Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
149
DAVLAT QARZI – UMUMDAVLAT MOLIYASINING MUHIM BO’G’INI SIFATIDA
Naimov Shоhrux Sharafiddinovich-
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
mustaqil tadqiqotchi -izlanuvchi
Annotatsiya.
Ushbu maqolada davlat qarzining klassifikatsiyasi, davlat tashqi qarzining xususiyatlari va bugungi
kundagi holati uni amalga oshirish, davlat qarzini boshqarish ko’rib o’tilgan.
Kalit so`zlar:
davlat qarzi hokimiyat, kreditor, qarzdorlik summasi, kassa uzilishi, davlat xarajatlari, Maastrixt
mezonlari, qarzni qayta moliyalashtirish, davlat kredit munosabatlari.
Аннотация.
В этой статье описывается классификация государственного долга, характер и текущее
состояние государственного долга, а также способы его управления и способы управления государственным долгом.
Ключевые слова:
орган государственного долга, кредитор, сумма долга, денежные выплаты,
государственные расходы, критерии Маастрихта, рефинансирование долга, государственные кредитные
отношения.
Annotation.
This article describes the classification of public debt, the nature and current state of public debt, as well as
how to manage it and how to manage public debt.
Keywords:
public debt authority, creditor, debt amount, cash payments, government spending, Maastricht criteria, debt
refinancing, government credit relations.
Davlat qarzi hokimiyat va boshqaruv organ-
lari orqali, bir tomondan, davlat va ikkinchi tomon-
dan, jismoniy va yuridik shaxslar o’rtasida vujudga
keladigan iqtisodiy munosabatlar majmuidan ibo-
rat bo’lib, unda davlat qarz oluvchi, kreditor (qarz
beruvchi) va kafil sifatlarida maydonga chiqadi.
Bunday iqtisodiy (kredit) munosabatlar(i)ning
mumtoz (klassik) shaklida davlat, odatda, mab-
lag’larni qarz oluvchi bo’lib hisoblanadi.
Davlatning kreditor sifatidagi operatsiyalari,
ya’ni davlat yuridik va jismoniy shaxslarga ssudalar
taqdim qilganda yoki kafil bo’lganda, ancha tor
doiradadir. Shunday bo’lishiga qaramasdan, bozor
iqtisodiyoti sharoitida byudjetdan moliyalashtirish
ham qaytariluvchanlik va to’lovlilik (haq asosida)
sharti bilan amalga oshirilsa, keng rivoj topishi
mumkin.
Profеssor A.M.Babichning fikriga ko’ra, dav-
lat qarzi - bu davlat tomonidan qarz olishdan kelib
chiqadigan majburiyat, uchinchi shaxslar majbu-
riyatlari bo'yicha kafolatlar, Rossiya Federatsiyasi
Byudjet kodeksida belgilangan qarz majburiyatlari
turlariga muvofiq boshqa majburiyatlaridir[1].
Rus olimi B.I. Alexin davlat qarzini to'plan-
gan byudjet taqchilligi bilan aniqlaydi. “Davlat
tomonidan qarz olish uchun kontekst soliq-byudjet
siyosati bilan yaratilgan. Agar davlat xarajatlari
uning daromadlaridan oshsa (byudjet kam), unda
qarz olishga ehtiyoj paydo bo'ladi dеgan fikrni olga
suradi[2].
Profеssor Lеbеda K.ning fikricha, davlat
qarzi iqtisodiy rivojlanishning eng yaxshi stimul-
yatori emas va inflyatsiyaning tezlashishiga olib ke-
ladi, ya'ni ular defitsit byudjetlarini himoya qiladi
va ortiqcha byudjet tanqisligi va davlat qarzining
oshishi xavotirini tug'diradi[3].
Bizning fikrimizcha, davlat qarzi
– davlat-
ning tashqi va ichki kredit operatsiyalari bo’yicha
qarzdorlik summasi. Davlat zayomlari
– kredit mu-
nosabatlarining bir turi bo’lib, unda davlat (yoki
uning mahalliy organlari) qarz oluvchi yoki qarz
beruvchi sifatida amal qiladi.
Hozirgi sharoitda davlat qarzining zarurligi
davlat xarajatlarining davlat o’z daromadlari ba-
zasini kengaytirish imkoniyatlariga nisbatan yuqori
sur’atlarda o’sishi bilan bog’liq bo’lib, bu narsa
byudjet defitsiti sharoitida rejalashtirilgan byudjet
xarajatlarining qoplanishini ta’minlaydi. Bozor iqti-
sodiyoti sharoitida pul-kredit va moliyaviy siyo-
satlarning bir-biri bilan o’zaro bog’liq holda amalga
oshirilishi moliya tizimining “Davlat moliyasi va
mahalliy moliya” bo’g’ini to’g’risidagi an’anaviy
tasavvurlar kengayishi va keng ma’noda hamda uni
zamonaviy tushunishga muvofiq ravishda Markaziy
bank tizimini ham o’z tarkibiga qo’shmog’i lozim.
