Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
152
АҲОЛИГА ХИЗМАТ КЎРСАТИШ ТАРМОҚЛАРИНИ РИВОЖЛАНТИРИШНИНГ
ИМИТАЦИЯ МОДЕЛИ
Мухитдинов Худаяр Суюнович –
Муҳаммад-ал Хоразмий номидаги ТАТУ Қарши филиали
“Ахборот технологиялари сервиси” кафедраси мудири, и.ф.д.
Рахимов Анвар Норимович –
Қарши мухандислик иқтисодиёт институти
“Технологик жараёнларни автоматлаштириш ва
бошқариш” кафедраси катта ўқитувчиси
Мухитдинов Шохжахон Худаяр ўғли –
Муҳаммад-ал Хоразмий номидаги ТАТУ Қарши филиали,
“Ахборот технологиялари сервиси” кафедраси ассистенти
Аннотация:
Мақолада аҳолига хизмат кўрсатиш тармоқларини ривожлантиришнинг имитацион
моделлаштириш билан боғлиқ муаммолар кенг ўрганилган. Қашқадарё вилояти аҳолисига хизмат кўрсатиш
тармоқларини ривожлантириш учун қарорлар қабул қилишнинг имитацион моделлари таҳлил қилинган;
Калит сўзлар:
имитация, имитацион модел,
имитацион тахлил, имитация қилиш, ахборот, ахборот
модел, коммуникацион технология, янги технология, илғор технология, маълумотлар базаси.
Аннотация:
В статье подробно рассматриваются проблемы, связанные с имитационным моделированием
развития государственных услуг. Проанализированы модели принятия решений по развитию сферы услуг в
Кашкадарьинской области;
Ключевые
слова:
имитация, имитационная модель, имитационный анализ, имитирование, информация,
информационная модель, коммуникационные технологии, новые технологии, передовые технологии, базы данных.
Annotation:
The article extensively explores the problems associated with imitation modeling of the development of
public services. Decision-making models for the development of the service sector in the Kashkadarya region are analyzed
imitation.
Keywords:
Imitation, imitation model, imitation analysis, imitation, information, information model, communication
technology, innovative technology, advanced technology, database
Аҳолига хизмат кўрсатишни ривожлан-
тиришни автоматлаштириш ва моделлашти-
ришнинг макроиқтисодий характерига мос
бўлган, умумлаштирувчи жамлама кўрсат-
кичлар ёрдамида аҳолининг турмуш тарзини
тўла таҳлил қилишга имкон берувчи модел-
ларни такомиллаштириш ҳозирги куннинг
долзарб муаммоси ҳисобланади.
Бу борада 2017-2021 йилларда Ўзбе-
кистон Республикасини ривожлантиришнинг
бешта устувор йўналиши бўйича «Ҳаракатлар
стратегияси» лойиҳасининг учинчи иқтисо-
диётни ривожлантириш ва либераллашти-
риш ҳамда тўртинчи ижтимоий соҳани ри-
вожлантиришнинг устувор йўналишларида
аҳоли турмуш даражасини ривожлантириш-
да хизмат кўрсатиш соҳаларини ўрни муҳим
эканлигини белгилаб берилган: [1]
Аҳолига хизмат кўрсатиш соҳаси мурак-
каб жараён бўлганлиги сабабли, аҳолига хиз-
мат кўрсатиш тармоқларининг ривожлани-
шини прогноз қилиш учун янги ёндошувлар,
иқтисодий математик модел ва усулларни та-
комиллаштириш ҳамда жорий этишни тақо-
зо этади.
Математик модел ўрганилаётган объ-
ект хусусиятларини ҳеч қачон ўзида тўла му-
жассам қилмайди. У ҳар хил фараз ва чекла-
нишлар асосида тузилгани учун тақрибий ҳа-
рактерга эга. Демак, унинг асосида олинаёт-
ган натижалар ҳам тақрибий бўлади. Модел-
нинг аниқлиги, натижаларнинг ишончлилик
даражасини баҳолаш масаласи ахборотлар
таъминотининг асосий масалаларидан бири-
дир. Ахборотлар таъминотини ишлаб чиқиш
учун имитацион моделлаштиришдан фойда-
ланамиз. Имитацион модел аналитик модел-
дан фарқли ўлароқ, ўрганилаётган объект-
нинг хатти-ҳаракати ва ички структурасига-
ча кўрсатувчи ёйилган схемани билдиради.
