи назардан қара-
лиши лозим бўлган наф ҳисобланади: ишлаб
чиқарувчи учун – бу меҳнат маҳсулини иш-
лаб чиқариш учун сарфланадиган вақтни
тежаш; истеъмолчи учун – бу маҳсулот сифа-
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
20
ти ва нархи. Шундай қилиб, ихтисослашув
мазкур жараёндан наф олиш имконини бе-
рувчи меҳнат тақсимотини намоён этади”[3].
Шунингдек, А.Смит “меҳнат тақсимотини
чуқурлаштириш, демак, тегишли равишда
ихтисослашувни ривожлантиришнинг зарур
шарти бўлиб ишлаб чиқаришнинг ихтисос-
лаштирилган маҳсули сотилиши (айирбош-
ланиши) мумкин бўлган бозор ҳажми ҳисоб-
ланади”[3]. Яъни, меҳнат тақсимоти ва ихти-
сослашувнинг пайдо бўлиши билан мазкур
меҳнатнинг натижалари билан мунтазам
айирбошлаш зарур бўлиб, унинг мавжуд
бўлмаслиги ихтисослашувнинг чуқурлашуви
имкониятларига тўсқинлик қилар эди[4].
Адам Смит ўз асарининг биринчи бо-
бида тўғноғичлар ишлаб чиқаришдаги меҳ-
нат тақсимотига мисол келтиради. У тўғно-
ғич ишлаб чиқарувчи мануфактурада бўлган-
да, бу ерда 10 та ишчи кунига 48000 дона, ёки
ҳар бир ишчи 4800 донадан тўғноғич ишлаб
чиқараётганини кўради. Агар ишчиларнинг
ҳар бири алоҳида ишлаганда, уларнинг ҳар
бири 20 донадан ортиқ тўғноғич ишлаб чи-
қара олмаган бўлар эди. Бир иш кунида ману-
фактура ишчиси – 4800 дона, якка ҳунарманд
эса – атиги 20 дона. Меҳнат унумдорлигидаги
тафовут 240 мартани ташкил этади.
Меҳнат тақсимоти нафақат битта кор-
хонадаги, балки яхлит жамиятдаги самара-
дорликнинг ошишига имкон яратади. Адам
Смит ижтимоий меҳнат тақсимотининг роли-
ни қайчи ишлаб чиқариш мисолида кўрсатиб
беради. Қайчини ишлаб чиқаришда кончи,
ўтинчи, кўмирчи, қурувчи, ғишт терувчи,
металл қуювчи, темирчи, пичоқчи, асбоб
ясовчи иштирок этади. Меҳнат тақсимоти ва
айирбошлаш ўзаро боғлиқ. “Ўз меҳнатининг
шахсий истеъмолидан ортиқча бўлган барча
маҳсулотини бошқа кишилардаги ўзи эҳтиёж
сезган маҳсулотларга айирбошлай олиш
имконига бўлган ишончи ҳар бир кишини
ўзини муайян алоҳида машғулотга бағишлаш
ҳамда мазкур ихтисослашган соҳа бўйича
ўзининг табиий истеъдодини такомилга қа-
дар ривожлантиришга ундайди”[5].
А.Ибрагимов ихтисослашувнинг аҳа-
миятини қуйидагича изоҳлайди. “Ихтисосла-
шув катта иқтисодий аҳамиятга эга: бирин-
чидан, рақобатбардош маҳсулотни ишлаб
чиқаришга моддий ва молиявий ресурслар-
нинг концентрациялашувига имкон яратади;
иккинчидан, фан-техника тараққиёти, АСМ
тармоқларини ривожланишнинг индустриал
йўлига ўтиши учун қулай шарт-шароитлар
яратади; учинчидан, меҳнатни ташкил этиш
шаклларини такомиллаштириш учун имко-
ниятлар яратади; тўртинчидан, ишлаб чиқа-
ришнинг иқтисодий самарадорлигини оши-
ришни рағбатлантиради”[6].
Ихтисослашув тушунчаси жуда кенг
қамровли бўлиб, уни алоҳида шахс – ишлов-
чидан тортиб то корхона, тармоқ, ҳудуд,
минтақа ва миллий иқтисодиёт даражасига
қадар қўллаш мумкин. Бироқ, иқтисодий
адабиётда ихтисослашув жараёни кўпроқ
ишлаб чиқаришга нисбатан қўлланилади.