Shu bilan birga, byudjet faoliyati amaliyotida
byudjetga daromadlarni tushish vaqti bilan xara-
jatlarni amalga oshirish vaqti o’rtasidagi farq kassa
uzilishi ko’rinishida vujudga kelishi mumkin. Xara-
jatlarni o’z vaqtida va to’liq amalga oshirish maqsa-
dida davlat zayomlar va moliya bozoridan mablag’-
larni jalb etishni amalga oshiradi.
Bozor munosabatlari sharoitida davlat
moliya bozorining ishtirokchisi sifatida qarz oladi,
pul mablag’larini qarzga beradi yoki qarz oluvchi-
larning majburiyatlari bo’yicha kafolat beradi, ya’ni
ularning to’lovga qobiliyatsizligi uchun moliyaviy
javobgar hisoblanadi. Pul mablag’larini jalb qilish
davlatning moliya bozoridagi faoliyatining passiv
shakli sifatida tavsiflanishi mumkin. Davlat o’z
ixtiyoriga omonatchilarning vaqtinchalik bo’sh tur-
gan pul mablag’larini olish bilan ularni shartnoma
shartlari bo’yicha belgilangan muddatda qaytarish
va foizlarni to’lash majburiyatlarini oladi. Davlat
МОЛИЯ ВА СОЛИҚЛАР
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
150
pul mablag’larini qarzga berishi uning moliya bozo-
ridagi harakatining faol shakli sifatida qaralishi
mumkin. Chunki davlat qarz oluvchilarga mablag’-
larni belgilangan muddatda qaytarish va shu mab-
lag’lardan foydalanganlik evaziga to’lovni amalga
oshirish (foiz to’lash) shartlari bilan beradi.
1-rasm. Davlat qarziga ta’riflar
Davlatning kafolat berish faoliyati Davlat
moliyasi statistikasi Bo’yicha Qo’llanmada (XVJ,
2001 yil) quyidagicha aks ettirilgan: Davlat bosh-
qaruvi sektorining birliklari ko’pchilik hollarda
boshqa birliklar tomonidan olingan qarz majburi-
yatlari bo’yicha kafolatlar beradi. Ko’pchilik hollar-
da kreditor debitor (qarzdor)ga davlat boshqaruvi
sektorining birligi tomonidan qarz bo’yicha kafolat
berilgan taqdirda qarz berishga tayyordir[4]. Qarz-
ning olinishi kreditor tomonidan kafolatni talab
etish imkoniyati yaratiluvchi shartnoma shartlari
qo’llanilishi, davlat boshqaruvi sektori birligi esa
asosiy qarzdor yoki debitor sifatida qarz bo’yicha
majburiyat olinishi sharoitida yuzaga keladi. Shun-
day qilib, qarzni qabul qilishda uch institutsional
birlik qatnashadi – davlat boshqaruvi setori birligi,
kreditor va birlamchi debitor (qarzdor). Davlat
boshqaruvi organlari kreditorga nisbatan yangi
majburiyatni qabul qiladilar, debitorning birlamchi
majburiyati esa tugatiladi. Yangi qarz shartlari bir-
lamchi qarz shartlari bilan bir xil bo’lishi mumkin
yoki kafolatlarni qo’llash natijasida yangi shartlar
kuchga kirishi mumkin.
Davlat kafolatlari shakllari
quyidagilardir:
davlat hokimiyati va mahalliy o’zini o’zi boshqarish
organlari yoki soliq organlari tomonidan qonun
hujjatlarida belgilangan tartibda beriladigan byud-
jet ssudalari, tovar kreditlari, imtiyozli kredit va
soliq to’lovining kechiktirilishi ko’rinishidagi inves-
titsion soliq kreditlari.
Moliya bozorida ishtirok etish davlatga tak-
ror ishlab chiqarish nuqtai nazaridan muhim tar-
moqlar (infratuzilma, uy-joy qurilishi, qishloq xo’ja-
ligi)ni moliyalashtirish orqali moliyaviy imkoniyat-
larni kengaytirishga, ijtimoiy rivojlanishga ta’sir
ko’rsatishga, iqtisodiyotni tartibga solishga imkoni-
yat yaratadi. Ammo, asossiz va samarasiz hamda
ta’minlanmagan pul mablag’larining taqdim etilishi
soliq yukining oshib ketishiga, kapital chiqib keti-
shiga va boshqa salbiy natijalarga (iqtisodiyot to’liq
beqarorlashuvigacha) olib kelishi mumkin.