Моделда ифодаланувчи ҳодисаларни, улар-
нинг мантиқий структурасини сақлаган ҳол-
да, вақт бўйича кетма-кетлигини, ўрганила-
ётган тизимнинг ўзгарувчилари ва параметр-
лари ўртасидаги алоқаларни сақлаган ҳолда
қайта ишлаш имитацион модель учун харак-
терлидир. Имитацион моделлар моделлаш-
тирилаётган тизим ҳақида ахборот олиш ва
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
153
қарорларни шакллантиришга оид баҳони иш-
лаб чиқиш учун мўлжалланган [2].
Имитацион модел ҳар хил воситалар
ёрдамида берилиши мумкин. Бу воситалар
функционал анализ элементларини ишлатиб,
дифференциал ва интеграл тенгламалар ту-
зишдан то ҳисоблаш алгоритми ва ЭҲМ дас-
турларини ёзишгача бўлган босқичларни ўз
ичига олади.
Ҳар бир босқич якуний натижага ўзига
хос таъсир кўрсатади ва улардаги йўл қўйи-
ладиган хатоликлар олдинги босқичлардаги
хатоликлар билан ҳам белгиланади.
Бунда дастлаб ўрганилаётган жараён-
нинг моҳияти белгилари, ишлатилаётган
кўрсаткичлари, эндоген ва экзоген параметр-
лар орқали ифода этилади. Кейин иқтисодий
қонунлар асосида керакли имитация тенгла-
малар келтирилиб чиқарилади. Бошқариш
параметрларини ўзгартириш орқали қанча
натижалар олиш имконияти пайдо бўлади. Бу
тенгламалар ўрганилаётган иқтисодий жа-
раён, ҳодисаларнинг имитация моделидир.
Аҳолига хизмат кўрсатиш тармоқлари-
ни ривожлантириш орқали, аҳолининг тур-
муш даражасини ошириш ва ҳудудларда иж-
тимоий жараёнларни ривожлантиришни мо-
деллаштиришда автоматлаштирилган ахбо-
рот базасини яратиш учун имитация кўрсат-
кичлари ҳамда бошқаришнинг тизимли мо-
деллаштириш услублари қўл келади [3].
Шу билан бирга, мазкур тизим ўзига хос
камчиликларга эга эканлиги олимлар, мута-
хассислар томонидан эътироф этилган. Хусу-
сан, унинг етарли даражада мослашувчан
эмаслиги, кўпроқ статистик моделлашти-
ришнинг маълум тоифасига мансуб бўлган
моделларнигина ишлаб чиқишга қўллаш
мумкинлиги каби камчиликлар асослаб бе-
рилган[4].
Аҳолига хизмат кўрсатиш даража кўр-
саткичларнинг асосий таъсир этувчи омила-
рини ҳисобга олган ҳолда ҳар бир хизмат
кўрсатиш тармоғини баҳолаш ва прогноз қи-
лишда тизимли интеграциялашган имитация
моделлардан фойдаланиш мақсадга муво-
фиқдир. Чунки тизимли-интеграллашган
имитацион моделлаштиришда, мураккаб жа-
раёнлар олдин ЭҲМ да тажриба (экспремент)
олиб борилади ва имитация (тақлид) қилина-
ди. Шу асосда бошқарув қарорлар қабул қи-
линади ва аҳолига хизмат кўрсатиш даража-
си таҳлил, синтез ва прогноз қилинади.
Бошқарувнинг функционал алоқалари-
ни текширишда интеграцион ёндошув орқа-
ли ҳам вертикал (тизим бошқарувининг ало-
ҳида элементлари ўртасида), ҳам горизонтал
(маҳсулотнинг ҳар бир ҳаётий циклида)
амалга оширилади. Тизимли-интеграллаш-
ган ёндошувга асосланган модел орқали бу-
тун тизимнинг умумий хусусиятларини кўр-
сатишга имкон яратилди.