Ишлаб чиқаришнинг ихтисослашуви ўз нав-
батида турли миқёс ёки даражаларда олини-
ши мумкин. Масалан:
1) корхона ёки унинг бирон-бир тарки-
бий бўлим, участкасидаги ишлаб чиқариш
жараёнининг ихтисослашуви;
2) бир хил йўналишдаги корхоналар
мажмуи – тармоқ ёки соҳа ишлаб чиқариши
ихтисослашуви;
3) муайян ҳудуд (минтақа)да жойлашув
жиҳатидан ишлаб чиқаришнинг ихтисосла-
шуви.
4) тармоқ ва соҳаларнинг мажмуи –
миллий иқтисодиёт даражасидаги ихтисос-
лашув.
Иқтисодий адабиётларда одатда саноат
ишлаб чиқаришидаги ихтисослашувнинг
иқтисодий мазмуни тўғрисида кенгроқ маъ-
лумотлар берилган. Жумладан, уларда ёрити-
лишича, ихтисослашувнинг учта тури фарқ-
ланади: буюм (предмет), деталь бўйича ва
технологик жиҳатдан (1-расм).
1-расм. Саноат ишлаб чиқаришида ихтисослашув турлари
[7]
.
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
21
Ихтисослашув жараёнининг иқтисодий
мазмунини тўлароқ баён этиш учун юқорида
қайд этилган ихтисослашув турлари бўйича
маълумотларни муайян тизимга солиш мақ-
садга мувофиқ ҳисобланади (2-жадвал).
2-жадвал
Ихтисослашув турларининг ўзига хос хусусиятли жиҳатлари
[7]
Тавсифий
жиҳатлари
Хусусиятли белгилари
Буюм (предмет) бўйича ихтисослашув
Субъекти
иқтисодиётнинг турли тармоқлари учун мўлжалланган муайян маҳсулотни ишлаб
чиқаришга қаратилган корхоналар
Предмети
станок, самолёт, трактор, автомобиль, пойафзал, телевизор ва бошқ.
Хусусиятли тармоқлар кўпроқ машинасозлик ва енгил саноат тармоқлари.
Мақсади
ихтисослаштирилган корхоналарда товар муайян турининг иқтисодий жиҳатдан ўзини
оқлаган рақобатини шакллантириш
Камчилиги
ишлаб чиқариш жараёнининг асосан ёпиқ цикл бўйича ташкил этилиши, яъни, кетма-
кет бажарилувчи технологик операциялар шарт-шароитлари билан чекланиб қолиши
Амал қилиш доираси
фақат ишлаб чиқаришнинг йирик серияли ва оммавий турида иқтисодий самарали
бўлиб, юқори унумдорли ихтисослаштирилган асбоб-ускуналардан максимал даражада
самарали фойдаланиш имконияти мавжуд бўлади
Деталь бўйича ихтисослашув
Субъекти
кейинчалик тайёр маҳсулотнинг комплектацияси учун фойдаланилувчи алоҳида
деталлар, қисмлар, агрегатларни мустақил ишлаб чиқаришга қаратилган корхоналар
Предмети
конструктив-технологик жиҳатдан ўхшаш бўлган буюмлар
Хусусиятли тармоқлар тайёр маҳсулот агрегат, қисм ва деталларга ажратилиши мумкин бўлган тармоқлар,
жумладан, машинасозлик, пойафзал ва мебель саноати ва бошқ.
Мақсади
юқори унумли асбоб-ускуналар, илғор технологиялар ва ҳ.к.ни жалб этган ҳолда муайян
номенклатурадаги деталларни йирик серияли ёки оммавий равишда ишлаб чиқаришни
ташкил этишнинг реал имкониятини ҳосил қилиш
Камчилиги
бир турдаги маҳсулотни ишлаб чиқаришни такрорланишига ҳамда йўналишга мос
келмайдиган маҳсулот улушининг ўсишига олиб келувчи бир турдаги маҳсулотни
ишлаб чиқаришнинг иқтисодий жиҳатдан асосланмаган ҳолдаги жойлашуви
Технологик жиҳатдан ихтисослашув
Субъекти
технологик жараён ёки операцияларнинг алоҳида босқичларини бажариш бўйича
мустақил ишлаб чиқаришларни ташкил этишга қаратилган корхоналар
Предмети
қуювчи ва темирчилик-штамплаш заводлари, шакар, тамакини қадоқлаш, сут қуйиш
корхоналари ва бошқ.
