Перспективы использования цифровых технологий при оценке финансовых рисков, влияющих на доходы коммерческих банков

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

66

ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ДАРОМАДИГА ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ МОЛИЯВИЙ РИСКЛАРНИ

БАҲОЛАШДА РАҚАМЛИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ

Набиев Бекзод Камолдинович -

Тошкент вилояти божхона бошқармаси инспектор

Аннотация:

Тижорат банкларида ҳар қандай амалиётга киритилаётган янги технологиялар асосида амалга

ошириладиган операцияларда рискларнинг юзага келиши уларни олдини олиш ва ҳавфсизликни таъминлаш масаласи
муҳим ҳисобланади. Айнан ушбу мақолада банкларнинг фаолиятига таъсир қилувчи молиявий рискларни олдини
олишда янги технологияларнинг роли ва уларни ҳавфсизлигини таъминлаш масаласи ёритиб берилган. Мақолада

банк соҳасида рақамли технологияларни жорий этиш хусусиятларини кўриб чиқиш, молия-кредит ташкилотлари
фаолиятида ахборот технологиялари фаолиятининг хусусиятларини таҳлил қилиш, банк рақамли хизматларининг
ривожланишига тўсқинлик қилаётган муаммоларни аниқлаш. Банк соҳасидаги рақамлаштириш рискларини
минималлаштиришга ёрдам берадиган чораларни таклиф қилиш.

Калит сўзлар:

молиявий риск, модел, янги технология, ҳавфсизликни таъминлаш.

ПЕРСПЕКТИВЫ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЦИФРОВЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ПРИ ОЦЕНКЕ

ФИНАНСОВЫХ РИСКОВ, ВЛИЯЮЩИХ НА ДОХОДЫ КОММЕРЧЕСКИХ БАНКОВ

Набиев Бекзод Камолдинович -

Инспектор Ташкентского областного таможенного управления

Аннотация:

Возникновение рисков при операциях, проводимых в коммерческих банках на основе новых

технологий, внедряемых в любую практику, важен вопрос их предотвращения и безопасности. В статье освещается

роль новых технологий в предотвращении финансовых рисков, влияющих на деятельность банков, и обеспечении их
безопасности. В статье рассматриваются особенности внедрения цифровых технологий в банковском секторе,
анализируются особенности использования информационных технологий в деятельности финансовых организаций,
выявляются проблемы, препятствующие развитию цифровых банковских услуг. Предложите меры, которые

помогут минимизировать риски цифровизации в банковском секторе.

Ключевые слова:

финансовый риск, модель, новые технологии, безопасность.

PROSPECTS FOR THE USE OF DIGITAL TECHNOLOGIES IN ASSESSMENT OF FINANCIAL

RISKS AFFECTING THE INCOME OF COMMERCIAL BANKS

Nabiev Bekzod Kamoldinovich -

Inspector of the Tashkent regional customs department

Abstract:

The occurrence of risks in operations carried out in commercial banks on the basis of new technologies

introduced in any practice is an important issue in their prevention and security. This article highlights the role of new
technologies in preventing financial risks affecting the activities of banks and ensuring their security. The article considers the
features of the introduction of digital technologies in the banking sector, analyzes the characteristics of the activities of
information technology in the activities of financial institutions, identifies problems that hinder the development of digital

banking services. Propose measures to help minimize the risks of digitalization in the banking sector.

Key words:

financial risk, model, new technology, security.

Кириш:

Пандемия шароитида

б

анклар

фаолиятига янги технологияларни жалб этиш

орқали барқарорлигини таъминлаш, ҳавфсизли-

гини таъминлаш, рискларни бошқариш масала-

си долзарб бўлиб бормоқда. Тижорат банклари-

нинг пандемия шароитида мижозларга сифатли

хизмат кўрсатиш тизимини жорий этиш, масо-

фавий хизмат турларини кўпайтириш ҳамда

барча операцияларни ҳавфсизлигини таъмин-

лаш мамлакат банк тизими барқарорлигини

оширишнинг зарурий шарти ҳисобланади. Ке-

йинги йилларда банк соҳаси билан боғлиқ бўл-
ган барча ҳуқуқий-меъёрий ҳужжатларда тижо-

рат банклари фаолиятига таъсир қилувчи мо-

лиявий рискларни даражасини пасайтиришда

янги технологияларни жалб этиш устувор йўна-

лиш сифатида эътироф этилади. Жумладан,

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018

йил 23 мартдаги 3620-сонли қарорига асосан

банк хизматлари оммабоплигини ошириш мақ-

садида банкларга бир қатор вазифалар белги-

лаб берилди, жумладан: масофавий банк хиз-

матлари кўрсатишни ривожлантириш бўйича

замонавий ва илғор банк хизматлари турларини

амалиётга жорий этиш ташаббусларини илгари

суриш, янги ахборот технологияларини жорий

этиш ва бошқа вазифалар белгиланган.

Бундан ташқари Ўзбекистон Республикаси

Президентнинг 2021 йил 17 февралдаги

«Сунъий интеллект технологияларини жадал

жорий этиш учун шарт-шароитлар яратиш чора-

тадбирлари тўғрисида»ги қарори қабул қилин-

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

67

ди. Сунъий интеллект технологияларини банк

соҳасида амалга оширишда тижорат банклари

фаолиятини мониторинг қилиш самарадорли-

гини ошириш ва улар томонидан тартибга со-

лиш талаблари (SubTech ва RegTech) бажари-

лишини соддалаштириш, шунингдек банк хиз-

матлари кўрсатиш сифатини таҳлил қилиш,

фойдаланувчиларни

масофадан

биометрик

идентификациялаш (Face-ID) ва кредит тавак-

калчиликларини баҳолаш учун қўллаш масала-

лари киритилди. Шу сабабли, ушбу таҳлиллар

натижасида банкларнинг ҳар қандай операция-

лари бўйича юзага келадиган ҳавфсизликни

таъминлаш асосида молиявий рискларни дара-

жасини пасайтириш муҳим ҳисобланади.

