Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
40
ПЕНСИЯ ФОНДИ ПОРТФЕЛИ АКТИВЛАРИНИ МОЛИЯВИЙ ИНСТРУМЕНТЛАР
ЁРДАМИДА ДИВЕРСИФИКАЦИЯЛАШ ХУСУСИЯТЛАРИ
Султанов Махмуд Ахмедович –
ТДИУ ҳузуридаги “Ўзбекистон иқтисодиётини
ривожлантиришнинг илмий асослари ва муаммолари”
илмий-тадқиқот маркази, катта илмий ходим,
PhD
Аннотация:
Мақолада, Қозоғистон пенсия фондлари портфели активларини қимматли қоғозлар бозори
инструментлари ёрдамида диверсификациялашнинг амалдаги ҳолати ўрганилган. Тадқиқот давомида олинган
хулосалардан, Ўзбекистонда ўтказиладиган пенсия ислоҳотлар жараёнида фойдаланиш бўйича таклифлари ишлаб
чиқилган.
Таянч сўзлар:
капитализация, фонд бозори, қимматли қоғозлар бозори инструментлари, пенсия фонди,
диверсификация, ишончли бошқарувчи, пенсия фонди портфели.
Аннотация.
В статье проведен анализ современного состояния диверсификации активов пенсионных
фондов Казахстана посредством инструментов рынка ценных бумаг. На основе выводов полученных в результате
исследования, даны предложения по их использованию в процессе пенсионных реформ, проводимые в Республике
Узбекистан.
Ключевые слова:
капитализация, фондовой рынок, инструменты рынка ценных бумаг, пенсионные фонды,
диверсификация, доверительные управляющие, портфель пенсионного фонда.
Annotation.
The article analyzes the current state of diversification of assets of pension funds of Kazakhstan
through securities market instruments. Based on the findings of the study, suggestions are given for their use in the process
of pension reforms carried out in the Republic of Uzbekistan.
Keywords:
capitalization, stock market, securities market instruments, pension funds, diversification, trustees,
pension fund portfolio.
Кириш.
Нодавлат мақсадли ва хусусий
пенсия фондига тўпланган маблағларнинг
ўз қийматини сақлаб, капиталлашиб бори-
шида қимматли қоғозлар (фонд) бозори му-
ҳим роль ўйнайди. Бунда пенсия фонди
портфелини турли молиявий инструмент-
лар ёрдамида диверсификация қилиш, унда-
ги риск омилини камайтириш учун хизмат
қилади. Маълумки, ҳар бир инвестор ортиқ-
ча маблағини инвестиция қилишда имкон
қадар юқори даромад олишни кўзлайди.
Юқори даромад эса, кўп ҳолларда риск дара-
жасига боғлиқ бўлади. Экспертлар ривож-
ланган мамлакатлар фонд бозорида акция-
ларни энг юқори рискка мойил, давлат қим-
матли қоғозларини эса риск даражаси мини-
мал деб ҳисоблашади.
Капитал бозорини ривожлантириш ст-
ратегияси лойиҳаси доирасида пенсия фонд-
ларини капитал бозорига жалб этиш, жумла-
дан «Пенсия тизимини пенсия жамғармасига
ажратмалар асосида энг кам давлат пенсия-
си ёки жамғариб бориладиган пенсия тўлаш-
ни назарда тутувчи уч босқичли пенсия таъ-
миноти тизимига ислоҳ қилиш, иш берувчи-
ларни пенсия жамғармалари билан ўзаро
ҳамкорликка ундаш механизмларини жорий
этган ҳолда хусусий пенсия жамғармалари-
ни очиш ва ривожлантириш учун шарт-ша-
роитлар яратиш»[1] борасида ҳам мунозара-
лар юзага келган эди.
Шу сабабли танланган илмий мақола-
нинг долзарблиги, чет эл тажрибаси асосида
Ўзбекистонда ҳам нодавлат, шу билан бирга
хусусий пенсия фондлари маблағларини жам-
ғариш ҳамда уларнинг портфелидаги актив-
ларини молиявий инструментлар ёрдамида
диверсификациялаш билан боғлиқ таклиф ва
тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат. Шу мақ-
садда МДҲ давлатларидан ривожланиш дара-
жаси яқин бўлган, ҳамда Ўзбекистон ама-
лиётида эталон сифатида қўллаш учун мос
келадиган Қозоғистон тажрибасини ўрганиш
муҳим аҳамият касб этади.
Адабиётлар таҳлили.