Хусусиятли тармоқлар кўпроқ машинасозлик, тўқимачилик, озиқ-овқат ва енгил саноат тармоқлари
Мақсади
ихтисослаштирилган корхоналарда товар муайян турининг иқтисодий жиҳатдан ўзини
оқлаган рақобатини шакллантириш
Камчилиги
ишлаб чиқариш жараёнининг асосан ёпиқ цикл бўйича ташкил этилиши, яъни, кетма-
кет бажарилувчи технологик операциялар шарт-шароитлари билан чекланиб қолиши
Амал қилиш доираси
меҳнат тақсимоти чуқурлашуви суръатларининг пасайишига ҳамда тармоқ ва тармоқ
ичидаги ихтисослашувнинг янада ривожланишига бевосита таъсир кўрсатади
Айрим
манбаларда
ихтисослашув
саноат, тармоқ, корхонанинг ихтисослашуви
каби турларга туркумланади. Яъни, “меҳнат
тақсимоти (ихтисослашув) саноат, тармоқ,
корхонанинг ихтисослашуви орқали намоён
бўлиши мумкин” (3-жадвал).
3-жадвал
Ихтисослашув асосий турларининг мазмуни
[8]
Ихтисослашув
турлари
Ихтисослашув турларининг мазмуни
Саноатнинг
ихтисослашуви
амалдаги тармоқларнинг бўлиниши ва янги тармоқларнинг пайдо бўлишини
англатиб, у ишлаб чиқарилган ихтисослашган маҳсулот, технологик жараёнлар ва
моддий ресурслар истеъмоли бирлигининг иқтисодий аҳамиятини акс эттиради
Тармоқнинг
ихтисослашуви
тармоқ таркибига кирувчи саноат корхоналарининг потенциал технологик имко-
ниятларини кўрсатиб, бундай тармоқларда технологик жиҳатдан бир турдаги,
шартли-доимий номенклатурадаги товар маҳсулотлари ишлаб чиқарилади
Саноат
корхоналарининг
ихтисослашуви
технологик жиҳатдан бир турдаги ва деярли доимий бўлган, бироқ ишлаб
чиқарилаётган маҳсулот номенклаутрасини қисқартиришга интилувчи ишлаб
чиқаришни кўзда тутувчи, тармоқ ичидаги бирламчи (ягона) меҳнат тақсимоти
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
22
Ихтисослашув меҳнат унумдорлигининг
ўсишини таъминловчи фан-техник тараққи-
ётнинг ютуқларини жорий этиш билан узвий
боғлиқ.
Ихтисослашув турли шаклларда амалга
оширилиб, улардан ҳар бири қуйидаги асосий
йўналишлар орқали аниқланади:
- товар маҳсулотнинг муайян номенк-
латурасини ишлаб чиқаришга ихтисослашув-
чи тармоқ ва саноат корхоналарининг шакл-
ланиши;
- товар тайёрлашнинг технологик жара-
ёнини навбатдаги ички ишлаб чиқариш кон-
центрацияси билан хусусий технологик опе-
рациялар учун деталдан тортиб то агрегат-
гача ишлаб чиқаришни табақалаштириш;
- муайян технологик операцияларни ба-
жариш билан боғлиқ янги ишлаб чиқариш-
ларни яратиш
[8]
.
Адабиётлар таҳлили шуни кўрсатадики,
ихтисослашув жараёнига берилган таъриф-
лар хилма-хил бўлиб, унинг мазмунини тўлиқ
баён этиш учун мазкур таърифларни уларда-
ги асосий ёндашувлар бўйича муайян тизимга
солиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади (4-
жадвал).
4-жадвал
Ихтисослашув тушунчасига берилган таърифларнинг асосий ёндашувлари
бўйича тизимлаштирилиши
Ёндашувлар
Таърифлар
Ижтимоий меҳнат тақсимоти
шакли сифатида ёндашув
кенг маънода –
ижтимоий меҳнат тақсимоти шакли, маҳсулот алоҳида турлари
ёки унинг алоҳида қисмларини ишлаб чиқаришнинг мустақил тармоқлар,
ишлаб чиқариш, ихтисослашган корхоналарда жойлашуви. Ишлаб чиқариш-
нинг ихтисослашуви маҳсулот ишлаб чиқаришнинг кўпайиши, унинг сифатини
ошиши, меҳнат унумдорлигининг ўсишига имкон яратади [9].