Адабиётлар шарҳи:

Ҳозирги вақтда ахбо-

рот технологиялари инсон фаолиятининг барча

соҳаларига фаол кириб бормоқда. Жамият

тараққиётининг замонавий тенденцияларидан

бири бўлган рақамлаштириш жараёни мамлакат

тараққиётининг энг муҳим кўрсаткичига айлан-

моқда. Aйнан иқтисодий ўсиш учун рақамли

технологияларни қўллаш орқали аҳолининг

турмуш даражаси ва унинг фаровонлиги дара-

жасини оширишга қаратилган миллий дастури

амалга оширилмоқда.

Ушбу жараёнда иқтисодиётнинг бошқа

тармоқларида рақамлаштириш учун катализа-

тор бўлиб хизмат қиладиган янги инновацион

ечимларни биринчи ўринда турадиган банк

сектори алоҳида ўрин тутади. Шунинг учун

банкларда рақамли технологияларни ривож-

лантиришни жадаллаштириш Россия иқтисо-

диётини ривожлантиришнинг энг муҳим вази-

фаларидан бири ҳисобланади.

Банк сектори қуйидаги зарур шартлар

мавжудлиги сабабли рақамлаштиришнинг асо-

сий мақсадига айланди:

1. Рақамли технологиялардан самарали

фойдаланиш бугунги кунда барча мижозлар

сегментларида рақобатбардошликни сақлашга

интилаётган банклар фаолиятининг ажралмас

шартидир[3] .

2. Банк соҳасида рақамли хизматларнинг

кенг тарқалиши мижозлар эҳтиёжларини яхши-

роқ тушунишга ёрдам беради ва фойдаланув-

чилар учун индивидуал таклифларни шакллан-

тиришга имкон беради, яъни банклар ва потен-

циал мижозлар ўртасидаги ўзаро таъсир усул-

лари яхшиланади.

3. Ушбу технологиялар банк мижозларига

молия муассасаси жойлашган жойидан қатъи

назар, ўзларига мос таклифларни танлашга

имкон беради.

4. Банк соҳасида қўлланиладиган ахборот

технологиялари операцияларни аниқроқ, тез-

роқ ва сифатли амалга ошириш имконини бера-

ди.

5. Рақамлаштириш молиявий операция-

ларнинг операцион самарадорлиги ва бошқари-

лишини яхшилаши мумкин.

6. Инновацион технологиялар молиявий

бозорнинг барча иштирокчиларининг харажат-

ларини камайтириш орқали хизматлар нархини

пасайтиришга имкон беради.

7. Рақамли ечимлардан фойдаланадиган

банклар ўз ишларида ўз имижларини шакллан-

тиради ва замонавий технологик ривожланган

ташкилотлар сифатида мижозлар олдида пайдо

бўлади.

Рақамли технологиялар молия соҳасида

янада самарали, самаралироқ ва шунинг учун

ҳавфли бўлмаган операцияларнинг асосий воси-

тасидир. Бироқ, бу технологияга боғлиқлик,

ҳуқуқий ва молиявий рисклар билан ҳам боғлиқ

бўлиб, улар ҳам кескин ошди. Янги ечимларни

таклиф қилишдан олдин, муассасалар ўзлари-

нинг ҳавф-хатарларини аниқ ифода этишлари

ва ҳушёрлик ва мувофиқлик маданиятини оши-

риш орқали ушбу рискни бошқаришга эътибор

қаратишлари керак[4].

Масофавий банк хизматида кўплаб риск-

лар мавжуд. Aсосий муаммо банк дастурлари

учун ишончли ижро муҳитини таъминлашдир.

Шу билан бирга, зарур маблағ ва мутахассис-

ларга (ёки бундай мутахассисларни ташқаридан

жалб қилиш қобилиятига) эга бўлган банклар-

нинг ўзлари одатда ҳимояланган бўлиб чиқади,

шу билан бирга муаммо кўпинча мижоз томо-

нида пайдо бўлади. Кўпгина банклар мижоз ўзи-

ни мустақил равишда ҳимоя қилиши ва мижоз

шартномасини тузиш орқали ўз рискларини

минималлаштириши керак деган нуқтаи назар-

га амал қилади, унга кўра мижоз юзага келиши

мумкин бўлган муаммолар учун деярли барча

жавобгарликни ўз зиммасига олади. Ушбу стра-

тегия тўлиқ тўғри эмас, чунки ҳар иккала то-

моннинг ҳаракатлари рискларни минималлаш-

тириш учун зарур[5].

Мижоз дуч келиши мумкин бўлган асосий

молиявий рисклар бу бозор риски, фоиз став-

каси ва ликвидлик риски. Идеал ҳолда, банк ўз

мижозларига ушбу рискларни энг яхши усулда

бошқаришда ёрдам бериши керак. Бу шуни анг-

латадики, имкон қадар кам харажат ва энг шаф-

фоф усулда рискни минималлаштириш зарур[6].

Aнглия банки Футуре Течнологиес раҳба-

ри Уилл Лавлл технологик инновациялар мо-

лиявий хизматлар рискини сезиларли даражада

камайтириши мумкин, деб таъкидламоқда. Янги

технологиянинг жадал ривожланиши билан биз

технологик хизматларини амалга ошириш маъ-

лум тизимлар учун ўз тизимларидан фойдала-

нишдан кўра ҳавфсизроқ бўлиши мумкин бўл-

ган нуқтага яқинлашдик. Ҳавфсизлик кўплаб

компаниялар янги технологияларга ўтишдан

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

68

эҳтиёт бўлишнинг биринчи сабаби сифатида

келтирилган бўлса-да, дейди Ловелл, бу янада

ҳавфсизроқ бўлиши мумкинлигига ишониш

учун асос бор. Ҳисоботларнинг бирида шуни

кўрсатдики, ички муҳит фойдаланувчилари ва

мижозлари ўртача 27,8 та ҳужумга учраган

хизмат кўрсатувчи муҳитга қараганда ўртача

61,4 та ҳужумга эга бўлган.