Пенсия фонди
маблағларини молиявий активларга алмаши-
нув механизми У. Шарп, Г. Александер, Дж.Бей-
лиларнинг илмий тадқиқотларида алоҳида
ўринга эга бўлса, институционал инвестор си-
фатида капитал бозорига жалб қилиш, даро-
мадлигини сақлаш ва диверсификациялаш ма-
салалари бўйича Л.Дж. Гитман ва М.Д. Джонк
илмий изланишлар олиб борган. Шунингдек,
Россиялик олимлардан А.Е. Абрамов – коллек-
тив инвестициялаш институтларини ривож-
лантириш орқали пенсия тизимини такомил-
лаштириш[2], А. Д. Радыгин - очиқ (ўзаро) ин-
вестиция фондларининг иқтисодиёт ва хусу-
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
41
сий молия учун аҳамияти[5] ҳамда А.П.Соко-
лов - хусусий пенсия жамғармалари, давлат
бошқарувчи компанияси ва бошқарув ком-
панияларининг инвестицион жозибадорли-
гининг қиёсий тавсифини таъқиқ этишган
бўлса, Ўзбекистонлик иқтисодчи олимлар-
дан А.Омонов - миллий иқтисодиётда “узун
пуллар” ҳажмини ошириш мақсадида нодав-
лат пенсия фондлари ташкилий-ҳуқуқий
асосларини такомиллаштириш[4], Г.Косимо-
ва - жамғариб бориладиган пенсия жамғар-
маси маблағлари активларини қимматли қо-
ғозлар билан боғлиқ операцияларда фойда-
ланиш[3] ва Д.Р. Рустамов пенсия жамғарма-
си молиявий барқарорлигини таъминлаш
истиқболлари[6] га ўз эътиборини қара-
тишган.
Пенсия фондларининг молия бозори-
даги фаолиятига оид «пенсия фондлари – бу
портфел инвесторлари бўлиб, уларнинг мил-
лий бозордаги ривожланиши миноритар
инвесторларнинг маҳаллий қонунчилик то-
монидан ҳуқуқларини қандай таъминлаши-
га боғлиқ[2]» таърифи, уларнинг институ-
ционал инвестор сифатида ўрганиш зарур-
лигини ҳам англатади.
Асосий қисм.
Барча давлатлардаги
каби, Ўзбекистонда ҳам бюджетдан ташқари
пенсия фонди ва фуқароларнинг жамғариб
бориладиган пенсия тизими (ЖБПТ) маблағ-
ларини йиллар давомида тўпланиб бори-
шини инобатга олиб, инфляция ҳавфидан
сақлаш ва даромадлари капиталлашувини
таъминлаш муҳим аҳамият касб этади. Шу
мақсадда, “республикамизда фуқароларнинг
жамғариб бориладиган пенсия маблағлари
Халқ банки томонидан Ўзбекистон Респуб-
ликаси Молия вазирлиги ва Ўзбекистон Рес-
публикаси Марказий банки билан келишил-
ган ҳолда аҳоли манфаатларига хизмат қи-
лувчи муҳим стратегик лойиҳаларга жой-
лаштирилмоқда. Ушбу жойлаштиришдан
олинадиган даромадлар эса фуқароларнинг
жамғариб бориладиган пенсия маблағлари-
га фоизли даромадлар кўринишида тўлиқ
тўлаб берилади. Демак, давлат томонидан
фуқароларга бюджетга ўтказиладиган маб-
лағлар ҳисобидан жамғариб бориладиган
пенсия маблағлари берилиб, шу билан бир-
га, ушбу маблағларни жойлаштиришдан
олинадиган даромадлар ҳисобига ҳар йили
фоизли даромадлар қўшиб берилмоқда”[8].
Хорижий мамлакатларда эса ЖБПТ портфе-
лидаги маблағлар давлат бошқарув компа-
ниялари орқали асосан молиявий инстру-
ментларга диверсификацияланиб, маблағлари
капиталлашувига эришилади.