(1)
-
Аҳолига
жами
хизмат
кўрсатишнинг
n
та турларидан олинадиган даромад;
-
Аҳолига
жами
хизмат
кўрсатишнинг
n
та турларига қилинадиган харажат;
Аҳолига
T
вақт оралиғидаги жами хиз-
мат кўрсатиш соҳасининг умумий ҳажмини
аниқлашда
қуйидаги
интеграллаш
формуласидан фойдаланамиз.
(2)
Бу моделни қўллаш орқали вилоятда хизмат
кўрсатиш даражасини
T
вақт оралиғида ви-
лоят аҳолисига жами хизмат кўрсатиш сама-
радорлик кўрсаткичини аниқлаш ва бу асоси-
да келгуси ҳолатини прогноз қилиш имкони-
ни беради (1-расм).
Кўриб турганимиздек, интегратив хусу-
сиятларнинг мавжудлиги тизим учун харак-
терлидир, тизимда мавжуд бўлган, аммо
унинг алоҳида элементларидан ҳеч бирига
хос бўлмаган ёки уларнинг йиғиндисидан
иборат.
Бу моделнинг вазифаси тизим ости
эмас, бутун бир хизмат кўрсатиш соҳалари
тизимини самарадорлигини ҳисоблайди. Бун-
дан келиб чиқадики, ҳар бир хизмат кўрса-
тиш тармоқлари учун ушбу моделдан фойда-
ланиш мақсадга мувофиқдир.
Табиийки, тизимли таҳлилда иқтисо-
дий - самарадорлигини қанчалик аниқлаш-
да
p -
даражага эришиш мақсадимиз ҳисобла-
нади. Буни икки асосли логарифм кўрсаткич
самарадорлиги сифатида қуйидагича белги-
лашимиз мумкин:[5]
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
154
1-расм. Қашқадарё вилояти аҳолисига жами хизмат кўрсатиш соҳасининг
T вақт оралиғидаги ўзгариш тенденцияси
(3)
Бу ерда:
H
- аҳолини хизмат кўрсатиш
соҳасида эҳтиёжини қондиришнинг табиий
самарадорлик кўрсаткичи (обеъктнинг фой-
далилик характери);
р
– аҳолини хизмат кўр-
сатиш соҳасида эҳтиёжини қондиришнинг
кўрсаткичлар даражаси (эҳтиёжни қондирил-
ганлик даражаси); (
1-p
)-мақсадга эришиб
бўлмаслик эҳтимоли;
3-формуладан кўриб турганимиздек,
иқтисодий самарадорлик даражаси қанчалик
юқори бўлиши аҳолининг хизмат кўрсатиш
соҳасига бўлган эҳтиёжини қондириш дара-
жаси ҳам ошиб боради.
Агар эҳтиёж тўлиқ қондирилса,
p
= 1 (бу
албатта ҳеч қачон тўлиқ бўлмайди) самара-
дорлик чексиз
бўлади. Агар эҳтиёж
ярим даражада қондирилса, яъни
p
=0,5 бўлса,
у ҳолда самарадорлик
Н
0
= 1 бўлади. Агар аҳо-
ли эҳтиёжи
p
= 0 қондирилмаса,
Н
0
= 0 сама-
радорлик даражаси нолга тенг бўлади.
Дунё иқтисодиётида товарлар, капитал,
ишчи кучи билан бир қаторда хизматлар бо-
зори ҳам мавжуд. Ушбу бозор мураккаб ти-
зимдан иборат бўлиб, унинг асосий вазифаси
аҳолининг хизматларга бўлган эҳтиёжларини
қондириш ҳисобланади. Хизматлар бозори
асосида кенг ва тез ривожланаётган жаҳон
иқтисодиётининг хизмат кўрсатиш тизими
соҳаси ётади. Жаҳон иқтисодиётида хизмат
кўрсатиш соҳаси ҳаётийлик даражаси ва си-
фатини оширишда асосий омил бўлиб хизмат
қилади.