Киберҳавфсизликни бузиш билан боғлиқ

риск катта аҳамиятга эга. Буюк Британияда

бизнесга қарши киберҳужумларнинг ўртача

сони бу йил деярли тўртдан бирга ошди ва мо-

лиявий хизматлар соҳасидаги кибержиноятчи-

ликдан зарарлар йилига бир неча юз миллион-

дан триллион долларга тенг. Яхшиямки, техно-

логиядаги баъзи ютуқлар янги ҳавф туғдириши

мумкин бўлса-да, ҳавфсизлик ҳам ушбу муаммо-

га жавоб бўлиши мумкин[7].

Операцион рисклар ликвидлик рисклари-

га қараганда анча мураккаб масала эканлиги

исботланди, чунки бу рисклар асосан маълумот-

лар ёки рақамлар билан эмас, балки ходимлар

ва корхоналарнинг хатти-ҳаракатлари билан

боғлиқ. Операцион рисклар, тартибга солиш ёки

мувофиқлик талабларини бузиши ва ташкилот-

нинг умумий ҳавф ҳавфини ошириши мумкин

бўлган жараён мавжуд бўлганда пайдо бўлади.

Биз ташкилотдаги барча ходимлар томонидан

амалга оширилган барча ҳаракатларни реал

вақт режимида кузатиб боролмаймиз, шунинг

учун банклар ушбу рискларни минималлаш-

тириш учун астойдил ҳаракат қилмоқда[8].

Таҳлил:

Рақамли банк тизимининг ўзга-

риши молия институтининг барча соҳалари

бўйича маълумотларни, илғор таҳлилларни ва

рақамли технологияларни бирлаштиришни, иш

услубини ўзгартириш, устувор йўналиш ва

хизматларни тақдим этишни ўз ичига олади.

Рақамли трансформация нафақат технологик

янгиланишни, балки эски жараёнларга қарши

турадиган, янгиликларни рағбатлантирадиган

ва риск ва мукофотнинг барча жиҳатларини

қайта тасаввур қиладиган маданий ўзгариш-

ларни ҳам талаб қилади.

Жаҳон банк амалиёти-

да киритилаётган ҳар қандай янги ахборот тех-

нологиялари учун банклар уларни ҳавфсизлиги-

ни таъминлаш учун жуда катта маблағ сарф қи-

ладилар. Чунки яратилаётган ҳар қандай тизим

маълум бир ташқи таъсирлар остида мижозлар

ишончини йўқолишига олиб келиши мумкин.

Шунинг учун банклар томонидан жалб этилади-

ган ҳар қандай янги технологиялар ҳавфсизли-

гини таъминлаш биринчи ўриндаги вазифа

ҳисобланади.

2019 йилда Россия банк вируслари ҳужум-

лари бўйича етакчи бўлиб қолди. Буни Касперс-

кий лабораториясининг 2020 йил 16 апрелда

чиқарилган маълумотлари тасдиқлайди. Йиғил-

ган статистик маълумотларга кўра, дунёдаги

банк троян ҳужумларига дуч келган фойдала-

нувчиларнинг 30¿ дан ортиғи Россияда яшаган.

Бундай зарарли дастурларни тарқатиш бўйича

Германия иккинчи ўринда туради (умумий сон-

нинг 7 ¿), Хитой биринчи учликда (3 фоиздан

сал кўпроқ). Молия сектори глобал миқёсда

хужумларнинг 44,7 ¿ни ташкил этди, бу 2018

йилдаги 51,4 ¿ эди. 2019 йилда тўлов тизим-

лари ва Интернет-дўконларга қилинган ҳужум-

ларнинг улуши мос равишда 17ь¿ ва 7,5 ¿ни

ташкил этган, бу тахминан 2018 йилга тенг[9].

Айтиш керакки, пандемиянинг давом

этиш муддати, вирусга қарши вакцинанинг

яратилиш ва тўлиқ тарқатилиш даври, юзага

келиши мумкин бўлган эпидемиологик ҳолат-

лар бўйича ноаниқликлар даражаси жуда юқо-

ри. Сўнгги 4 йил ичида банк соҳасида рақамли

каналлардан фойдаланишда аҳолининг фаолли-

ги ошди. Шундай қилиб, 2015 йилда банк ҳисоб-

варақларига масофадан туриб кириш имкония-

тидан фойдаланган мижозларнинг улуши 19,6

фоизни ташкил этган бўлса, 2018 йилда бу кўр-

саткич 2,3 баравар ўсиб, 45,13 фоизни ташкил

этди. 2019 йилда банк дастуридан фойдалана-

диган аҳолининг улуши 50 фоиздан ошди[3].

Россия Федерациясининг Рақамли иқтисо-

диёт дастури бўйича қўлланиладиган асосий

рақамли технологиялардан банкларда энг кенг

тарқалган рақамлаштириш воситалари қуйида-

гилардир: сунъий интеллект, катта маълумот-

ларни таҳлил қилиш воситалари, жараён робот-

лари, чат ботлари ва оптик таниб олиш қурил-

малари.

Сунъий интеллект технологияси кўплаб

муаммоларни ҳал қилишга қаратилган бўлиб,

улардан асосийси банк воситаларини кредит

ташкилотлари мижозларининг истаклари ва

эҳтиёжларига мослаштириш ва банк маҳсулот-

лари ва хизматларини шахсийлаштиришдир.