ижтимоий меҳнат тақсимоти ва ишлаб чиқаришни ташкил этиш шаклларидан
бири [10]
Меҳнат тақсимоти ва ишлаб
чиқариш фаолиятининг кон-
центрацияси ифодаси сифа-
тида ёндашув
меҳнат тақсимоти ва ишлаб чиқариш фаолиятининг концентрацияси орқали
ифодаланувчи иқтисодий жиҳатдан асосланган шакл. У маҳсулот муайян
номенклатурасининг оммавий равишда ва йирик серияли ишлаб чиқаришига
ёки муайян технологик операцияларни бажаришга йўналтирилган [8].
Ишлаб чиқаришнинг ихтисос-
лашган корхоналарда концент-
рациялашуви сифатида
ёндашув
ишлаб чиқаришнинг оммавийлиги ва потоклилигини ошириш орқали ишлаб
чиқаришнинг самарадорлиги ва меҳнат унумдорлигининг ўсишига олиб
келувчи бир турдаги маҳсулот ишлаб чиқаришнинг ихтисослашган корхо-
наларда концентрациялашуви [9].
Фаолиятнинг тор доирадаги
товарлар ишлаб чиқаришга
йўналтирилганлиги сифатида
ёндашув
компания асосий фаолиятининг маҳсулот, товарлар ва хизматнинг тор
доирасини ишлаб чиқаришга йўналтирилганлиги [1; 11].
Юқоридаги таърифларнинг тизимли
таҳлили асосида, фикримизча, иқтисодиёт
назарияси нуқтаи назаридан қуйидаги муал-
лифлик таърифининг шакллантирилиши
мақсадга мувофиқ: “Ихтисослашув – хўжалик
юритишнинг турли субъектлари томонидан
ишлаб чиқаришни ташкил этишнинг тегишли
даражасида кўпроқ иқтисодий наф келтирув-
чи фаолият тури ёки унинг муайян қисми
билан шуғулланишга йўналтирилган жараён”.
Ихтисослашувни ўрганиш ва таҳлил
қилишда унинг шаклларига эътибор қаратиш
муҳим ҳисобланади. Бироқ илмий адабиётда
ихтисослашув шакллари ва турларининг аниқ
ва тизимга солинган таснифи баён этилмаган,
айрим муаллифлар томонидан унинг алоҳида
турлари ажратиб кўрсатилган холос. Шу са-
бабли, Н.Шестакович томонидан уларнинг
турли жиҳатдан туркумланиши таклиф этил-
ган (5-жадвал).
Шунингдек, у ихтисослашувнинг қиш-
лоқ хўжалиги ишлаб чиқариш самарадорли-
гини оширишдаги аҳамиятини қуйидаги ҳо-
латлар орқали ифодалайди:
1) ихтисослашув маҳсулот ишлаб чиқа-
риш харажатлари ўсиш суръатига нисбатан
унинг ҳажмининг юқорироқ ўсиш суръатини
тақозо этувчи ишлаб чиқаришнинг ижобий
миқёс самарасига эришиш учун имконият-
ларни очиб беради;
2) ихтисослаштирилган ишлаб чиқариш
мазкур жараёнга фан, техника ва технология-
нинг илғор ютуқларини жорий этиш учун
яхши асос бўлиб хизмат қилади. Қимматбаҳо
ихтисослаштирилган юқори унумли техника-
ни қўллаш фақат ундан тўлиқ фойдаланиш
шароитида ўзини оқлаш мумкин. Бу бир
вақтнинг ўзида кўп миқдордаги тармоқларни
ривожлантирувчи хўжаликларда эмас, балки
айнан техниканинг қиймати амортизация
ажратмаси шаклида аҳамиятли даражадаги
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
23
катта ҳажмга эга бўлган бир турдаги қишлоқ
хўжалик маҳсулотига бир текисда ўтказилув-
чи ихтисослашган хўжаликларда имкон
доирасида бўлиши мумкин[4].