Чет эл мамлакатларида, жумладан Қозо-
ғистонда ҳам ЖБПТ ва хусусий пенсия
фондлари маблағлари молия бозрида фаол
иштирок этиб, суғурта компаниялари ва инве-
стиция фондлари каби институционал инве-
стор сифатида аҳоли жамғармаларини қим-
матли қоғозлар орқали диверсификациялаш
ёрдамида узоқ муддатли инвестициялаш мақ-
садлари учун жамланади. Кейинчалик, иқти-
содиёт реал сектори корхоналарининг ишлаб
чиқариш ресурсларини янгилаш ва кўпай-
тиришга йўналтириб, пировардида мамлакат
иқтисодий ўсишини таъминлайди. Респуб-
ликамизда эса аҳоли маблағларини фонд бо-
зорига жалб қилишда институционал инвес-
торлар сифатида қатнашадиган тижорат
банклари яққол устунликка эга ва уларнинг
улуши 98,5%[9]ни ташкил этади. Бу, респуб-
ликамизда аҳоли бўш пул маблағларини фонд
бозорига институционал инвестор сифатида
жалб қилишда пенсия фондларининг ишти-
роки таъминланмаганлигидан далолат бера-
ди.
Фонд бозори ривожланган мамлакат-
ларда пенсия фонди маблағларини шакллан-
тириш ва улардан фойдаланишда аҳоли ман-
фаатларини ҳар томонлама ҳисобга оладиган
ўз моделининг мавжудлигини инобатга олган
ҳолда, Ўзбекистонда ҳам унинг муқобил ва-
риантларини кенг қўллаш давр талаби экан-
лиги тўғрисида Капитал бозорини ривожлан-
тириш агентлиги директори О. Назиров ҳам
таъкидлаб ўтган эди. Жумладан, у ўз сўзида
«Бу бошқа мамлакатларда қандай амалга оши-
рилади? Киши пенсия ҳисобварағига пулла-
рини қўйганида, улар солиққа тортилмайди.
Яъни, сиз солиқ базангизни пасайтирмоқда-
сиз. Фуқарода пул тежаш учун тўғридан-тўғри
рағбат пайдо бўлади. Бу пуллар кейинчалик
қимматли қоғозларга фонд бозори орқали
киритилади»[7] - деган эди.
Ривожланган мамлакатларда нодавлат
пенсия жамғармалари молия бозорининг фаол
иштирокчилари ҳисобланади. Улар, бошқа
коллектив инвесторлар ёки инстиутционал
инвестор сингари, индивидуал инвесторлар-
нинг маблағларини бир жойга тўплаб, порт-
фелини молиявий инструментларга дивер-
сификациялаш
орқали
инвестициялашни
амалга оширадилар. Қимматли қоғозлар бозо-
рида пенсия фондларининг коллектив инве-
стициялаш институтлари сифатида фаолият
юритадиган инвестиция фондларидан фарқи
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
42
шундаки, уларнинг асосий вазифаси аҳоли-
нинг пенсия жамғармаларини сақлаш ҳамда
уни кўпайтириш бўлиб, асосий эътибор омо-
натчилар ва иштирокчилар учун хатарларни
минималлаштиришга қаратилади. Шу билан
бирга нодавлат пенсия жамғармалари молия
бозорида “узун пул”лар манбаси бўлганлиги
туфайли қимматли қоғозларнинг иккилам-
чи бозори ривожланишига таъсири юқори-
дир.
Аксарият давлатлар молия бозорида
қимматли қоғозларнинг рискка мойилли-
гини инобатга олган ҳолда, у билан боғлиқ
операцияларни тижорат банклари фаолия-
тидан ажратиб амалга оширадилар. АҚШда
ҳам 1929 йилдаги инқироз жараёнида банк-
ларнинг талофат кўришида, мутахассислар
жалб қилинган маблағларнинг корпоратив
қимматли қоғозларга йўналтирилганлиги
билан боғлиқ бўлганлигини эътироф эти-
шади. Шу сабабли, қимматли қоғозлар ва
биржалар бўйича Америка комиссияси (SEC)
банкларнинг инвестиция фаолиятини тижо-
рат фаолиятидан ажратишга қарор қилган.
Ушбу комиссия бундай қўйилмалар юқори
рискка эга эканлиги туфайли тижорат банк-
ларига буни амалга оширишни таъқиқлаб,
инвестиция банкларига эса аксинча мижоз-
лари томонидан қўйилган капиталлари ҳа-
ракати натижасида қаердан даромад келаёт-
гани ёки аксинча зарарга ишлаётгани тўғри-
сида тасаввурга эга бўлиши мақсадида рух-
сат берган. Шу сабабли, ҳозиргача АҚШда
инвестор томонидан инвестиция банки бош-
қарувига маблағлар икки томонлама шарт-
нома келишувга асосан ўтказилади. Унда
инвестор пул маблағларини кимга берган-
лиги ва банк ушбу маблағни нималарга
ишлатиши аниқ акс этган бўлади.