Сунъий интеллектдан фойдаланиш маълумот-

ларни йиғиш тизимини соддалаштириш, нутқ

ва видеони таниб олиш ва таҳлил қилиш, ней-

рон тармоқлардан ва биометрик идентифика-

циядан фойдаланишга имкон беради. Сбербанк

Онлийн мобил иловасида 2019 йил март ойида

алгоритм ёрдамида мижозлар хатти-ҳаракатла-

рини таҳлил қиладиган сунъий интеллект тех-

нологиялари қўлланила бошланди. Ушбу проце-

дурадан сўнг, тавсия этилган операциялар бўли-

мида фойдаланувчидан илгари амалга оширган

ҳаракатларни бажариш талаб қилинади.

Кредит скорингини аниқлаш учун сунъий

интеллектдан фаол фойдаланилади (рақамли

статистик усуллар асосида банк мижозларининг

кредит қобилиятини баҳолаш усули). Масалан,

Тинкофф Банкда ушбу технологиялар қарз

олувчи маълумотларини автоматик таҳлил қи-

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

69

лиш асосида мижоз учун мақбул кредит лими-

тини ўрнатади, шундан сўнг молия муассасаси

ушбу маълумотларга асосланиб кредит миқдо-

рини тўғрилайди.

Бундан ташқари, сунъий интеллект меха-

низмлари фирибгарлик операцияларни аниқ-

лашга ёрдам беради. Банклар мижозларни аниқ-

лаш ва босқинчиларни аниқлаш учун биомет-

рик таҳлилдан фойдаланадилар. Шундай қилиб,

биометрик тизимда, бармоқ изларидан ташқа-

ри, сунъий интеллект юзни тавсифловчи ўзига

хос хусусиятлар тўпламини ўқийди, бу кўрсат-

кичлар соч турмаги, кўзойнак, бўяниш ва бошқа

омилларга боғлиқ эмас. Ушбу технология био-

метрик юз тавсифловчиси деб номланади, у асл

юз тасвирини тиклай олмайди ва шу сабабли

маълумотлар шахссиз ҳисобланади ва фириб-

гарлардан ҳимояланган. Бундан ташқари, дас-

тур овозни 70 параметр билан танийди, нутқни

юз ифодалари билан ўзаро боғлаб, бу олдиндан

ёзиб олинган овоз ёрдамида алдашни йўқ

қилади.

Шунингдек, баъзи банклардаги сунъий

ақл одамни клавиатурада териш тезлиги билан

аниқлай олади. Биометрик технологияларни

қўллашнинг яна бир усули - бу кафтдаги томир-

лар нақшини тасдиқлаш, сканерлаш қўл тўқи-

маларига ўтадиган инфрақизил нурланиш ёрда-

мида амалга оширилади. Aлфа-Банк аллақачон

ушбу технологиядан фойдаланиб, ВИП мижоз-

ларга кассани тақдим этмоқда.

Бирлашган биометрик тизим бўйича иш-

лар 2017 йилда бошланган ва базанинг ўзи 2018

йилнинг ёзида ишга туширилган. 2020 йил

январ ойида ягона биометрик тизимда рўйхат-

дан ўтганлар сони 110 минг кишидан ошган.

Биометрия фирибгарликка қарши кураш-

дан ташқари, банк мижозларига идентифика-

цияни талаб қиладиган масофавий хизматлар-

дан ва узоқ минтақаларда жойлашган фойдала-

нувчиларга киришда ёрдам беради, бу уларнинг

ҳудудий узоқлигидан қатъий назар ҳар қандай

банкдаги энг яхши битимларни танлаш имко-

ниятини беради.

Big Data таҳлилига асосланган воситалар

ҳар хил манбалардан олинган маълумотларнинг

катта ҳажмини исталган форматда қайта иш-

лашга имкон беради. Big Data технологиялари

барча Интернет фойдаланувчилари қолдирган

"рақамли из" ҳақида тўғри маълумотларни сақ-

лаш, тадқиқ этиш ва тўғри маълумот олиш им-

конини беради, бу эса ўз навбатида банкларга ўз

мижозлари учун шахсий таклифларни шакллан-

тириш, ресурсларни самарали тақсимлаш ва

рақамли стратегияни шакллантириш имконини

беради.

Маълумотларнинг катта таҳлили, мижоз-

ларни сарфлаш модели, транзаксия каналлари-

ни аниқлаш асосида ушбу технологиялар ёрда-

мида тузилган банк фойдаланувчиларини маъ-

лум профилларга мувофиқ сегментларга ажра-

тишга имкон беради. Шундай қилиб, Сбербанк-

да тез-тез хайрия фондларига маблағ ўтказади-

ган одамлар учун улар "Ҳаёт совғаси" картасини

таклиф қилишади. Big Data технологиялари

харажатлар тузилишини ва мижознинг аввалги

кредит тарихини тушунишга ёрдам беради; бу

молия ташкилоти томонидан кредит беришда

таваккалчиликни баҳолаш учун ишлатилади.

Aксарият банклар ўз фаолиятида мижоз-

ларга хизмат кўрсатиш, контрагентлар билан

ишлаш ва архив ҳужжатлари билан ишлаш

жараёнини рақамлаштириш учун оптик белги-

ларни аниқлаш ёки OCRдан фойдаланадилар.

OCR технологияси катта ҳажмдаги матнни қай-

та ишлайди ва тасвирни таҳрир қилинадиган

форматга ўтказади. Белгиларни таниб олиш-

нинг оптик дастури ҳужжатларни сканердан ўт-

казади ва уларни тўлдириш тўғрилигини авто-

матик равишда текширади, сўнгра текшириш

учун банк ходимига сканерланган расмларни

юборади, муваффақиятли бажарилгандан сўнг

сканерланган ҳужжатлар архивга сақланади ва

бундан кейин тизим банк маълумотларида

ишлатилиши мумкин. Бундай технологиялар

Росселхозбанкда муваффақиятли қўлланилмоқ-

да, бу ерда ABBYY-дан мижозлар маълумотлари-

ни оқимлаш тизими маълумотларни киритиш-

ни автоматлаштиришга имкон берди, бунинг

натижасида кредит ташкилоти ходимлари ойи-

га 4 миллион саҳифани қайта ишлашади, ҳуж-

жатларни йўқотиш ва бузилиш ҳавфи мавжуд.