5-жадвал
Ихтисослашув турлари ва шакллари туркумланиши [4]
Ихтисослашув жараёни
объекти
Ихтисослашув тури
Ихтисослашув шакли
Технологик жараён
Технологик жиҳатдан
– предмет бўйича
– деталь бўйича
– элемент бўйича
Хўжалик юритувчи субъект
Хўжалик жиҳатидан
– умумхўжалик
– ички хўжалик
– хўжаликлараро
Тармоқ
Тармоқ жиҳатидан
– тармоқ ичида
– тармоқлараро
Ҳудуд
Ҳудуд жиҳатидан
– халқаро миқёсда
– минтақа бўйича
– республика бўйича
– зона бўйича
Шу ўринда Н. Шестаковичнинг ихтисос-
лашув турлари ва шаклларини туркумлаш
бўйича ёндашувига нисбатан К.Гаджимура-
дованинг бошқа бир ёндашувини кўриш
мумкин: “Технологик белгисига кўра тармоқ
ва тармоқ ичидаги ихтисослашувга ажрати-
лади. Қишлоқ хўжалиги корхонаси тўлиқ,
яъни тайёр маҳсулотни олгунга қадар бўлган
технологик циклни бажарган ҳолдаги ихти-
сослашувни тармоқ ихтисослашуви дейилади.
Тармоқ ичидаги ихтисослашув технологик
циклни қисмларга ажратиш ҳамда унинг ало-
ҳида сқичларини турли корхоналарга бирик-
тиришга асосланади. Бунда ҳар бир хўжалик
маҳсулот ишлаб чиқаришнинг тўлиқ тугал-
ланган циклини амалга оширмайди, балки
муайян алоҳида босқични бажаришга ихти-
сослашади. Тармоқ ичидаги ихтисослашув
маҳсулот олишнинг алоҳида босқичлари тур-
ли хўжалик ички бўлинмаларида амалга оши-
рилувчи битта хўжалик ичида бўлиши ҳам
мумкин”[12].
Ишлаб чиқариш ихтисослашувининг чу-
қурлашиши орқали ишлаб чиқариш ижти-
моийлиги тавсифининг кучайиши намоён
бўлади. Фан-техника тараққиёти ва ишлаб
чиқариш миқёсларининг ўсиши – ихтисосла-
шув чуқурлашишининг муҳим омили ҳисоб-
ланади. Умуман олганда, ишлаб чиқариш
ихтисослашувига таъсир кўрсатувчи омил-
ларни қуйидаги расм орқали ифодалаш мум-
кин (2-расм).
2-расм. Ишлаб чиқариш ихтисослашувига таъсир кўрсатувчи омиллар*
Муаллиф ишланмаси.
Йирик тармоқлар (саноат, қишлоқ хўжа-
лиги, қурилиш, транспорт ва ҳ.к.) нисбатан
майда ихтисослашган тармоқларга бўлинади.
Буни саноат тармоғи мисолида нисбатан
аниқроқ ифодалаш мумкин. У, хусусан, ихти-
сослашган тармоқларнинг иккита катта гуру-
ҳига бўлинади: ундирма ва қайта ишловчи
саноат. Ўз навбатида, қайта ишлаш саноати
енгил, озиқ-овқат, оғир саноат ва ҳ.к.ларга
бўлинади.
Турли сабабларга кўра корхоналарнинг
ихтисослашуви доимо ҳам тармоқнинг маъ-
мурий тузилмаси ва асосий ихтисослашувига
мос келавермайди. Масалан, кўплаб машина-
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 1
24
созликка мансуб бўлмаган (металлургия, кў-
мир ва нефть қазиб олувчи) тармоқларда
машина ва асбоб-ускуналарни ишлаб чиқа-
риш, уларни таъмирлаш бўйича йирик цех ва
заводлар, участкалар мавжуд бўлади. Шу би-
лан бир қаторда машинасозликда металлур-
гия ва кимё корхоналари, электр станцияла-
ри, транспорт бўлинмалари ва бошқалар мав-
жуд бўлади.
Шунга кўра, иқтисодиётда корхонанинг
тармоқ жиҳатдан мансублигини аниқлаш-
нинг икки тури – маъмурий-ташкилий ва маҳ-
сулот белгиларидан фойдаланилади. Маъму-
рий-ташкилий белгисидан фойдаланишда
фаолиятнинг асосий танланган (ҳужжатда
расмийлаштирилган) тури, шунингдек, у ёки
бу идора ва фирма (холдинг, концерн)га ман-
сублиги ҳисобга олинади. Маҳсулот белгисига
мувофиқ равишда ҳар бир соф (алоҳида) тар-
моқ бўйича таркибий тузилма ва ишлаб чи-
қариш ҳажми аниқланади. Замонавий корхо-
наларнинг оммавий равишда диверсифика-
циялашуви муносабати билан мазкур белги,
қоида тариқасида, таснифлаш учун ягона ён-
дашув бўлиб қолмоқда[13].