H
I
L
1
I
t
1
t
1
n
1
I
n
1
n
2
I
n
2
t
2
I
t2
Эҳтиѐж
Хизмат кўрсатиш
С
ам
ар
ад
ор
ли
ги
L
2
Ўзаро моҳияти
Н
1
Тизимли
моҳияти
Н
2
(Ҳ
ақ
иқ
ий
м
оҳ
ия
ти
)
2-расм. Хизмат кўрсатиш соҳасида самарадорлик кўрсаткичини
тавсифловчи схема
Хизматҳажми
t
0
2004 йил
t
n
2018 йил
t
n+5
2023 йил
t
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
155
Шундай қилиб, хизмат кўрсатиш сама-
радорлиги тизимни ҳаракатга келтирувчи
куч ҳисобланади. Қанчалик
Н
самарадорлик
юқори бўлса, эҳтиёж шунчалик даражада
ошиб боради. Демак хизмат кўрсатишнинг са-
марадордлик даражаси сифат кўрсаткичини
оширишда уйғотувчи куч ҳисобланади. Буни
2-расмдан ҳам кўришимиз мумкин.
Бу ерда:
H
- самарадорлик кўрсаткичи
(иқтисодий жараённи харакатга келтирувчи
куч);
Н
1
-ўзаро моҳияти (ишлаб чиқариш хара-
жатларидан келиб чиқади);
Н
2
-иқтисодий ти-
зимли моҳияти (истеъмолчи учун харажат-
ларни чиқариб ташлаганда хизмат ёки хиз-
мат кўрсатишнинг охирги баҳоси. Масалан
хизмат таклифи ёки хизмат кўрсатиш бепул
бўлса, хизмат кўрсатиш учун қилинган хара-
жат
Н
2
самарадорлик кўрсаткичи
Н
билан бир
хил бўлади). Бошқача қилиб айтганда, хизмат
кўрсатиш бепул бўлса, унда эҳтиёжнинг қий-
мати
Н
2
бутун хизмат кўрсатиш даражаси-
нинг
Н
самарадорлигига тўғри келади.
Агар хизмат кўрсатишга бўлган эҳтиёж
бир ҳудуддан бошқа ҳудудга бориб қонди-
рилса, бу қуйидаги кўринишга эга бўлади:
(4.a)
ёки
(4.b)
бу ерда:
р
0
-
эҳтиёжни қондиришнинг
априор (ички) даражаси;
р
1
- эҳтиёжни қонди-
ришнинг ўзаро даражаси;
р
2
-
эҳтиёжни қон-
диришнинг реал даражаси. Бунда
бўлади.
- хизмат кўрсатувчи ва хиз-
матларга мос равишда ҳаракатланишига қар-
шиликлар, бунда хизмат кўрсатиш жараёни-
да ва хизматга бўлган эҳтиёжларни қонди-
ришда учраши мумкин бўлган тўсиқларни
ҳисобга олиш шарт.
- хизмат кўрсатувчи ва хиз-
матлар сиғими (
J
нормал захира шароитида)
- хизмат кўрсатишда ҳамда
хизмат ва хизмат кўрсатишга бўлган эҳтиёж-
ни хар қандай ўзгаришларни тартибга солиб
турувчи норматив меъёрларини келтириб
чиқаради[3]. 2-расмда кўрсатилган жараён-
нинг тенгламаси қуйидаги кўринишда ифо-
далаймиз[5].
(5)
Буни хизмат кўрсатишнинг умумий
мустаҳкам тизими ҳисобланиб унинг (проце-
дураси) босқичлари қуйидагилардан иборат:
Хизмат кўрсатиш тизим тузилишини
ўрганиш, унинг таркибий қисмларини таҳ-
лил қилиш, алоҳида элементлари ўртасидаги
ўзаро алоқаларни ошкор қилиш;
Хизмат кўрсатиш тизимнинг ишлаши
тўғрисида маълумотларни тўплаш, ахборот
оқимларини тадқиқ этиш, таҳлил қилаётган
тизимни кузатиш ва у билан тажриба ўтка-
зиш; моделларни тузиш; моделларнинг адек-
тват (мос)лигини текшириш, ноаниқликлар
ва таъсир (сезувчан)чанлигини таҳлил қи-
лиш; ресурс имкониятларини тадқиқ этиш;
хизмат кўрсатишда тизимли таҳлилнинг мақ-
садларини аниқлаш; мезонларни шакллан-
тириш; альтернативларни ишлаб чиқиш;
танловни амалга ошириш ва қарор қабул қи-
лиш; таҳлил натижаларини жорий этишдан
иборат.
