Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
36
5.
It is necessary to develop and accelerate
the development of the main directions and means
of modernizing production at the enterprise, that
is, the removal of obsolete equipment from the
enterprise, equipping the production with modern
equipment and technologies, introducing innova-
tive technologies into production based on local
resources, expanding the range of products, redu-
cing production costs and saving resources, imp-
lementation of a quality management system and
certification system, implementation of non-waste
and environmentally friendly technologies.
If the company puts our proposals in the
right direction, based on its capabilities, it will lead
to positive changes in improving management
efficiency and creating the basis for future growth
of the company.
Summing up the above, we can say that
President Shavkat Mirziyoyev's proclamation of
2020 as the “Year of Science, Education and the
Digital Economy” poses an important task for us to
raise the production of industrial enterprises to a
new technological level, production, what, to whom
and what products, taking into account demand
and proposals in ensuring their economic effi-
ciency, in providing resources, introducing inno-
vative technologies into production, introducing
new innovative (digital technologies) in the choice
of forms and methods of product sales.
References:
1.
Sh.M. Mirziyoev. "Appeal to the Oliy Majlis of Uzbekistan" www.turkestan.uz January 22, 2020
2.
Popov S.A. Strategic Management: Vision - More Important Than Knowledge: A Study Guide. - M .: Business, 2016.
3.
Kleiner G. B. Strategy of the enterprise.- M.: Publishing House "Case" ANH, 2015.-568 p.
4.
Porter M. Competitive Strategy: Methods of Analysis of Industries and Competitors / Per. from English.- 3rd ed.- M.:
Alpina Business Books, 2014.-453 p.
5.
Lambin Jean-Jacques. Strategic marketing. European Perspective - St. Petersburg: Science, 2016
6.
Mescon M. et. al. Fundamentals of Management. Translation from English -Moscow: The Case, 2012
7.
Fathutdinov R.A. Strategic Competitiveness: A Textbook. - M.: “Economics”, 2015. - 504 p.
8.
Khrutsky V.E., Gamayunov V.V. Intrafirm budgeting: Handbook on the formulation of financial planning. - 2nd ed.,
Revised. and add. -M.: finance and statistics, 2014. -464 p.
АВТОСАНОАТ КОРХОНАЛАРИ БОШҚАРУВ ТИЗИМИНИ ИСТЕЪМОЛ
БОЗОРИ ТАЛАБЛАРИГА МУВОФИҚЛАШТИРИШ
Султонов Мухиддин Маматюсуфович -
Давлат хизматлари агентлиги масъул ходими
Аннотация.
Мақолада автосаноат корхоналари бошқарув тизимини истеъмол бозори талабларига
мувофиқлаштиришда бозор конъюнктуравий ҳолатининг ўрни, рақобат муҳити шароитида бошқарув тизимини
истеъмол бозори талабларига мувофиқлаштириш шарт-шароитлари ва омиллари билан боғлиқ жараёнлар тадқиқ
этилган. Шунингдек, коммуникацион сотиш тизимини ташкил этиш ва бошқариш жараёни самарадорлигини
ошириш ва истеъмол бозори талабларига мувофиқлаштиришга йўналтирилган илмий таклиф ва амалий
тавсиялар берилган.
Калит сўзлар:
бошқарув самарадорлиги, конъюнктуравий ривожланиш, бошқарув тизими, синергик самара,
рақобат устунлиги, коммуникацион сотиш тизими, инвестицион самарадорлик, бозор механизми, истеъмол
призмаси, бозор сегменти.
Аннотация.
В статье исследуется роль конъюнктурного состояния рынка в условиях согласования системы
управления автопромышленными предприятиями с требованиями потребительского рынка, а также условия и
факторы, связанные с согласованием системы управления с требованиями потребительского рынка в условиях
конкуренции. Кроме того, даны научные предложения и практические рекомендации по повышению эффективности
процесса оргонизации и управления коммуникационной системой продаж и приведению ее в соответствие с
требованиями потребительского рынка.
Ключевые слова:
эффективность управления, конъюнктурное развития, система управления, синерге-
тический эффект, конкурентное преимущество, система продаж связи, эффективность инвестиций, рыночный
механизм, призма потребления, сегмент рынка.
Annotation.
The article considers the role of market conditions in the adaptation of the management system of
automotive enterprises to the requirements of the consumer market, the processes associated with the conditions and factors of
adaptation of the management system to the requirements of the consumer market. There are also scientific proposals and
practical recommendations aimed at improving the efficiency of the process of organizing and managing the communication
sales system and adapting it to the requirements of the consumer market.