Европа мамлакатларида банкларнинг
қимматли қоғозлар билан боғлиқ инвести-
цион фаолияти қонуний равишда тижорат-
дан ажратилмаган. Банклар у ерда универ-
салдир. Бироқ, мижозлар доираси, уларнинг
талаблари ва шунга мос равишда тақдим
этилаётган хизматлар тўпламидаги туб
фарқ банкларга ушбу фаолият турларини,
мижозлар маблағларини (тижорат ва инвес-
тиция) ва уларга хизмат кўрсатувчи мута-
хассисларни ажратишни тақозо этади.
Демак, фонд бозорида пенсия фонди
маблағларини инвестициялашда АҚШда ин-
вестиция банкларидан, Европа давлатлари-
да универсал банк хизматларидан фойда-
ланишади. Бу ўз навбатида, АҚШ қимматли
қоғозлар бозори ташкилий моделининг англо
- саксон, Европа давлатларининг эса конти-
нентал моделига хослигини англатади.
Шу билан бирга ривожланаётган мамла-
катлар қаторига кириб, қимматли қоғозлар
бозори ташкилий моделининг гибрид (ара-
лаш) моделига мансуб Ўзбекистон каби бозор
муносабатлари шаклланаётган Қозоғистонда
ҳам ЖБПТ ва хусусий пенсия фондлари ҳам
фонд бозорида фаол иштирок этиб келмоқда.
Қозоғистонда пенсия фондларининг турли
хил шаклларида вужудга келганлиги аҳоли-
нинг кенг қатламлари ўртасида маблағларни
жалб қилишда рақобат муҳитини юзага кел-
тирган. Шу сабабли, пенсия фонди маблағла-
рини фонд бозори орқали инвестициялаш
борасида МДҲ давлатларидан ривожланиш
даражаси яқин бўлган Ўзбекистон амалиётида
эталон сифатида қўллаш учун мос келадиган
Қозоғистон тажрибасини ўрганиш муҳим аҳа-
мият касб этади. Қозоғистонда пенсия фонд-
лари портфели активларини қимматли қоғоз-
лар инструментларига диверсификациялаш-
нинг амалдаги ҳолати, у ерда юқоридаги
иккита модель (англо-саксон ва континен-
таль) аралашмасига хос гибрид моделидан
фойдаланаётганини кузатиш мумкин.
Қозоғистонда қимматли қоғозлар бозо-
рининг яна бир фарқли жиҳати мегарегулятор
функцияси Марказий банк зиммасига юкла-
тилган. Шу сабабли, пенсия фонди портфе-
лидаги маблағларини фонд бозорига инве-
стициялашда, активларини давлат ишончли
бошқарувчиси сифатида давлат банклари тан-
лаб олинади.
2020 йил 1 январдан бошлаб ҚР
молия бозорини тартибга солиш ва ривожлан-
тириш агентлиги ишламоқда. Янги давлат ор-
гани топширилган функциялар ва ваколат-
ларга мувофиқ Миллий банкнинг ҳуқуқ ва
мажбуриятлари вориси сифатида белгилана-
ди[10]. Ишончли бошқарувчига бўлган эҳтиёж
хусусий инвестор (асосан, аҳоли)нинг фонд
бозорида етарли малака ва кўникмалари кам-
лиги туфайли уларнинг маблағларини бошқа-
риш ҳамда инвестицион қарор қабул қилишда
профессионал мутахассислар мавжудлиги
боис вужудга келади.
ҚРда ЖБПТ амалда ягона жамғариб бо-
риладиган пенсия фонди (ЯЖПФ) деб номла-
ниб, унинг портфели активларини бошқариш
мамлакат қонунчилигига мувофиқ Миллий
банки ишончли бошқарувчиси ихтиёрига топ-
ширилган. ҚР Миллий банки ишончли бошқа-
рувчиси ихтиёрига топширилган ягона жамға-
риб бориладиган пенсия фонди активлари-
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
43
нинг 2018-2019 йиллардаги ҳолати таҳлили,
бизга ушбу мамлакатда пенсия фонди актив-
ларининг жойлаштирилиши натижасида
олинган инвестицион даромад ҳақида маъ-
лумотга эга бўлиш имконини беради. Унга
кўра, ҚРда ЯЖПФ активлари 2018 йилда
9378,03 млрд. тангани ташкил этган бўлса,
2019 йилга келиб ушбу сумма 10 798,3 млрд.