Ko’pchilik hollarda mamlakatning davlat
qarzini barqarorlik darajasi Maastrixt mezonlari
bo’yicha baholanadi: davlat qarzi YaIMga nisbatan
60 foizdan oshib ketmasligi kerak. Xalqaro tasnif
asosida qabul qilingan ekspertlarning baholashlari
quyidagicha bo’lishi mumkin:
1. Mamlakat katta qarzga ega, agar:
xizmat ko’rsatilayotgan qarz summasi
YaMM ning 80 foizdan oshib ketsa;
xizmat ko’rsatilayotgan qarz summasi eks-
portning 220 foizdan oshib ketsa.
2. Mamlakat o’rtacha qarzga ega, agar:
xizmat ko’rsatilayotgan qarz summasi
YaMMning 48-80% doirasida bo’lsa;
xizmat ko’rsatilayotgan qarz summasi eks-
DAVLAT QARZI
moliya tizimi “Davlat moliyasi va mahalliy moliya” sohasining o’ziga xos bo’g’ini hisoblanadi
...ning o’ziga xosligi davlatning markazlashtirilgan fondlariga mablag’larni jalb qilish bo’yicha
moliya-kredit munosabatlarining alohida shakllari bilan belgilanadi
davlat, yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasidagi pul munosabatlarining o’ziga xos alohida shaklidan
iboratdir. Bunda davlat, asosan, mablag’larni qarzga oluvchi va shuningdek, kreditor va kafil sifatida
ham maydonga chiqadi
...da miqdoriy jihatdan mablag’larni qarz oluvchi sifatida davlatning faoliyati ustunlik qiladi.
Davlatning kreditor sifatidagi operatsiyalari, ya’ni davlat yuridik va jismoniy shaxslarga ssudalar
taqdim qilganda yoki kafil bo’lganda, ancha torroqdir (tor doiradadir)
...ning zarurligi davlat xarajatlarining davlat o’z daromadlari bazasini kengaytirish imkoniyatlariga
nisbatan yuqori sur’atlarda o’sishi bilan bog’liq bo’lib, bu narsa byudjet defitsiti sharoitida
rejalashtirilgan byudjet xarajatlarining qoplanishini ta’minlaydi
МОЛИЯ ВА СОЛИҚЛАР
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
151
portning 132-220% doirasida bo’lsa.
O’zbekiston qonunchiligi bo’yicha davlat
qarzi
– bu davlat tomonidan ichki mablag’ni va
xorijdan mablag’ jalb qilish natijasida vujudga
kelgan O’zbekiston Respublikasi majburiyatlarining
yig’indisidir.
Davlat tomonidan ichki mablag’ni jalb qilish
– bu aktivlarni ichki manbalardan (rezident yuridik
va jismoniy shaxslardan) jalb etish hamda buning
natijasida O’zbekiston Respublikasining qarz oluv-
chi sifatidagi yoki qarz oluvchi rezidentlarning o’z
kreditlarini (qarzlarini) to’lashiga kafil sifatidagi
majburiyatlari vujudga kelishi
bo’lib, uning natija-
sida davlat ichki qarzlari
paydo bo’ladi.
Davlat tomonidan xorijdan mablag’ jalb qi-
lish
-
aktivlarni xorij manbalaridan (chet el davlat-
laridan, norezident yuridik shaxslardan va xalqaro
tashkilotlardan) jalb etish hamda buning natijasida
O’zbekiston Respublikasining qarz oluvchi sifatida-
gi yoki qarz oluvchi rezidentlarning o’z kreditlarini
(qarzlarini) to’lashiga kafil sifatidagi majburiyatlari
yuzaga kelishi
bo’lib, uning natijasida davlat tashqi
qarzlari
paydo bo’ladi.
Har yili O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi
tomonidan keyingi yilga Davlat byudjetini qabul qi-
linishi bilan birga davlat ichki va tashqi qarzlari-
ning yuqori chegaralari ham tasdiqlanadi.