Key words:
management efficiency, conjunctural development, management system, synergistic efficiency, competitive
advantage, communication sales system, investment efficiency, market mechanism, consumer prism, market segment.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
37
Кириш.
Бугунги кунда саноат корхонала-
ри фаолиятида бошқарув самарадорлигини ўр-
ни корхонанинг жаҳон ва миллий масштабдаги
конъюнктуравий ривожланиш жараёнларига
мослашувчанлиги билан белгиланади. Ўз нав-
батида мавжуд конъюнктуравий шароит; кор-
хонада ишчан муҳитни шакллантириш, ўзаро
алоқадорликда талаб ва таклиф, нарх омилла-
рига мувофиқ бозордаги нисбий жараёнларни
амалий сифатларини ўзида мужассамлаштира-
ди.
Корхона бошқарув тизимининг самара-
дорлиги ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айрбош-
лаш ва истеъмол призмаси орқали аниқланади.
Савдо жараёнидаги конъюнктуравий ўсиш, иш-
лаб чиқариш жараёнидаги синергик самарага
имкон яратади. Синергик самаранинг кенг
кўламли таъсири ишлаб чиқариш, тақсимлаш
ва сотиш харажатлари пасайтириб, инвести-
цион самарадорликни ошириш имкониятини
яратади. Ушбу жараён корхонанинг рақобат
устунлигини таъминлашга хизмат қилади. Шу
сабабли, автосаноат корхоналари бошқарув
тизимини истеъмол бозори талабларига муво-
фиқлаштиришга йўналтирилган стратегик
йўналишларни белгиловчи узоқ муддатли
мақсадлар ва вазифалар йиғиндисини белгилаб
олиш мақсадга мувофиқ. Бу каби қатор чора-
тадбирларнинг комплекс ифодаси Ўзбекистон
Республикаси Президентининг 2019 йил 18
июлдаги “Ўзбекистон Республикаси автомобил
саноатини жадал ривожлантиришга оид
қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-
4397-сонли Қарорида акс этади.
Қарорга мувофиқ, автомобиль саноатини
жадал ривожлантириш ва унинг инвестиция-
вий жозибадорлигини оширишни таъминлаш,
соҳада илғор хориж тажрибасига асосланган
замонавий бозор механизмларини жорий этиш
ва рақобатбардошлигини оширишга йўналти-
рилган қатор вазифалар белгиланган[1].
Юқоридаги белгиланган вазифалардан
амалий ижосини таъминлаш, соҳанинг страте-
гик йўналишларини белгилаш, ишлаб чиқа-
ришни ташкил қилишнинг маълум самарага
эга бўлган стратегиясини шакллантиришда
истеъмол бозорининг ўрнини шакллантиришга
йўналтирилган тадқиқотларни амалга ошириш
долзарб аҳамият касб этишидан далолат
беради.
Мавзуга оид адабиётлар таҳлили.
Авто-
саноат корхоналари бошқарув тизимини истеъ-
мол бозори талабларига мувофиқлаштиришда
бозорни комплекс ўрганиш, талаб ва истаклар-
ни объектив баҳолаш, бошқарув стратегияси ва
уни амалга ошириш усулларини ишлаб чиқиш-
га йўналтирилган кенг кўламли тадқиқотлар
хорижлик иқтисодчи олимлардан T.Саатй томо-
нидан амалга оширилган бўлиб, тадқиқот
жараёнида автосаноат корхоналарининг ички
ва таши бозорлардаги рақобатбардошлигини
оширишда бошқарув тизмининг ўрни, авто-
саноат корхоналари бошқарув тизимини истеъ-
мол бозори талабларига мувофиқлаштиришда
ахборот технологияларини ривожлантириш-
нинг ўрни билан боғлиқ жиҳатлар ўрганил-
ган[2].
Н.Халипова, А.Босов, А.Прогонюклар кор-
хонанинг ички бозорда ўз улушини сақлаш,
экспорт савдосини кенгайтириш ва рақобат-
бардошлигини ошириш, интеграциялашувда
бошқарув тизимини истеъмол бозори талабла-
рига мувофиқлаштиришнинг институционал
асосларини яратиш жараёнларини тадқиқ эта-
дилар[3]. Н.В.Пеньшин тадқиқотларида жаҳон
молиявий-иқтисодий инқирози шароитида
автосаноат корхоналари бошқарув тизимини
бозори талабларига мувофиқлаштирилиши,
мамлакат иқтисодиётини модернизациялаш-
нинг асосий шарти сифатида талқин этила-
ди[4]. М.Ю.Кузнецов ўз тадқиқотлари орқали
автосаноат корхоналари стратегик бошқарув
тизимини инновацион ривожланишини таъ-
минлашда истеъмол бозори талабларининг
таъсирини иммитацион таҳлил орқали баҳолаб
беради[5].