тангага етган. Яъни, ЯЖПФ активлари
1600,27 млрд. тенгега кўпайиб, ўсиш ўтган
йилга нисбатан 15,1%ни ташкил қилган. Ўз
навбатида, ҳисобланган инвестицион даро-
маднинг ЯЖПФнинг портфелидаги пенсия
активларига нисбатан улуши 2018 йилда
9,8% ёки 917,1 млрд. тенгени ташкил этган
бўлса, 2019 йилга келиб унинг улуши мос
равишда 6,5% ёки 699,77 млрд. тенгени
ташкил этган. Бу шундан далолат берадики,
2019 йилда ЯЖПФнинг портфелидаги пен-
сия активларига нисбатан ҳисобланган ин-
вестицион даромад фоизининг ўтган йилга
нисбатан 3,3%гача пасайиши, 217,33 млрд.
тенге кам инвестицион даромад ҳисоблани-
шига сабаб бўлган[11].
ҚР ҳам ЯЖПФнинг портфели бошқа ри-
вожланган ва ривожланаётган фонд бозор-
лари каби мамлакат фонд биржаси тараққиё-
ти таъсири ва қонунчилиги доирасида рухсат
этилган, шунингдек бошқа давлатлар томо-
нидан ҳам муомалага чиқарилиб фонд бозор-
лари савдосида қатнашаётган қимматли қо-
ғозлар инструментлари ҳисобига шакллана-
ди. ЯЖПФнинг портфелини шакллантиришда
ҚР Миллий банки ишончли бошқарувчиси,
ушбу портфелни шакллантиришга оид ҳуқу-
қий-норматив ҳужжатларга риоя қилган ҳол-
да юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, асосий
эътиборни риск даражаси кам деб эътироф
этилган молия бозори инструментларига қа-
ратишади. Шу билан бир қаторда, ЯЖПФи-
нинг портфелини шакллантиришда барча дав-
латлар қонунчилигида бўлгани каби ҚР қо-
нунчилигида ҳам, портфелда риск таъсирини
камайтириш мақсадида асосий эътибор қим-
матли қоғозлар бозори инструментларини ди-
версификациялаш ҳисобга олинади (1-расм).
1-расм. 2020 йил 1 январь ҳолатига ҚР МБ бошқарувида бўлган пенсия фонди
портфели активлари таркибида молиявий активлар турлари
ҳамда уларнинг улуши[12]
2020 йил 1 январь ҳолатига ҚР МБ
бошқарувида бўлган пенсия фонди портфе-
ли активлари таркибида молиявий инстру-
ментлардан ҚР ДҚҚнинг улуши 40,55% ни
ташкил этиб, портфелда асосий ўринга, ҚР
квазидавлат ташкилотларининг облигация-
лари 14,86%, хорижий мамлакатлар ДҚҚ
11,44% ва ҚР иккинчи даражали банклари
облигациялари 10,96% улуш билан ўртача,
шунингдек, ХМТ облигациялари 3,35% ҳамда
хорижий банклардаги омонатлар 3,04%га
эга бўлган ҳолда кам улушли молиявий
инструментлари таркибига киради. Шу би-
лан бирга, портфелда улуши 0,09 %дан –
2,36% гача бўлган 9 та молиявий инструмент
турлари ҳам иштирок этган. Умуман, ҚР МБ
бошқарувида бўлган пенсия фонди портфели
активлари таркибини диверсификация қи-
лиш учун ушбу портфелдан жой олмаган
ҚРМБ ноталарини ҳам қўшиб ҳисоблаганда 17
та молиявий инструментдан фойдаланиш
мумкинлигини кузатишимиз мумкин.
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 2
44
Пенсия фондлари ўзлари эгалик қила-
ётган потфелда активлар қийматининг инф-
ляция натижасида тушиб кетиши ҳавфини
камайтириш мақсадида, марказий банкнинг
қайта молиялаштириш ставкаси даражаси-
дан паст бўлмаган фоизларда мо-лиявий
активларга инвестиция киритишга ҳаракат
қилишади. Бунда молиявий инструмент-
ларга қўйилган инвестицияларнинг муд-
датлилиги ва кафолат даражаси ҳам муҳим
роль ўйнайди. ҚР ЯЖПФ портфелидаги
активлар асосан давлат қимматли қоғозла-
рига инвестицияланиши ҳам риск даража-
сини минималлаштиришга бўлган харакат
деб қараш мумкин.
Хулоса ва таклифлар.