сезиларли даражада қисқартирилди ва бош

офис ва банк филиаллари ўртасидаги ўзаро

алоқалар тезлашди.

Кредит ташкилоти ходими ва мижоз ўрта-

сидаги алоқани тезлаштириш ва осонлаштириш

учун банклар чат ботларидан фойдаланишни

бошладилар (бу фойдаланувчи билан мулоқот-

ни симуляция қиладиган дастур) ва шу билан

телефон ёки электрон канал каби каналлардан

фойдаланишга бўлган эҳтиёжни камайтирди.

Стандарт саволларга жавоб берадиган

чат-ботлар алоқа марказларининг юкини ка-

майтиришга ва мижозлар билан қўшимча алоқа

каналларида банк имкониятларини кенгайти-

ришга ёрдам беради ва бу ўз навбатида хизмат

сифатини оширишга ёрдам беради. Бундан таш-

қари, ботлар мижозларга янги банк маҳсулотла-

ри ва ўтказилаётган акциялар тўғрисида хабар

беради, валюта курслари тўғрисида маълумот

беради. Ушбу алоқа усули кеча-кундуз ишлайди

ва тезкор мессенжерлардан фойдаланадиган

фойдаланувчилар учун тезкор маълумот олиш

имкониятини беради (онлайн алоқа учун мўл-

жалланган смартфон ёки шахсий компютер учун

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

70

дастурлар). Россияда банк чат-ботлари учун энг

оммабоп мессенжер Телеграм ҳисобланади, бун-

дан ташқари, бошқалар кенг тарқалган - Viber,

WhatsApp, шунингдек ижтимоий тармоқлар,

(VKontakte, Facebook, Instagram, Odnoklassniki)

Масалан,

Aлфа-Банкда

Телеграм-канал

(@AлфаБанкБот) мавжуд бўлиб, у энг яқин

филиаллар ва банкоматлар, валюта курслари

тўғрисида маълумот беради ва фойдаланувчи-

нинг сўровига биноан мижозларни банкнинг

расмий веб-сайтининг тегишли саҳифаларига

йўналтиради.

Бироқ, рақамли банк хизматларининг яна-

да фаол ривожланишига истеъмолчилар томо-

нидан етарли даражада тайёр эмаслиги, кредит

ташкилотлари мижозларининг ўзлари учун

янги бўлган рақамли хизматлардан фойдала-

нишни билмаслиги ёки истамаслиги тўсқинлик

қилмоқда.

Шундай қилиб, NAFI Aналитик Маркази

томонидан олиб борилган тадқиқот асосида сў-

ровнома қатнашчилари учун кам маълум бўлган

хизматларнинг рўйхати тузилди (3-расм). Шу-

нингдек, аксарият биладиган, аммо фойдала-

нишни истамайдиган хизматлар қуйидагиларни

ўз ичига олади: веб-сайтида ёки дастур орқали

банк маҳсулотларига мурожаат қилиш (респон-

дентларнинг 39 ¿), молиявий маслаҳат ва янги-

ликларни дастурларда кўриш (респондентлар-

нинг 30 ¿), нақд пул олиш (респондентларнинг

35 %).

Ушбу омиллардан ташқари, банк сектори-

ни рақамлаштириш муаммолари ахборот ҳавф-

сизлиги ҳавфини ҳам ўз ичига олади. Шундай

қилиб, онлайн-банк операциялари ҳавфсизлиги

ва шахсий маълумотларни сақлаш нуқтаи наза-

ридан жуда заифдир. Нарсалар Интернетининг

ривожланиши DDoS-нинг катта ҳужумларига

ёрдам беради ва кибержиноятчилар томонидан

сунъий интеллектдан фойдаланиш нафақат

банк секторида, балки жамиятнинг барча соҳа-

ларида жиддий муваффақияцизликлар ва йўқо-

тишларга олиб келиши мумкин.

Банк секторида рақамлаштириш рискла-

рини минималлаштириш ва кредит ташкилот-

лари фаолиятида инновацион маҳсулотларнинг

ижобий таъсирини ошириш учун рақамли тех-

нологияларни босқичма-босқич жорий этиш,

тегишли тармоқларни ўзлаштириш, маҳсулотни

такомиллаштириш тезлигини ошириш тавсия

этилади.

Банкларни автоматлаштириш 2015 йил-

дан бери иш жойларини қисқартиришга олиб

келди. 2019 йилда дунёдаги 50 дан ортиқ банк-

лар умумий сонининг 77,8 минг кишига камай-

ганлиги ҳақида хабар беришди. Ушбу кўрсаткич

2015 йилдан бери кредит ташкилотлари 91,5

мингдан ортиқ ходимни ишдан бўшатганидан

бери энг юқори кўрсаткичга айланди. Бундай

маълумотлар Блоомберг агентлиги томонидан

банклар ва касаба уюшмаларининг ҳисоботла-

рига асосланиб келтирилган.

1-расм. Банклар томонидан иш ўринларини қисқартирилиши[9]

2019 йилда иш ўринларини қисқартириш-

нинг аксарияти - жами ишчиларнинг 82¿ ёки

63,6 минг киши - Европа банкларига тўғри кел-

ди. Шимолий ва Лотин Aмерикасидаги банклар-

да ишдан бўшатилишнинг улуши мос равишда

10¿ (7,7 минг) ва 4,5¿ (3,5 минг) ни ташкил

этди.

Барча ишчи лавозимларнинг аксарияти

Германиянинг Deutsche Bankт омонидан туга-

тилди - 2019 йил охирида тахминан 18 минг.