Мамлакатимиз иқтисодчи олимларидан
X.С.Aсатуллаев, Б.О.Tурсунов, A.A.Maманазаров
ўз тадқиқот изланишлари орқали корхона бош-
қарув тизимини шакллантиришнинг таркибий
қисмлари ва функционал вазифаларини истеъ-
мол бозори талабларига мувофиқлаштириш
мақсадга мувофиқ эканлигини қайд этади-
лар[6]. С.А. Салимов тадқиқот изланишлари
жараёнида мамлакатимизда автосаноат корхо-
налари фаолиятини ривожлантиришда корхона
ташкилий тузилмаларини лойиҳалаштириш-
нинг ўзига хос хусусиятларини ёритиб бера-
ди[7]. Н.С.Абдуллаева мамлакатимизда авто-
саноат фаолиятини шаклланиши, ривожлани-
ши ва истиқболи билан боғлиқ жараёнларда
бошқарув тизими ва бозор уйғунлигини таъ-
минлашнинг зарурияти тўғрисида тўхталиб
ўтади[8]. О.М. Умаров тадқиқотлари орқали
автосаноат корхоналари бошқарув тизимини
истеъмол бозори талабларига мувофиқлашти-
ришда принципиал жиҳатдан янги маҳсулот ва
технология турларини ўзлаштириш, шу асосда
ички ва ташқи бозорларда товарларнинг рақо-
батбардошлигини таъминлаш заруриятини
асослаб беради.
Юқоридаги тадқиқотларда истеъмол та-
лаби тўйинаётган шароитда, автосаноат корхо-
налари бошқарув тизимини истеъмол бозори
талабларига мувофиқлаштириш шароитида
самарали рақобатбардош муҳитни шакллан-
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
38
тириш билан боғлиқ жараёнларнинг илмий-
назарий асослари тадқиқ этилган.
Таҳлил ва натижалар.
Автосаноат кор-
хоналари фаолиятининг миллий ва халқаро
даражадаги таҳлил натижаларига асосланган
хулосалар, корхоналар ўзларининг салмоқли
даромадларини янги инновацион лойиҳаларни
тадқиқ қилиш ва ривожлантириш жараёнла-
рига сарф этаётганларини акс этмоқда. Нати-
жада турли хилдаги янги лойиҳаларнинг ву-
жудга келиши корхоналарнинг бизнес портфо-
лиосини самарали ташкил этиш имкониятини
яратмоқда. Ушбу ҳолат ўз навбатида менежер-
ларнинг бозор қонунларига мувофиқ тўғри
лойиҳалар танловини амалга ошириш малака-
сининг шакллантириш ва бу борада тегишли
қарорлар қабул қилиш заруриятини юзага
келтиради.
Мамлакатимизда автосаноат корхонала-
ри фаолиятини давлат томонидан тизимли
қўллаб-қувватлашда; бошқариш тизимини туб-
дан такомиллаштириш, бутловчи буюмларини
ишлаб чиқариш билан шуғулланувчи барча
корхоналар учун солиқ ва божхона режимлари-
ни унификациялаш, эҳтиёт қисмлар ва бутлов-
чи буюмларни ўзлаштириш даражасини оши-
риш ва импорт ҳажмларини пасайтириш имко-
нини берадиган қўшимча ишлаб чиқаришларни
ташкил этиш жараёнларига устуворли берил-
моқда.