O’zbekistonda davlat qarzining paydo bo’li-
shi va oshib borishiga olib keluvchi faoliyat huku-
mat – O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkama-
si va u tomonidan belgilangan vakolatli organlar
tomonidan amalga oshiriladi. Davlat tomonidan
ichki va xorijdan mablag’ jalb qilish
quyidagi
maqsadlarda amalga oshirilishi mumkin:
1) Iqtisodiyotni rivojlantirishning ustuvor
yo’nalishlarini, shu jumladan davlat investitsiya
dasturlarini moliyalashtirish;
2) Davlat byudjeti daromadlari bilan xara-
jatlari o’rtasida tushumlar vaqtga ko’ra muvofiq
emasligi tufayli kelib chiqqan yillik ichki tafovutni
to’g’rilash;
3) mavjud qarzni qayta moliyalashtirish;
4) byudjet taqchilligini moliyalashtirish;
5) tabiiy ofat yoki boshqa favqulodda vazi-
yatlar tufayli mablag’larga bo’lgan ehtiyojlarni qop-
lash;
6) qonun hujjatlarida belgilangan boshqa
maqsadlar.
Agar davlat yuridik va jismoniy shaxslarga
qaytarish va haq (to’lov, to’lash) asosida mablag’-
larni taqdim etib, kreditor (qarz beruvchi) sanalsa,
unda amalga oshirilishi lozim bo’lgan operatsiyalar
hajmi ancha kamayadi (pasayadi).
Jismoniy va yuridik shaxslar tomonidan olin-
gan qarzlarni uzish (qaytarish) yoki ularning bosh-
qa majburiyatlarini bajarish javobgarligini davlat
o’z zimmasiga olgan holatda, u kafilga aylanadi.
Markazlashtirilgan pul fondlarining o’lchamiga be-
vosita ta’sir ko’rsatuvchi kredit munosabatlarining
dastlabki ikki ko’rinishidan (qarz oluvchi va kre-
ditor) farq qilgan holda davlat tomonidan kafolat-
ning berilishi o’sha markazlashtirilgan pul fondi-
ning, albatta, o’zgarishiga olib kelmasligi mumkin.
Agar qarzdor o’zining zimmasiga yuklatilgan maj-
buriyatlar bo’yicha to’liq hajmda va o’z vaqtida
hisob-kitob qilishni uddalay olsa, kafil hech qanday
qo’shimcha xarajatlarni amalga oshirmaydi. Biroq
amaliyotda etarli darajada ishonchli bo’lgan qarz
oluvchilar davlat kafolatiga muhtoj bo’lmaydi. Ular
mustaqil ravishda kredit bozoridan mablag’larni
jalb qilishga qodirdir. Odatda, davlat kafolatlari
etarli darajada ishonchli bo’lmagan qarz oluvchi-
larga nisbatan qo’llaniladi va bu narsa shunga mos
ravishda, markazlashtirilgan pul fondidan xarajat-
larning o’sishiga olib keladi.
Davlat qarzlari hisobidan xarajatlarni mo-
liyalashtirish davrida olinayotgan soliqlar miqdori
oshmaydi va uning og’irlik yuki ortmaydi. Aks hol-
da, ya’ni xarajatlarni moliyalashtirishga davlat to-
monidan qarzga olingan mablag’lar jalb qilinmasa,
bu narsani, boshqa sharoitlar teng bo’lgan taqdirda,
faqat soliqlar miqdorini oshirish va uning og’irlik
yukini orttirish evaziga moliyalashtirish mumkin.
Shuning uchun ham keyin – olingan kreditlar qay-
tarilayotgan (uzilayotgan) paytda - soliqlar ularni
to’lash uchun olinmasdan, balki qarzlar bo’yicha
foizlarni uzish (qaytarish) uchun ham olinadi.
Xulosa qilib shuni aytish joizki, davlat qarzi
orqali davlat kredit munosabatlariga kirisha turib,
u ixtiyoriy yoki noixtiyoriy ravishda pul muomala-
sining ahvoliga (holatiga), pullar va kapitallar bo-
zoridagi foiz stavkalarining darajasiga, ishlab chi-
qarishga va aholi bandliligiga ta’sir ko’rsatadi. Iqti-
sodiyotni tartibga solish instrumenti sifatida davlat
kreditidan ongli ravishda foydalanib, davlat u yoki
bu moliyaviy siyosatni amalga oshirishi mumkin.
Manba va adabiyotlar:
1.Бабич А.М., Павлова Л.Н. Государственные и муниципальные финансы. - М.: ЮНИТИ, 2000. - 405 c
2.
Алехин Б.И. Государственный долг. Учебное пособие –М.: «ЮНИТИ-ДАНА», 2007. Стр. 307.
3. Лебеда К. Бюджетный дефицит и государственный долг: проблемы моделирования / К. Лебеда // Теория и
практика управления. - 2005 - №5.стр.45
4.
Vahobov A.V., Malikov T.S. Moliya: umumnazariy masalalar. O’quv qo’llanma. – T.: “IQTISOD-MOLIYA”, 2008
МОЛИЯ ВА СОЛИҚЛАР