Кейинги ўринларда UniCredit (8 минг), Santander

(5,4 минг), Commerzbank (4,3 минг) ва HSBC (4

минг). Россиянинг Aлфа-банки 3 минг ходим-

нинг ишдан бўшатилишини эълон қилиб, кучли

ўнликка кирди.

Бундан ташқари, Блоомберг кузатувчила-

рининг фикрига кўра, 2019 йилдаги натижалар

Европа банкларининг заифлигини кўрсатмоқда,
чунки қитъанинг экспортга йўналтирилган

иқтисодиёти халқаро савдо можароларига дуч

келмоқда, салбий фоиз ставкалари эса кредит

бериш даромадларига янада таъсир кўрсатмоқ-

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

71

да. Давлат дастурлари ва фоиз ставкаларининг

кўтарилиши банкларни молиявий инқироздан

тезда қутқаришига ёрдам берган Қўшма Штат-

лардан фарқли ўлароқ, Европадаги кредит таш-

килотлари ҳали ҳам тикланишга қийналмоқда.

Кўпчилик ишчиларни ишдан бўшатмоқда ва

рентабелликни сақлаб қолиш учун корхоналар-

ни сотмоқда, дейилади нашрда.

Сўнгги олти йил ичида, 2019 йил охирига

келиб, 425 мингдан ортиқ киши банк соҳасида

ишсиз қолди. Шу билан бирга, Блоомберг жур-

налистлари, ишдан бўшатиш сони анча кўп бў-

лиши мумкин, деб ҳисоблашади, чунки кўплаб

кредит ташкилотлари қисқартирилганлиги тўғ-

рисида расмий равишда эълон қилмайдилар.

Банкларда оммавий ишдан бўшатиш са-

бабларидан бири бу автоматлаштиришдир:

сунъий интеллект ва бошқа дастурий таъминот

ва воситаларни жорий этиш ишчи кучига бўл-

ган эҳтиёжни камайтиради.

2-расм. Банкларда 2014-2019 йилларда банк хизматчиларини ишдан

бушатилиши динамикаси[9]

Шимолий Aмерика, Европа ва Осиёдаги

йирик корхоналарни вакили бўлган респон-

дентларнинг тўртдан уч қисми очиқ банк лойи-

ҳаларида иштирок этмоқда ёки иштирок этиш-

ни режалаштирмоқда. 100 та банкдан 90 таси бу

рақамли трансформацияларнинг муҳим йўнали-

ши деб ҳисоблайди. ТAдвисер учун тайёрланган

материалда очиқ банк хизмати ва хусусан, Bank-

a-Service (BaaS) моделини қўллаш бугунги кунда

энг муҳим йўналишлардан бири эканлигини

мутахассислар тушунтириб бермоқдалар.

Молиявий институтлар бизнеснинг дои-

мий ўсишига туртки берадиган ишончни кучай-

тириш учун мижозлар билан сўнгги янги муно-

сабатлар моделини яратишлари керак. Ушбу

мақсадларга эришишнинг энг яхши усули ше-

рик экотизимларни яратишдир. Accenture томо-

нидан 120 та глобал банкларга нисбатан ўтка-

зилган тадқиқот шундан далолат беради.

Компания таҳлилчилари шуни аниқлади-

ларки, 10 та молия институтидан 9 таси мижоз-

лар эҳтиёжларини қондиришга қаратилган

экотизимни ривожлантиришда бир-бири билан

ва банк билан яқиндан ҳамкорлик қиладиган

шерикларнинг таклифлари орқали манфаатдор.

Ушбу жараёнда муваффақиятга эришишнинг

асосий омили бу ечимни ишга туширишдан

олдин тўғри операцион моделини аниқлашдир.

Банк аниқ стратегияни қабул қилиши, диққат

марказида бўлиши керак бўлган асосий сег-

ментларни белгилаши ва мижозларга қиймат

таклифларини тақдим этиш учун бизнес моде-

лини танлаши керак.

Бунинг учун учта муҳим фикрни диққат

билан кўриб чиқиш керак: экотизим шерикла-

рини танлаш, экотизимнинг бизнес меъморчи-

лиги ва ечимни мақбул амалга ошириш техно-

логиялари. Ушбу муаммоларга жавоб берадиган

банклар, мижозларга содиқликни қўллаб-қув-

ватлайдиган фойдали ва ўз вақтида таклифлар

бериш орқали ўзларини сақлаб қолиш имкония-

тига эга бўладилар.

Accenture тадқиқотлари маълумотлари

шуни кўрсатадики, бутун дунё бўйлаб банклар-

нинг 88 ¿ шерик экотизимларни мижозлар

билан ўзаро алоқада бўлишнинг энг муҳим

канали деб билишади ва уларнинг 89¿ банк

тизимида янги турдаги бизнес қийматининг

асосий ҳаракатлантирувчиси сифатида бундай

экотизимларни ҳам келтиришади.

Тадқиқот натижаларига кўра, Accenture

банклар учун шерик экотизимни ташкил этиш-

нинг бешта одатий моделини аниқлайди:

Ҳаётнинг асосий босқичлари билан синх-

ронизация. Банклар мижозларнинг эҳтиёжлари-

ни қондириш атрофида инсон ҳаёт циклининг

асосий босқичлари билан боғлиқ ҳолда экоти-

зимларни қуриши мумкин: масалан, оилавий

аҳволни ўзгартириш, кўчиш, фарзанд кўриш, иш

жойини ўзгартириш. Тизим бундай босқичлар-

нинг бошланишини кузатиб боради ва ҳамкор-

лик шартномалари доирасида шерикларга бу

ҳақда маълумот беради.

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

72

Бозор тамойили. Шунингдек, у мижознинг

ҳаётий ҳолатини таҳлил қилиш орқали ёнда-

шувни қўллайди, аммо банк ўз брендига (ёки

шериклар билан биргаликда брендлаш орқали)

ягона бренд бозори доирасида молиявий бўлма-

ган маҳсулотларни таклиф қилади.