2020 йил 1 январдан бошлаб “Ўзавто-
саноат” АЖ ва унинг улуши мавжуд бўлган таш-
килотлар томонидан товар ва хизматларнинг
давлат хариди бўйича техник топшириқлар
автомобил маҳсулотлари ишлаб чиқаришни
ташкиллаштириш бўйича асосий, лицензион ва
инвестициявий битимлар, автомобил маҳсу-
лотларини ишлаб чиқаришни ташкиллашти-
риш бўйича лойиҳаларни амалга ошириш тар-
тиби жорий этилган бўлиб, ишлаб чиқариш-
нинг устувор сегментларида илмий-тадқиқот
ва тажриба-конструкторлик ишларини ривож-
лантирилиши автосаноат корхоналари бошқа-
рув тизимини истеъмол бозори талабларига
мувофиқлаштиришнинг дастлабки шарт-ша-
роитлари ва омилларини шакллантиришга хиз-
мат қилади. Аммо, мамлакатимиз автосаноати-
да мазкур тизимни ташкил этиш ва самарадор-
лигини ошириш жараёнига тўсиқ бўлаётган
қуйидаги омиллар мавжуд:
–
автосаноат корхоналари фаолиятини
ривожлантиришда кўпроқ тактик режалар ти-
зимидан фойдаланиш жараёнининг устувор-
лиги;
–
енгил ва юк машиналарини ишлаб чи-
қариш ва сотиш тизимини ташкил этишда
комплекс ёндашувларга устуворликнинг бери-
лиши сабабли, соҳада диверсификация жа-
раёнининг паст суръатда эканлиги;
–
ишлаб чиқаришни диверсификациялаш
шароитида бозор қийматини баҳолаш билан
боғлиқ юқори риск даражасининг мавжудлиги;
–
расмий диллерлар томонидан амалга
ошириладиган сотиш шартномаларида нарх-
лар даражаси ўртасидаги юқори фарқлар ва
бошқалар.
Бу каби қатор муаммоларнинг амалий
жиҳатлари автосаноат корхоналарида ишлаб
чиқариш фаолиятини ташкил этиш жараёнига
ўз таъсирини кўрсатмоқда. Хусусан, 2013-2019
йилларда бу борада тизимли ишлаб чиқариш
фаолиятининг амалий таҳлил натижалари иш-
лаб чиқаришни ўсиш асосан диверсификация-
лаш ҳисобига рўй берганлигини кўрсатади.
1-жадвал
Ўзбекистон автосаноати ишлаб чиқарилган автомобиллар сони, дона
Ишлаб
чиқарувчилар
2013 й.
2014 й.
2015 й.
2016 й.
2017 й.
2018 й.
2019 й.
GM Uzbekistan
246641
245660
185400
88152
135047
220667
271113
Sam AVTO
3500
3805
3810
3420
3542
3445
3356
MAN Avto- Uzbekistan
1201
1245
1250
1005
1126
1194
1258
Жами
251342
250710
190460
92577
139715
225306
275727
Манба:
“Ўзавтосаноат” акциядорлик компаниясининг маълумотлари асосида муаллиф томонидан тайёрланди.
Ишлаб чиқаришда устуворлик GM Uzbe-
kistan автомобиль корхоналарида сақланиб
қолган бўлиб, ишлаб чиқаришни диверсифика-
циялашнинг юқори натижалари айнан ушбу
корхона ҳиссасига тўғри келади (1-жадвал).
Sam AVTO корхонасида эса, ишлаб чиқа-
риш ҳажми 2013-2019 йилларда қарийб 5 фоиз-
га пасайган. Ушбу кўрсаткичнинг ўсиш суръати
MAN Avto-Uzbekistan корхонасида 4,8 фоизни
ташкил этган.
Фикримизча, мамлакатимиз автосаноат
корхоналарида ишлаб чиқаришнинг барқарор
ўсиш суръатларини таъминлашда автосаноат
корхоналари бошқарув тизимини истеъмол бо-
зори талабларига мувофиқлаштиришга йўнал-
тирилган тизимли платформани ташкил этиш
мақсадга мувофиқ. Мазкур платформада бошқа-
рув фаолиятининг ҳар бир бўғини истеъмолчи
талабларини таъминлашга йўналтирилганлиги
билан муҳим аҳамият касб этади.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
5
39
Автосаноат корхоналари бошқарув тизи-
ми ва истеъмол бозори интеграциясини таъ-
минлашга йўналтирилган мазкур платформа-
нинг функционал афзаллиги, мақсадли бозорда
корхона фаолиятида коммуникацион алоқадор-
ликни таъминлашга йўналтирилганлиги билан
муҳим аҳамиятга эга. Ушбу алоқадорликнинг
муҳим хусусияти, бошқарув фаолитининг му-
ҳим таркибий элементи ҳисобланган назорат
функцияси орқали таъминланади.
Мақсадли бозорларда коммуникацион со-
тиш тизими устидан назаротнинг ўрнатилиши,
корхонанинг бозор сегментидаги фаолиятини
баҳолаш имкониятини ратади. намоён бўлади.
Ушбу жараёнда энг мураккаб муаммо, мақсадли
бозорда фирманинг бозор позицияси ва такти-
касини асослаш ҳисобланиб, ушбу ҳолат авто-
саноат корхоналари бошқарув тизими ва истеъ-
мол бозори интеграциясини таъминлашга им-
коният яратади.