Юқоридаги фикр-мулоҳазалар асосида
қуйидаги хулосаларни илгари суриш мумкин:
- ихтисослашув хўжалик юритишнинг
турли субъектлари томонидан ишлаб чиқа-
ришни ташкил этишнинг тегишли даражаси-
да кўпроқ иқтисодий наф келтирувчи фао-
лият тури ёки унинг муайян қисми билан
шуғулланишга йўналтирилган жараён бўлиб,
миллий иқтисодиёт даражасида унинг ижо-
бий таъсирига эришиш турли хўжалик субъ-
ектлари фаолиятининг кооперациялашувини
ҳам тақозо этади;
- миллий иқтисодиётда бозор муноса-
батларининг кенгайиб бориши ихтисослашув
жараёнларининг соф иқтисодий манфаатлар
асосида рўй беришини таъминлайди. Бироқ,
бунинг ўзига хос салбий жиҳати ҳам намоён
бўлади: тор хусусий манфаатлар таъсирида
амалга ошувчи ихтисослашув етарли даража-
даги кооперацияни таъминлай олмаслиги
мумкин. Бу эса ихтисослашув жараёнларини
муайян даражада тартибга солиш заруратини
келтириб чиқаради;
- мамлакатимиз иқтисодиётнинг юқори
ўсиш суръатларини таъминлашда тармоқ ва
тармоқ ичидаги ихтисослашув жараёнларига
алоҳида эътибор қаратиш мақсадга мувофиқ.
Шу билан бирга, мазкур жараёнларнинг
миллий иқтисодиёт даражасидаги самарасига
эришиш учун тармоқлараро фаолиятларнинг
ўзаро мувофиқлигини таъминлашни кучай-
тириш муҳим ҳисобланади.
Бундан кўринадики, ихтисослашув жа-
раёни алоҳида корхона ва ташкилотларнинг
фаолият самарадорлигини таъминлаш орқа-
ли миллий иқтисодиётнинг ижтимоий-иқти-
содий ривожланишига аҳамиятли таъсир кўр-
сатади. Шунга кўра, хўжалик юритишнинг
турли даражаларида ишлаб чиқаришни сама-
рали ташкил этишда турли кўринишдаги
ихтисослашув жараёнларидан фойдаланиш
муҳим аҳамият касб этади.
Манба ва адабиётлар рўйхати
1. Прытков Р.М. Особенности производственной специализации Оренбургской области // Вестник ОГУ. - №8
(169)/август 2014. – С.127.
2. Национальная академия наук Беларуси: энциклопедический справочник / ред.: В.Г.Гусаков [и др.]. – Минск:
Беларуская навука, 2017. – 599 с.
3. Смит А. Исследование о природе и причинах богатства народов. 2-е издание. - М.: Эксмо, 2016. С.79.
4. Шестакович Н.К. Теоретический анализ специализации сельскохозяйственного производства. -
6. Ибрагимов А.Д. Роль специализации в повышении эффективности сельскохозяйственного производства //
УЭПС. 2017. №1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/rol-spetsializatsii-v-povyshenii-effektivnosti-selskohozyaystvennogo-
proizvodstva
7. Зайцев Н.Л. Экономика, организация и управление предприятием. - https://psyera.ru/6599/vidy-specializacii-
8. https://psyera.ru/6598/sushchnost-specializacii-proizvodstva
9. Специализация производства. - https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/ 277037
10. Косенко Т.Г., Дудка Т.Н. Оценка специализации и организационной структуры предприятия / Новая наука:
современное состояние и пути развития: Международное научное периодическое издание по итогам Международной
научно-практической конференции (9 февраля 2016 г., г.Оренбург)./ в 2 ч. Ч.1 - Стерлитамак: РИЦ АМИ, 2016. – С.137.
11. Финансы, кредит и денежное обращение: словарь-справочник / [авт.-сост.: Л. П. Кураков и др.]. - Москва :
Издательство ИАЭП, 2016. - 1167 с.
12. Гаджимурадова К.Б. Специализация и концентрация сельскохозяйственного производства // РППЭ. 2009.
№1. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/spetsializatsiya-i-kontsentratsiya-selskohozyay-stvennogo-proizvodstva
13. Отраслевая специализация предприятий. - https://studopedia.ru/3_ 195871_otraslevaya-spetsializatsiya-
МАКРОИҚТИСОДИЙ СИЁСАТ