Энди хизмат кўрсатиш даражасини қий-
матларини ёки уни самарадорлигни ҳисоб-
лайдиган бўлсак, албатта вилоятда ҳудудлар
ўртасида тафовут борлигини кўрамиз.
Биз буни
деб белгилаб олсак
унинг йиғиндиси қуйидаги кўринишга эга
бўлади.
худди
шунингдек,
хизмат кўрсатиш турига
бўлган эҳтиёжларнинг қийматлари баҳонинг
қўйилиши ва хизмат кўрсатилишидан келиб
чиқади.
.
Бунинг учун хизмат кўрсатиш турини
ривожлантириш учун олдин маблағ йиғила-
ди ва уни хизмат кўрсатишни ривожланти-
ришга сарфлайди.
Ҳар қандай хизмат кўрсатиш тармоғи-
нинг бошқарув тизимини мукаммаллашти-
риш мақсадидаги таҳлил муҳим нормативлар
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
156
мажмуасига ҳам боғлиқ. Функционал норма-
тивларга режаларни қайта ишлашнинг тез-
корлиги ва сифати, қуйи бўлимларнинг аниқ
ташкил қилингани, оператив ҳисоб-китоб ва
назорат, ҳар бир тузилма қуйи бўлимида
функционал мажбуриятларининг катъий
тақсимланиши киради.
2
1
Н
0
Н
0
t
3-расм. Хизмат кўрсатиш таклифи(1) ва истеъмол ҳажми(2) чизиғи
Хизмат кўрсатиш соҳасидан олинади-
ган даромад қанча юқори бўлса, ўртача хиз-
мат кўрсатишни шунча ошириб боришга ҳа-
ракат қилади.
Ўрнатилган режимда
бўлади. Бунда
бўлади, агар хиз-
мат кўрсатишнинг ўртача нормал вақти
хизматга бўлган эҳтиёжнинг ўртача хизмат
кўрсатиш вақтига тенг бўлмаса
,
хизмат кўрсатиш даражаси керагидан ошиб
кетади ёки етарли даражада хизмат кўрса-
тилмайди,(3-расм) қисқа вақтда (1)хизмат
кўрсатиш таклифи кўпайиб кетади, (2) хиз-
мат кўрсатишга бўлган талаб ҳажми камайиб
кетади.
Шунинг учун ҳам хизмат кўрсатиш да-
ражасининг меъёрлаштириш мувозанатлаш-
тириш даврининг балансига тенг бўлиш ке-
рак (4-расм).
Шунингдек, агар 1-блокда хизмат кўр-
сатиш пулга, 2-блокда пул хизмат кўрсатишга
бўлган эхтиёжга айланса, унда 3-блокда хиз-
мат пулга айланади, 4-блок пул қийматида
хизмат кўрсатиш тўловларига айланади (4-
расм).
H
1
2
3
4
I
I
3
I
5
I
4
I
1
I
2
4-расм. Хизмат кўрсатиш соҳасининг пулга, пулдан хизматга айланиш схемаси
Хизмат кўрсатиш соҳаси мувозанатлаш-
тирилганда
I
3
=I
4
бўлади, хизмат кўрсатиш
яхши бўлмаганда етарли даражада бўлмаган-
да ишлаб топилмаган пул оқими
I
5
-истеъ-
молчига кетади, хизмат кўрсатиш ҳажми ор-
тиб кетганда солиқ тизимига оқади, хизмат
кўрсатиш соҳасининг даромади
I
4
I
3
сарфидан
ошади.
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
157
(6)
Иқтисодий балансланган бўлса ҳам
яъни,
бўлса ҳам,
n
ва
L
ҳисоби-
да
бўлади, яъни етарлилик ёки етар-
ли даражада эмаслик
I
5
чапдан ўнга оқса,
(эҳтиёж хизмат кўрсатиш ҳажмидан
кўп) хизматлар нархи ошади.