Қозоғистон
Республикаси ягона жамғариб бориладиган
пенсия фонди портфелидаги маблағларини
фонд бозори орқали қимматли қоғозлар бо-
зори инструментларига диверсификация-
лаштириш асосида жойлаштириш хусусият-
ларини ўрганиш жараёнида олинган хулоса-
лардан, Республикамизда пенсия соҳасида
ўтказилиши режалаштирилган ислоҳотлар
жараёнида ташкил этиладиган нодавлат ва
хусусий пенсия фонди портфелини диверси-
фикациялашда фойдаланиш мумкин.
ҚР фонд бозорида пенсия фонди
активларини шакллантиришга тавсия қили-
надиган қимматли қоғозлар инструментла-
ри таркибининг кўплиги, даромадлилик да-
ражасига қараб уларни танлаш имконият-
ларини беради. Ўзбекистон фонд бозорида
бундай инструментларнинг камлиги ҳам ис-
тиқболда пенсия фондларига тавсия қилиш
мумкин бўлган ва риск даражаси паст қим-
матли қоғозлар бозори инструментларини
муомалага киритиш заруриятини қўяди.
Ўзбекистонда давлат томонидан пенсия
фондлари ишончли бошқарувчи функцияси
2018 йил 24 ноябрдаги Ўзбекистон Респуб-
ликаси ПФ-5583-сонли “Тадбиркорлик ва ин-
новациялар соҳасидаги лойиҳаларни молия-
лаштириш механизмини такомиллаштириш
бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғриси-
даг”ги фармони асосида давлат банклари тар-
кибида бошқарув компаниясини ташкил
этиш орқали амалга оширилиши мумкин.
Республикамизда капитал бозорига те-
гишли иқтисодий ислоҳотларнинг жадал ри-
вожланиши бўйича қўйилаётган талаблар,
аҳолининг ҳам молиявий саводхонлиги оши-
шида муҳим аҳамият касб этади. Чунки, аҳоли
томонидан пенсия фонди портфели активла-
рини шакллантириш ва молия бозори инст-
рументларини танлаш орқали диверсифика-
ция қилишда фаол иштирок этиш мумкин.
Бунда аҳолининг молиявий саводхонлиги-
нинг оширилиши муҳим аҳамият касб этади.
Айнан шунинг учун ҳам капитал бозорини
ривожлантириш стратегиясида алоҳида дас-
турлар ишлаб чиқилиши назарда тутилган.
Манба ва адабиётлар руйхати:
1.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг
“Ўзбекистон
Республикаси
капитал
бозорини
ривожлантиришнинг 2020-2025 йилларга мўлжалланган стратегиясини тасдиқлаш тўғриси”даги Фармони
лойиҳасининг 2-илова йўл харитаси-1.3 банди.
2. Абрамов А.Е. Институциональные инвесторы в мире. Особенности деятельности и политика развития.
В 2 кн. Кн/1.
под ред. А. Д. Радыгина.
М.:
Издательский дом «Дело» РАНХиГС,
2014.
3. Косимова Г. Фуқароларнинг жамғариб бориладиган пенсия таъминотида хорижий тажрибалардан
фойдаланиш. Бизнес-эксперт.2014 йил.
4. Омонов А. Маҳаллий инвестициялар ҳажмини оширишда “узун пуллар”нинг аҳамияти.Бизнес-эксперт.
2015 йил №2 (86).
5. Экономика инвестиционных фондов: Монография. А. Е. Абрамов, К. С. Акшенцева, М. И. Чернова, Д. А.
Логинова, Д. В. Новиков, А. Д. Радыгин, Ю. В. Сивай; под общ. ред. А. Д. Радыгина. — М. : Издательский дом «Дело»
РАНХиГС, 2015.
6. Рустамов Д.Р. Пенсия жамғармасининг молиявий барқарорликни ошириш ва инвестиция сиёсатини
фаоллаштириш мақсадида пенсия тизимини такомиллаштириш. “Халқаро молия ва ҳисоб” илмий электрон
журнали. № 3, июнь, 2018 йил.
7. Назиров О. Ўзбекистонда хусусий пенсия жамғармалари ташкил этилади.кун.уз.
8. Эшмирзаев Ғ. Жағариб бориладиган пенсия таъминоти фуқаролар учун қўшимча даромад манбаи. ЎЗ.АА
10. www.finreg.kz
11. www.enpf.kz/ru
12. www.enpf.kz/ru маълумотлари асосида муаллиф томонидан умумлаштирилган.
ИННОВАЦИЯ ВА ИНВЕСТИЦИЯ