Мавжуд учинчи томон экотизимига қўши-

лиш. Банк молиявий хизматларни етказиб бе-

рувчи сифатида ўз ўрнини эгаллаб, товар ва

хизматлар бозори учун мавжуд платформанинг

аъзоси бўлиши мумкин.

Очиқ банк платформалари. Банклар ўзла-

рининг маҳсулот ва хизматларини API орқали

бошқа банклар билан бирлаштирилган каталог-

ларга киритиш орқали очиқ банк платформала-

рида кучларни бирлаштириши мумкин. Шу-

нингдек, маълум соҳалар ва жойлар бўйича

ихтисослашув сценарийлари ҳам мумкин.

Йўналтирувчи платформа. Ушбу моделда

банк бирон сабабга кўра рад этилган мижоз-

ларни бошқа маҳсулот ва хизматларни етказиб

берувчиларга йўналтиради. Шундай қилиб,

йирик молия институтлари кичик бизнес субъ-

ектларидан кичик ҳамкор банкларга ариза

юборишлари мумкин.

Сўровда қатнашган банклар экотизимлар-

нинг энг оммалашган йўналишлари ҳақида гап

кетганда, биринчи навбатда бизнес учун хиз-

матларни (58¿) ажратдилар: ҳисобларни

текшириш ва тўловларни бошқариш, бизнесни

бошлашда кўмак, юридик ва бухгалтерия

хизматлари, веб-сайтларни яратиш, онлайн

савдо ва маркетинг платформалари, ҳисоб-

китоблар ва назорат қилувчи органлар учун

ҳисобот.

Иккинчи ўринда уй-жой ва шахсий

бойликни бошқариш атрофидаги экотизимлар

(ҳар бир респондентнинг 38¿). Шу билан бирга,

"Менинг уйим" экотизимига кўпинча ипотека

кредитлари, уй-жой танлаш бўйича хизматлар

ва сотиб олишга ёрдам бериш киради - шу жум-

ладан кўчмас мулкнинг техник ҳолатини текши-

риш, баҳолаш, кўчириш, шунингдек ҳавфсизлик,

сақлаш хизматлари, коммунал ва маиший хиз-

матларни етказиб берувчиларни танлаш ва

алмаштириш. Шахсий бойликни бошқариш эко-

тизимида энг кенг тарқалган хизматлар – режа-

лаштириш ва бюджетни шакллантириш, хал-

қаро пул ўтказмалари, алоқа хизматлари учун

ҳисоб-фактураларни таҳлил қилиш, суғурта ёки

бошқа доимий харажатлар ва хизмат кўрсатувчи

провайдерларнинг ўзгаришига ёрдам бериш.

Учинчи позиция давлат хизматлари атро-

фидаги экотизимларга тегишли (36¿): жарима-

лар ва солиқларни тўлаш, кредит тарихини

тақдим этиш, солиқлар бўйича маслаҳатлар ва

давлат имтиёзларини олиш, тадбиркорлар ёки

ўз-ўзини иш билан банд бўлганлар учун бизнес-

ни рўйхатдан ўтказишда кўмак.

Чакана савдо учун экотизимлар (28 %)

тўртинчи ўринни эгаллади - истеъмолчиларни

кредитлаш, эксклюзив таклифлар, чегирмалар

ва содиқлик / нақд пулни қайтариш дастурлари

ва электрон совға карталари бўлган электрон

тижорат платформалари.

Бешинчи энг машҳур позиция – ҳаракат-

ланиш атрофидаги экотизимлар (25¿): автомо-

бил сотиб олиш, автоулов кредитлари ва авто-

уловларни лизингга бериш, автоуловларни су-

ғурталаш, техник хизмат кўрсатиш, ёқилғи қу-

йиш шохобчаларида чегирмалар.

Олтинчи ўрин соғлиқни сақлаш учун эко-

тизимлар (21¿), шу жумладан суғурта, курорт

хизматлари учун чегирмалар ва эксклюзив

шарт-шароитлар, фитнесс клублари, спорт дў-

конлари, соғлом турмуш тарзи ва яхши одатлар-

ни рағбатлантириш бўйича махсус дастурлар ва

турли хил тиббий хизматлар, шу жумладан ши-

фокорларни рўйхатдан ўтказиш, профилактик

тиббий кўрик ва таҳлиллар, телетиббиёт ва

онлайн консультациялар.

Экотизимда қўшимча қиймат яратишнинг

учта асосий усули мавжуд. Биринчидан, мавжуд

мижозлар билан ўзаро алоқаларни улар учун

қулай бўлган сценарийда кенгайтириш мумкин.

Иккинчи йўл - даромад олиш учун янги йўна-

лишларни яратиш, учинчиси - даромад ставка-

сини пасайтириш.

Accenture таҳлилчилари бугунги кунда

банкларнинг шерик экотизимлари ривожлани-

шини белгиловчи 4 омилни ҳам аниқладилар:

Турли минтақалардаги мижозларнинг

экотизимлар билан ўзаро алоқада бўлиш истаги

даражаси. Ушбу кўрсаткич Осиё-Тинч океани

минтақасида энг юқори, бу ерда истеъмолчи-

ларнинг 80 ¿ экотизим билан ишлашга тайёр.

Бутун саноат бўйича очиқ банк стратегия-

си: Европа Иттифоқининг регуляторлари бу

соҳада биринчи ўринда туради ва бозор ишти-

рокчиларини ўз тизимларини API орқали учин-

чи томонларга очишга мажбур қилади (хусусан,

PSD2 тўлов хизматларини кўрсатиш бўйича

иккинчи йўриқнома қабул қилинганлиги ту-

файли).