бўлса,
бюджет сарфи даромаддан катта, бюджет
етишмовчилиги, хизмат кўрсатиш қиммат-
лашувига олиб келади.
(хизмат кўр-
сатиш ҳажми истеъмолдан кўп) нархлар па-
саяди.
4-расмдан кўриб турганимиздек, хиз-
матдан пулга, пулдан хизматга айланиш на-
тижасида хизматлар кўрсатишни айланиш
даври ҳосил бўлади. Бу даврда эса хизмат
кўрсатиш тармоқларини ривожлантириш
дастури ишлаб чиқилади.
Бунда:
республика, вилоят, шахар ва туман-
ларини хизмат кўрсатиш тармоқларини ри-
вожлантиришга оид режалар;
хизмат кўрсатиш тармоқлари бошқа-
рув тизимининг комплекс чорала-
рини тузиш;
хизмат кўрсатиш корхоналарининг
туб қурилишни режалаштириш ва назоратда
ушлаш;
хизмат кўрсатишдан бюджет маблағ-
ларини ҳам тайёрлаш, унинг бажарилиши ва
сарфланишини назорат қилиш керак.
Бизга маълум ҳеч қандай мураккаб би-
рор тизим ўзгармас ва бутунлай берилган тў-
лиқ бўлмайди. Шу жумладан хизмат кўрса-
тиш тармоқлари тизимини бутунлай тўлиқ
изохлаб бўлмайди. Хизмат кўрсатиш тармоқ-
лари ҳам ҳеч қачон доимий ва ўзгармас қол-
майди. Ҳар бир хизмат кўрсатиш тизими
нафақат бирор функцияни бажаради, балки у
ҳам ҳаракатда, ўзгарувчан ривожланишда
бўлади. У ўзининг бошланиши, ўзининг яшаш
вақти, тараққиёти ва юксалиши, қўллаш ва
якунига эгадир. Бу эса хизмат кўрсатиш ти-
зимнинг зарурий атрибути хисобланади. Ҳар
бир тизим ўз тариxига эгадир.
Шу боисдан ушбу тадқиқотда хизмат
кўрсатишнинг умумий имитация моделини
ишлаб чиқиш учун энг аввало, хизмат кўрса-
тиш соҳасининг ўзгариш функциясини кўриб
чиқамиз. Бу функция ёпиқ тизимни ташкил
қилади.
(7)
Бу ерда
Индекс куринишдаги схемадаги блок
номерлари булиб,
- кўринишда-
ги 4 тартибли диффиренциал тенгламани
келтириб чиқаради. Бу ҳолда ёнма-ён аналог
жиҳатдан бир хил бўлган 4-расмни имитация
(тақлид)қилиш орқали ҳудудлар ўртасидаги
тафовутлар аниқланади.
H
6
7
H’
5
3
1
4
2
1'
3
'
2'
4'
I
I’
I
3
I
5
'
I
4
'
I
3
'
I
2
'
I
1
'
I
7
I
5
'’
I
6
I
5
I
2
I
1
I
4
4-расм. Хизмат кўрсатиш соҳасининг иқтисодий ҳаракатини имитация модели
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
158
4-расмдан кўриб турганимиздек, ви-
лоят ҳудудларида хизмат кўрсатишнинг да-
ражаси бўлиб, хизматлар етарли даражада
тақсимланмаган. Ўнг томонда жойларида
хизмат кўрсатишнинг даражаси бўлиб хиз-
матлар етарли даражада тақсимланган бўлиб
штрих билан белгиланган. Бу ерда 6 ва 7
трансферт хизматлари, 5-транс чегаравий
пул оқими. Бу чизмани иккилик тенгламалар
кўринишида қуйидагича кўрсатишимиз мум-
кин.
(8)
Бунга мос равишда
(8 a)
Бунда модел қуйидаги кўринишни олади.
Хизмат кўрсатиш тармоқларининг ри-
вожлантиришни бошқариш ва оптимал нати-
жага эришиш учун қарорлар қабул қилишда,
унинг имитация модели қурилди, чунки бун-
да у ёки бу даражада хизмат кўрсатишда хиз-
мат кўрсатувчининг ўзи иштирок этмайди
имитация модел орқали тақлид қилинади.