Хулоса ва таклифлар.
Автосаноат корхо-
налари бошқарув тизимини истеъмол бозори
талабларига мувофиқлаштиришда: корхона-
нинг бозор ҳолати, унинг ички ва ташқи имко-
нитлари, истиқболли бозорлардаги мақсадли
дастурлар ва уларнинг амалий ижросига эъти-
бор қаратиш мақсадга мувофиқ. Айниқса, бош-
қарув тизимининг реал шароитдаги имконият-
ларини баҳолашда ишлаб чиқариш соҳасидаги
вазифаларнинг асосий йўналишларидан келиб
чиқиб ёндашувларни амалга ошириш лозим.
Автосаноат корхоналари бошқарув сама-
радорлигини аниқлашга қадар, аввало, ушбу
фаолият ходимлар, моддий-техник воситалар,
ахборот ва ташкилий ресусрларга боғлиқлиги-
ни ўрганиб чиқиш талаб этилади. Бу борада
белгиланган чора-тадбирларнинг амалий жи-
ҳатлари; экспорт ҳажмининг ортиши, маҳал-
лийлаштириш даражасининг ошиши ҳисобига
ички бозор эҳтиёжларини самарали қондири-
лишига асос яртатади.
Фикримизча, мамлакатимизда автосано-
ат корхоналари бошқарув тизимини истеъмол
бозори талабларига мувофиқлаштиришда қу-
йидаги вазифаларни амалга ошириш мақсадга
мувофиқ:
-
ишлаб чиқариш ва сотишнинг страте-
гик дастурини шакллантиришда бозор ша-
роити билан боғлиқ конструкцион ва техник
рисклар даражасини баҳолаш тизимини таш-
кил этиш;
-
мақсадли бозорда корхонанинг бозор
позицияси ва тактикасини асослашнинг йўл
хариталарини шакллантириш;
-
янги ассортиментни ўзлаштириш ва уни
оптималлаштириш жараёнида корхоналар бош-
қарувининг ташкилий-иқтисодий механизми
ва унинг самарадорлигини ошириш имконият-
ларини баҳолаш;
-
корхонанинг бозор сегментидаги фао-
лиятини оптимал бошқаришда корпоратив
бошқарув моделлари ва улардан фойдаланиш-
нинг устувор йўналишларини шакллантириш
ва бошқалар.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 18 июлдаги “Ўзбекистон Республикаси автомобил
саноатини жадал ривожлантиришга оид қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ПҚ-4397-сони Қарори.
2.
Saaty T. Decision making with the Analytic Hierarchy Process. International Journal of Services Sciences. Available
at: https://www.researchgate. net/publication /228628807 Decision making with the Analytic Hierarchy Process [01.04.2016]
3.
Khalipova N, Bosov A, Progonyuk A. Development of a model for the integrated management of the international
delivery chains formation. Eastern-European Journal of Enterprise Technologies ISSN 1729-3774. DOI:10.15587/ 1729-
4061.2018.132683.
4.
Пеньшин Н.В.Конкурентоспособность услуг автомобильного транспорта в условиях посткризисной
модернизации экономики России. Монография.– Тамбов: Изд-во Тамб. гос. техн. ун-та, 2010. 156 с.
5.
Кузнецов М.Ю. Стратегическое управление и инновационная адаптация автомобильной отрасли
национальной экономики России. Автореферат дисс. док. экон. наук.–М:. 2009. 50 с.
6.
Asatullayev X.S, Tursunov B.O, Mamanazarov A.A. Korxonalarni rivojlantirish strategiyasi. Darslik. –T.: “Iqtisod-
Moliya”, 2019. 524 b.
7.
Салимов С.А. Основы маркетинга на автомобильном транспорте Узбекистана. Учебное пособие для
бакалавров и магистров по специальности «Маркетинг».–Т.:ТАЙИ, 2006. 170 с.
8.
Абдуллаева Н.С. Ўзбекистонда автомобиль саноати: шаклланиши, ривожланиши ва истиқболи (XIX-XXI
асрлар). Монография. –T.: “Muhammad poligraf”, 2018. 128 б.
9.
Умаров О.М. Ўзбекистонда автомобилсозлик саноати ривожланиши динамикаси. Иқтисодиёт ва таълим /
2017 №2., 156-161 б.
10.
2013-2019 йилларда “Ўзавтосаноат” акциядорлик компаниясининг статистик ҳисоб материаллари.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