Технологияларнинг муаммолари: Европа

Иттифоқи ва Шимолий Aмерикада экотизим-

ларга ўтиш амалдаги AТ тизимларининг чек-

ловлари билан чекланади. Ҳозирги кунда кўп-

лаб Осиё банклари бизнесни бошлаш босқичида

илғор технологик ечимлардан фойдаланиш ор-

қали фойда кўришмоқда.

Етарли экотизим шериклари. Лойиҳани

бошлашда, банк, кейинчалик эълон қилинган

даражада хизматларни тақдим етиш билан янги

таклифларни энг кўп потенциал мижозларга

БАНК ИШИ

Иқтисодиёт ва таълим / 2021 йил, 4-сон

73

етказиш вазифасини бажарадиган ҳамкорларга

эътибор қаратишлари керак.

Ишлаётган технологик платформани иш-

лаб чиқиш - 42¿, ахборот ҳавфсизлиги масала-

лари - 41¿, мижозларнинг экотизим билан ўза-

ро алоқаси ва унинг бренд билан ассоциация-

сининг юқори сифатли тажрибасини яратиш –

38 ¿ асосий муаммолар эди.

Мамлакатимиздаги 33 млн.дан зиёд аҳоли

учун банк хизматлари сифатини ошириш, йирик

банклар фаолиятига таъсир қилувчи рискларни

диверсификациялаш мақсадида, самарадорлик

нуқтаи назаридан банкларнинг фойда келтир-

майдиган йирик филиалларидан воз кечиб,

чекка ҳудудларни ҳам қамраб олиш мақсадида

улар ўрнида бошқарув ходимларининг сони ва

операцион харажатлари анча чекланган кичик

банк хизматлари марказларини ташкил этиш

мақсадга мувофиқ.

Хулоса:

Кўплаб мамлакатлар сингари, ра-

қамли каналларни қўллаш асосида кичик ша-

ҳарлар ва қишлоқларда масофавий банк хизмат-

ларини ривожлантириш орқали аҳолини банк

хизматлари билан қамраб олишни ошириш.

Тижорат банклари фаолиятига янги тех-

нологияларни қўллаш асосида уларга таъсир

қилувчи молиявий рискларни диверсификация-

лаш. Бунда, биринчи навбатда ташқи таъсир-

лардан ҳимоялашга алоҳида эътибор қаратиш

зарур.

Сунъий интеллект технологияларини

банк соҳасида амалга оширишда тижорат банк-

лари фаолиятини мониторинг қилиш самара-

дорлигини ошириш ва улар томонидан тартиб-

га солиш талаблари (Sub Tech ва Reg Tech) бажа-

рилишини соддалаштириш, шунингдек банк

хизматлари кўрсатиш сифатини таҳлил қилиш,

фойдаланувчиларни

масофадан

биометрик

идентификациялаш (Face-ID) ва кредит тавак-

калчиликларини баҳолаш учун қўллаш масала-

лари киритиш.

Шундай қилиб, банк имкониятлари ва

мижозларнинг талабларини инобатга олган

ҳолда рақамли технологиялардан самарали

фойдаланишни ташкил этиш келгуси йилларда

банк секторини рақамлаштиришнинг асосий

йўналишлари бўлади.

Сўнгги йилларда қизиқиш янада ошган

инновацион маҳсулотлардан фойдаланиш қу-

лайлиги туфайли рақамли технологиялар нафа-

қат банклар, балки бутун иқтисодиёт учун ул-

кан ривожланиш салоҳиятига эга. Рационал ра-

қамли трансформациялар алоҳида банкларга ва

кейинчалик бутун банк секторига ўз фаолияти

самарадорлигини оширишга ва молия-кредит

ташкилотлари ривожланишининг янги босқи-

чига ўтишга имкон беради.

Манба ва фойдаланилган адабиётлар:

1.

Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 23 мартдаги 3620-сонли қарори.

2.

Ўзбекистон Республикаси Президентнинг 2021 йил 17 февралдаги «Сунъий интеллект технологияларини

жадал жорий этиш учун шарт-шароитлар яратиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори.

3.

Миронова Д.Д., Шершова Е.В. Развитие современных банковских технологий в условиях цифровой

трансформации экономики российской федерации // Вестник Алтайской академии экономики и права. – 2020. – № 4-3. – С.
378-384;

4.

https://www.mckinsey.com/business-functions/mckinsey-digital/our-insights/tech-forward/

innovative-technologies-in-

financial institutions-risk-as-a-strategic-issue

5.

Василько Ф.А., Чернова Е.В. Пути минимизации рисков в интернет-банкинге.// Международный студенческий

научный вестник. – 2016. – № 4 (часть).

6.

https://www.finextra.com/blogposting/17916/banks-that-can-help-reduce-financial-risks-in-a-user-friendly-way-can-

compete-with-any-tech-player

7.

https://www.cutover.com/blog/banks-innovation-reduce-risk

8.

https://www.360factors.com/blog/bank-risk-management/

9.

https://www.tadviser.ru/index.php

ФАКТОРИНГНИ ТУРЛАРИ ВА УНИНГ САМАРАДОРЛИК КЎРСАТКИЧЛАРИ

Бобобеков Фарход Рустамович -

Ўзбекистон Республикаси Банк-молия

академияси докторанти

Аннотация:

Ушбу мақолада факторинг амалиётининг турлари, қолаверса халқаро ва миллий факторинг

операцияларини амалга оширишда мавжуд муаммо ва ютуқлар ҳақида таклиф ва мулоҳазаларимиз

шакллантирилган. Шунингдек факторинг турлари ҳақида кенгроқ тўхталиб факторинг операцияларининг жаҳон
миқёсида келтирилган рақамлар асосида таҳлил қилинган.

Таянч сўзлар:

факторинг, дебитор, дебиторлик қарздорлиги, регресс ҳуқуқли факторинг, регресс ҳуқуқсиз

факторинг, реверсив факторинг, ислом факторинги, ишлаб чиқариш, мол етказиб берувчи.

БАНК ИШИ