Имитация моделда изланишни амалга ошира
бориб, тадқиқотчижараён куламини бамисо-
ли тадқиқ этади ва ўз ахборот сўрови ифо-
дасини аниклайди.
Имитация моделнинг биринчи кўри-
ниши -
хизмат кўрсатиш тармоқларига янги
техника ва технологияларни реализация қи-
лиш учун қарорлар қабул қилишнинг асосий
мақсади бўлиб, баҳолаш даражасининг таъ-
сирига асосланади. Хизмат кўрсатиш тармоқ-
ларига янги техника ва технологияни кири-
тиш орқали ривожланишини таҳлил қилиш
босқичида ҳар бир янгиликни киритиш дара-
жасида унга мос тушиш ва баҳолаш, мақсадга
эришиш
ва қўлланилиш эҳтимоллиги
ҳамда
янгилик киритиш потенциали би-
лан ҳисобланади.
(9)
Бу ерда: - хизмат кўрсатишни ривож-
лантириш учун янги техника ва технология-
ни киритиш мақсадида қўлланилаётган эҳ-
тимолликка эришиш мақсади;
– янги тех-
ника ва технологияни реализация қилиш
вақтида аниқ маълумотлар киритишнинг
қўлланилиш эҳтимоли, мақсадга мос харакат;
Бу ерда бирламчи эҳтимоллик мақсадга
мос эмас,
p
i
(1-p
i
)
га айланади.
p’, q, H
лардан
фойдаланиб, янги техника ва технологияни
киритишни таъсирини ва қиёсий баҳолашни
олиш мумкин.
Имитацион моделнинг иккинчи кў-
риниши -
хизмат кўрсатиш тизимларини
таққослама таҳлил қилишга асосланади. Маъ-
лумотларни баҳолаш вақтида уларни ўзгар-
тириш йўлида иккита ўлчамдан фойдаланиш
мумкин :
Биринчиси -эҳтимоллик орқали ;
Иккинчиси ахборотларни қабул қилиш-
ни детерминант воситалари орқали:
хизмат кўрсатишни ривожлантириш
учун янги техника ва технологияни кири-
тишни қандайдир вақтларда жорий этиш;
ўртача арифметик қийматини қўлла-
нилиши
хизмат кўрсатишни ривожлантириш
учун янги техника ва технологияни жорий
этиш жараёнида ва унинг динамик ўзгариши-
ни қуйидаги формуладан фойдаланамиз:
(10)
Бу ерда:
қуйидаги
маълумотлар иловасини ҳисоблашга қўлла-
нилиб, хизмат кўрсатиш ҳажми ва хизматлар
сонини компьютерда интерпретация қилина-
ди. Имитацион модел орқали кўпинча, хизмат
кўрсатишда янги техника ва технологияни
қўлланилганлигини, хизмат кўрсатишнинг
янги формалари шакллантирилганлигини
аниқлашда қўлланилади ва ҳ.к.
- хизмат
кўрсатишни ривожлантириш учун янги тех-
ника ва технологияни киритишни таъсирини
аниқлик даражасини ҳисоблаш характерис-
тикаси;
- хизмат кўрсатишни ривожланти-
риш учун янги техника ва технологияни ки-
ритишни таъсирини аниқ вақт шароитларда
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
159
ҳисоблаш;
зарурий потенциалга эри-
шишда компьютерга маълумотлар киритиш-
нинг ҳажмини ҳисоблаш;
- янги тех-
нологияларни жорий этиш тезлигини аниқ-
лаш;
янги технологияларни жорий
этишнинг минимум вақти;
- Маъ-
лумотлар киритишни жорий этиш тезлигини
ошириш;
- тизимни тескари алоқа харак-
теристикаси;
Бу ерда хизмат кўрсатиш даражасини
имитация қилишни икки усули қўлланилади.
- аниқликдаги
p
i
-ва ўлчанган
ҳисоблаш
га тенг.
У ҳолда
прогнозлашни баҳолаб,
- янги техника ва технологияларни жорий
этишнинг назорат қилиш вақтида баҳолашга
кўра қўлланилади.
Критериялар аҳамиятини баҳолашда
эса
орқали ҳисоблаш мумкин.
вақтнинг ҳар дақиқасида ҳар-хил ҳисоблаш-
ларда
аниқлаш
қуйидаги
кўринишни
олади. Бу жами ҳисоблашлар
дақиқасида жами мос тушувчи ҳолат ҳисоб-
ланади.
-ҳар-бир аниқ-
лаш кретериялари учун ҳисоблаш ҳажми.
Хулоса қиладиган бўлсак, бошқариш
жараёни доимий равишда ўзгариб туради.
Тизим элементларини ўзаро алоқаси жамлан-
масини тақдим қилади, кутилаётган натижа-
га эришишни кам муддат ичида, кам меҳнат
билан молиявий ва иқтисодий сарф ҳаражат-
ни, атроф-муҳитга кам миқдорда зарар кел-
тиришини таъминлайди, комплексли объект
каби янги техникага яқинлашишни кўзлайди.
У объект тадқиқотини бир бутун деб, бошқа
тарафдан эса каттароқ тизимнинг қисми,
қўлланилаётган белгиланган муносабатдаги
қолган тизимлар ўртасидаги жойлашган таҳ-
лил қилинаётган объект сифатида талқин
қилинади. Бу ҳолатда, тизимлилик принципи
объект ва предметни ҳар тарафлама қамраб
олади.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1. Ўзбекситон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада
ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сонли Фармони. «Халқ сўзи» газ., 8-
февраль 2017 йил.
2. Абдуллаев А.М., Ирматов М.М., Ҳайдаров М.Т., Ашурова Д.С., Иқтисодий ва ижтимоий ривожланишни
прогнозлаштириш.: –Т.: ТДИУ, 2006. 159 б.
3. Беркинов Б., Мухитдинов Х.С. Аҳолини ижтимоий ҳимоялашнинг ахборотлашган мулоқат тизими.
//Интеллектуализация систем управления и обработки информации: Тез. докл. Меж.нар.науч.конф.8-9 сентябр
1994. –Т.:1994. 197 б.
4. Харин Ю.С., Малюгин В.И., Кирлица В.П. Основы имитационного и статистического моделирования. – Мн.:
Дизайн ПРО, 1997. - С. 181-182.
5. ДенисовА.А. Современные проблемы системного анализа: Учебник. Изд. 3-е, перераб. идополн. –СПб.: Изд-во
Политехн. ун-та, 2009. – 304 с.
СПОРТ-ТАЪЛИМ МУАССАСАЛАРИ СПОРТ НАТИЖАЛАРИНИ МОНИТОРИНГ
ҚИЛИШНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШДА АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ
ТИЗИМЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИШ
Ҳалимов Фурқат Эминжонович –
Тошкент Молия институти,
мустақил изланувчи
Аннотация:
Ушбу мақолада спорт натижаларини мониторинг қилиш ва уларни умумий ўлчамларга
келтириш ҳамда уни такомиллаштиришда ахборот-коммуникация тизимларидан фойдаланиш масалалари кўриб
чиқилган. Шунинг билан биргаликда, спорт натижаларини электрон қайд қилиб бориш ахборот тизимини
шакллантиришга концептуал ёндашув ва унинг муҳим жиҳатлари алоҳида келтириб ўтилган.
Калит сўзлар:
спорт муассасалари, ахборот тизими, оммaвий спорт, Жисмоний тарбия, электрон база,
электрон қайдлар, спорт натижалари, спорт ўйинлари.
Аннотация:
В данной статье обсуждается использование информационных и коммуникационных систем
для мониторинга результатов спорта и их доведения до общих размеров и для их улучшения. В то же время
концептуальный подход к формированию информационной системы электронной регистрации результатов
спорта и ее важные аспекты выделены.
Ключевые слова:
спортивные сооружения, информационная система, массовый спорт, физическое
воспитание,
электронная база данных, электронные записи, спортивные результаты, спортивные игры.
ИҚТИСОДИЁТДА АХБОРОТ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ
