Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
214
ИҚТИСОДИЙ-ЭКОЛОГИК ТИЗИМЛАРНИ ҲУДУДЛАР ДАРАЖАСИДА БАРҚАРОР
РИВОЖЛАНИШИ ВА УЛАРНИ БАҲОЛАШ
Рахмоназаров Пахлавон Йигиталиевич -
Фарғона политехника институти, таянч докторант
Аннотация.
Ушбу мақолада иқтисодий-экологик тизимлар фаолиятини барқарор ривожланиши ва уни
баҳолаш ёндашувлари ёритилган. Мақолада худудлар кесимида иқтисодий-экологик тизимлар ривожланиши
таҳлили амалга оширилган ва аниқланган камчиликлар асосида зарур таклифлар келтирилган.
Калит сўзлар
:
иқтисодий - экологик тизимлар, барқарор ривожланиш, аҳоли турмуш даражаси, атроф-
муҳит, иқтисодий-экологик тизимларни бошқариш, иқтисодий - экологик тизимларни баҳолаш, иқтисодий -
экологик тизимларни ифодаловчи кўрсаткичлар.
Аннотация:
В статье рассмотрены подходы для оценки и стабильного развития деятельности экономико-
экологических систем. В статье осуществлён анализ развития экономико-экологических систем в разрезе регионов
и представлены необходимые предложения на основе выявленных недостатков.
Ключевые слова:
эколого-экономические системы, стабильное устойчивое развитие, уровень жизни
населения, управление эколого-экономических систем, оценка эколого-экономических систем, показатели эколого-
экономических систем.
Annotation:
The article displays approaches for stable development and assessment for economic-ecological systems.
There was made analysis of development of economic-ecological systems by regions and presented necessary solutions based
on identified deficiencies.
Key words:
economic-environmental system, sustainable development, environment, managing economic-
environmental systems,еvaluation of economic environmental systems, indicator of economic-environmental systems.
Жамият ривожланиши, товар ва хиз-
матларнинг такрор ишлаб чиқариш жараёни
доимий инсон ва табиат ўртасидаги ўзаро
алоқалар асосида амалга оширилади. Киши-
лик жамиятининг тараққиёти, хўжалик субъ-
ектларининг иқтисодий фаолияти доимо ат-
роф-муҳитга таъсир кўрсатади. Ресурслардан
оқилона фойдаланиш ва атроф-муҳит муҳо-
фазаси барқарор ҳамда мувозанатли ривож-
ланиш асосини ташкил этади. Бугунги кунда
жаҳон амалиётида барқарор ривожланишни
таъминлаш бирламчи мақсадга айланди.
Иқтисодий муносабатларни ўз ичига олган
тизим доимо табиатга таъсир этиш асосида
рўёбга чиқади. Яъни, иқтисодий тизим ва
экология узлуксиз боғлиқликни ифодалага-
ни ҳолда, бир-бирини инкор этиши ҳам та-
биийдир. Инсон табиатга таъсир қилиш ба-
робарида иқтисодий фаолиятни амалга оши-
ради. Бунда, иқтисодий самарадорликни дои-
мий ошириш учун экологик мувозанатни сақ-
лаш муҳим ҳисобланади. Яъни, иқтисодий ва
экологик тизим ўзаро алоқасининг самара-
дорлигини таъминлаш муҳимдир. Жумладан,
иқтисодиётда инновацион фаолиятни кенг
жалб этиш асосида, ресурслардан оқилона
фойдаланиш ҳамда экологик вазиятни барқа-
рорлаштириш каби масалаларни ҳам таъмин-
лаш зарур. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти
Бош Ассамблеяси томонидан 2015 йил 25
сентябрда қабул қилинган «Барқарор ривож-
ланиш мақсадлари» доирасида экологик бар-
қарорликни таъминлаш, иқтисодий тизим
ривожланиш даржасини ошириш маслалари-
га эътибор қаратилган[14].
“Барқарор ривожланиш” тушунчаси ат-
роф-муҳит ва ривожланиш бўйича Халқаро
комиссия (Брутланд Комиссияси) томонидан
1987 йилда киритилган. Барқарор ривожла-
ниш бу жорий эҳтиёжларни келгуси авлод
талаб эҳтиёжларини хавф-хатарга қўймаган
ҳолда қондиришдан иборатдир. Барқарор
ривожланиш концепцияси жамиятнинг уч
фаолият соҳасини (ижтимоий, иқтисодий,
экологик) бирлашиши натижасида пайдо
бўлган[11].
Экологик нуқтаи назардан барқарор ри-
вожланиш биологик ва физик тизим барқа-
рорлигини таъминлаши лозим. Бунда асосий
эътибор экологик тизимларни ўзгаришларга
мослашишни таъминлашдан иборат бўлади.
Шундай бўлсада, табиий ресурсларни емири-
лиши, атроф-муҳит ифлосланиши ва биоло-
гик турларнинг йўқолиши экологик тизимни
нобарқарорлигига таъсир этади ҳамда улар-
нинг тикланиш имкониятини йўқотади[8].
Экологик жараён кишиларнинг атроф-
муҳитга муносабати асосида шаклланар экан,
ушбу жараён чекланган ресурслардан самара-
ли фойдаланишни назарда тутади. Бу эса,
барқарорлик асосида иқтисодий-экологик
тизимни бир бутун ўрганишни талаб этади.
Интеллектуал ресурслардан фойдалан-
май, илғор фан-техника ва технологиялар ва
инновацияларни фаол қўлламай туриб, иқти-
содиётни мувозанатли ўсишига эришилмай-
ди, ҳамда ҳудудларнинг иқтисодий-экологик
МИНТАҚА ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
215
тизимларини барқарор ривожлантиришни
амалга ошириб бўлмайди.
Иқтисодий-экологик
тизимларнинг
барқарорлиги бу унинг ташқи таъсир нати-
жасида ички муҳит элементлари орасидаги
мувозанатни мустақил таъминлаш имкония-
ти билан изоҳланади[5]. Умумий ҳолда эса,
ташқи муҳитнинг салбий таъсирлари шарои-
тида иқтисодий-экологик тизимлар ўз эле-
ментларининг хусусиятлари, сифат ва миқ-
дор хоссаларини ҳамда ўзаро алоқадорлиги-
ни сақлай олиши унинг барқарорлигини ифо-
далайди. Яъни, иқтисодий-экологик тизим-
лар ноқулай ташқи таъсирда ўз вазифалари-
ни зарурий даражада бажарса барқарор ҳи-
собланади[10].
Шундай бўлсада, иқтисодий-экологик
тизимларнинг барқарорлигини тадқиқ этган
олимлар ўз изланишларида ушбу тушунчага
турлича таъриф берадилар. Жумладан, иқти-
содий-экологик тизимларниннг барқарорли-
ги – тизим ости элементлари ҳолатини тав-
сифловчи ўлчамлари мувозанатини ёки ти-
зим ости элементларининг ўзаро алоқаси,
уларнинг ташқи ва ички тасирларга бардош
бера олиш имконияти ва кучидир[5].
Д.А. Мунро томонидан берилган таъ-
рифда, экологик тизимни ҳимоя қилган тарз-
да яшаб, аҳоли турмуш даражасининг сифати
ортиши билан ривожланиб бориш барқарор
дея, тавсифланади[9].
О.Л. Макаева фикрича, иқтисодий-эко-
логик тизимлар барқарорлиги бу ҳудудий ти-
зимнинг иқтисодий, технологик, демографик,
ижтимоий, миллий, сиёсий ўлчамларининг
барқарорлигидан иборатдир[7].
В.Н. Лексин ва А.Н. Швецовлар таъри-
фида, иқтисодий-экологик тизимлар барқа-
рорлиги остида мувозанатлик ва ижтимоий
йўналтирилганлик шароитида минтақа сало-
ҳиятини узоқ муддат такрор ишаб чиқариш
учун сақланиши[4], деб ўтилган.
Е.В. Корчагина фикрича иқтисодий -
экологик тизимлар барқарорлиги бу атроф-
муҳитнинг ижтимоий, маданий ва экологик
ўлчамларини сақлаган ҳолда бизнес-муҳит
ўзгаришлари шароитида тизимнинг иқтисо-
дий мақсадларнинг амалга ошириш даражаси
имкониятларидир[3].
Бошқа бир манбада берилишича, ташқи
ва ички омиллар таъсирида ўзининг ички
алоқалари ҳамда амал қилиш тавсифини узоқ
муддат сақлаш имконияти бўлиб, барқарор
ривожланиш йўналишида жаҳон ҳамда мам-
лакат иқтисодиётининг барча ҳаракати иш-
тирокчиси бўлишлиги билан асосланила-
ди[5]. Демак, у ёки бу муаллиф томонидан
амалга оширилган изланишларда, берилган
таърифлар марказида иқтисодий-экологик
тизимни жамиятнинг иқтисодий ривожлан-
тириш, атроф-муҳитни ўзаро таъсири ҳамда
ўзаро боғлиқлиги назарда тутилмоқда. Бун-
да, асосий эътибор иқтисодий-экологик ти-
зимлар таркиби ҳисобланган иқтисодий ва
табиий ресурсларнинг боғлиқлигини ҳамда
амал қилишини тавсифлашга қаратилган.
Шу билан бирга, ҳудудий иқтисодий-
экологик тизимларга ҳам бир қатор муал-
лифлар таъриф бериб ўтишган. Жумладан,
Т.А. Акимова ва В.В. Хоскин фикрича, чега-
раланган аниқ ҳудуд, техносферанинг қисми
яъни, ижтимоий, табиий ва ишлаб чиқариш
таркиби ҳамда энергия ва ахборот оқимлари
ўзаро қўллаб-қувватловчи алоқадор жараён-
дир[1]. Ҳудудий ёки маҳаллий даражада
иқтисодий-экологик тизимлар экосферанинг
аниқ чегараланган минтақаси бўлиб, табиий-
ижтимоий ишлаб чиқариш жараёнидан ибо-
ратдир[6].
Бугунги кунда, чекланмаган эҳтиёжлар-
ни ўсиб бориши атроф-муҳитга юқори дара-
жада таъсир этиши билан тавсифланади. Шу
билан бирга, ҳудуднинг ташқи ва ички ўзга-
ришлари шароитида иқтисодий-экологик ти-
зимларнинг барқарорлиги бошқариш самара-
дорлигига боғлиқдир. Яъни, иқтисодий-эко-
логик тизимларни бошқариш унинг уч жи-
ҳати бўлган иқтисодий, экологик ва ижти-
моий элементларни бир вақтда самарали
тарзда амал қилишини назорат қилиш ва
тартибга солиш жараёнидир.
Иқтисодий-экологик тизимларни бар-
қарор ривожлантиришни бошқариш, бу бош-
қаришнинг янги концепцияси бўлиб, ижти-
моий, иқтисодий ва экологик тавсифдаги
муаммоларни ҳал этишга қаратилганлиги би-
лан тавсифланади[2].
Мазкур масала иқтисодий-экологик ти-
зимларни хавфсиз бошқаришнинг комплекс
чора-тадбирларини ишлаб чиқишни талаб
этади. Ўз навбатида, ушбу жараённинг яку-
ний мақсади барқарор ривожлантириш кон-
цепциясига мувофиқ бошқаришнинг наза-
рий-услубий жиҳатларини тадқиқ этиш ва
такомиллаштиришдан иборатдир. Жумладан,
иқтисодий-экологик тизимлар ҳудудий нуқ-
таи-назардан ўзининг маъмурий тузилишига
эга ҳисобланади. Бошқа бир томондан эса,
барқарор ривожлантириш масаласи ташки-
лий чора-тадбирларни талаб этади. Мазкур
МИНТАҚА ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
216
масалалар бўйича тегишли бошқарув қарор-
ларини қабул қилиш учун иқтисодий-эколо-
гик тизимларни баҳолаш лозим.
Ҳудудларни иқтисодий-экологик ти-
зимларининг барқарор ривожланишини тад-
қиқ этишда муаллифлар интеграл ва умум-
лашган индикаторлардан фойдаланишган.
Жумладан, Н.Островский тадқиқотларида қу-
йидаги умумлашган кўрсаткичлар гуруҳидан
фойдаланилган: а) экологик; б) иқтисодий; в)
ижтимоий[13]. Шунингдек, О.Хохлова ва
М.Будажанаевалар тадқиқотларида ҳам ин-
теграл усулдан фойдаланилган ҳамда иқтисо-
дий, ижтимоий, экологик кўрсаткичлар асо-
сида баҳоланган[12].
Муаллифлар юқоридаги кўрсаткичлар
гуруҳи асосида ҳудудий иқтисодиёт ривожла-
ниши сифатининг интеграл кўрсаткичини (I)
аниқлашнинг қуйидаги моделини таклиф
этишган:
3
3
2
1
=
I
I
I
I
(1)
Юқоридаги I
1
,
I
2
,
I
3
– кўрсаткичлар мос
равишда иқтисодий, ижтимоий ва экологик
кўрсаткичларни гуруҳлаштириш асосида
олинган индекслар бўлиб, уларни аниқлаш
учун қуйидаги тенглик таклиф этилган:
=
I
n
1
i
j
n
i
y
норм
(2)
Бунда: I
j
– иқтисодий, ижтимоий ва
экологик соҳаларнинг ривожланиш индекси;
у
норм
– иқтисодий, ижтимоий ва эколо-
гик гуруҳларга киритилган ҳар бир кўрсат-
кичнинг меъёрий даражаси ҳисобланади.
Юқорида амалга оширилган тадқиқот-
лар асосида ҳудудларни иқтисодий-экологик
тизимларнинг барқарор ривожланишини
баҳолаш бўйича услубий ёндашув ишлаб
чиқилди ((3)-(5) тенгликлар). Бунда, мавжуд
статистик кўрсаткичлар базасидан келиб
чиқиб, иқтисодий, ижтимоий ҳамда экологик
мезонлардан иборат умумлашган кўрсаткич-
лар гуруҳи ўрганилди.
Ҳудудий иқтисодий-экологик тизим-
ларнинг барқарор ривожланишини баҳолаш
учун ҳар бир гуруҳга киритилган кўрсаткич-
ларни қуйидаги тенглик асосида тегишли
коэффициенти аниқланади:
(3)
Бу ерда,
- j-худуддаги i-кўрсаткич-
нинг коэффициенти;
- j-худуддаги i-кўрсаткичнинг миқдори;
– i-кўрсаткичнинг максимал миқдори;
- i-кўрсаткичнинг минимал миқдори.
Аниқланган коэффициентларни ўртача
арифметик усул асосида умумлаштирилади.
Ушбу усул асосида иқтисодий, ижтимоий ва
экологик ҳолатлар бўйича иқтисодий-эколо-
гик тизимларнинг барқарор ривожланишини
ҳисобланади. Яъни:
(4)
Бу ерда,
– j-худуд бўйича иқтисодий,
ижтимоий ва экологик мезонлар.
Юқоридаги усул асосида аниқланган
ҳар бир мезон бўйича коэффициентлар ҳу-
дудлар бўйича ҳисобланади. Худудларнинг
иқтисодий-экологик тизимлар ривожлани-
шини интеграл кўрсаткичлар асосида баҳо-
лаш учун қуйидаги тенгликдан фойдалани-
лади:
(5)
Бу ерда, - ҳудудий ИЭТнинг барқарор
ривожланишини интеграл кўрсаткичи.
Ўзбекистон худудларида иқтисодий-
экологик тизимларнинг барқарор ривожла-
нишини таҳлил қилиш учун 2005-2017 йил-
лардаги статистик маълумотлардан фойдала-
нилди. Шунингдек, иқтисодий жиҳатларини
ифодалашда тегишли худудларнинг саноат,
қишлоқ хўжалиги ҳамда инвестицияларнинг
аҳоли жон бошига тўғри келган ҳажми ўрга-
нилган. Ижтимоий мезонлар сифатида иш би-
лан банд бўлганларнинг ўсиш суръати, иш-
сизлик даражаси ва аҳоли жон бошига даро-
мадлар асосида тадқиқот ишларини амалга
оширилди. Экологик кўрсаткичлар замирида
эса, ерларнинг шўрланиш даражаси таҳлил
этилди. Юқорида ишлаб чиқилган баҳолаш
методикаси асосида ИЭТнинг ривожланиш
даражасини республика худудлари кесимида
таҳлил қилинди (1-расм).
Амалга оширилган таҳлил натижалари-
га кўра, етакчи ўрин Тошкент шаҳри (0,637),
Навоий (0,511) ва Қашқадарё (0,421)
вилоятларига тегишли бўлса, энг кичик
қийматлар Наманган (0,223), Самарқанд
(0,24), Хоразм (0,24) ва Жиззах (0,245) вило-
ятларига тегишли бўлган. Қолган ҳудудлар
ҳам 0,25-0,4 коэффициент бирликлари ораси-
да бўлиб, қуйи даражадаги қийматларга яқин
ҳолатни акс эттирган.
МИНТАҚА ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 № 3
217
1-Расм. Ўзбекистонда ҳудудий иқтисодий-экологик тизимларининг барқарор
ривожланиш ҳолати, коэффициент ҳисобида
Манба:
муаллиф (3)-(5)-тенгликлар асосида ҳисоблаган.
Ушбу таҳлил натижалари асосида хуло-
са қилсак, иқтисодий-экологик тизимлар-
нинг барқарорлик индекси бўйича энг юқори
кўрсаткичга эга ҳудудларда иқтисодий ва иж-
тимоий кўрсаткичлар даражаси юқори ҳолат-
ларни акс эттирган. Иқтисодий-экологик ти-
зимларнинг қуйи даражадаги кўрсаткичлари
тегишли бўлган ҳудудларда эса, иқтисодий
кўрсаткичлар энг кичик ҳолатларни ифода-
лаган. Хулоса ўрнида шуни айтиш мумкинки,
республика ҳудудларида иқтисодий-эколо-
гик тизимларнинг барқарорлигини ифода-
ловчи кўрсаткичлар даражасини ижобийлаш-
тириш учун тегишли ҳудудлардаги табиий-
иқлим шароитларидан ҳамда салоҳиятидан
максимал фойдаланишга эътиборни кучайти-
риш керак. Жумладан, Самарқанд, Бухоро ва
Хоразм вилоятларида хизматлар соҳасини
ривожлантириш лозим.
Шунингдек, қишлоқ хўжалиги юқори
улушга эга ҳудудларда ушбу соҳа маҳсулот-
ларини қайта ишлаш, сақлаш билан боғлиқ
фаолият юритувчи кичик бизнес субъектла-
рини ривожлантириш ҳамда ушбу соҳа экс-
портини кенгайтириш лозим. Шу билан бир-
га, саноат имконияти юқори бўлган, ишлаб
чиқариш кучлари концентрацияси катта ҳу-
дудларга инвестициялар киритишни, айниқ-
са, тўғридан-тўғри инвестициялар даражаси-
ни кенгайтириш талаб этилади.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар рўйхати:
1.Акимова Т.А., Хаскин В.В. Экология. Человек – Экономика – Био – среда: Учебник для вузов. -2-е изд., перераб. и доп. ;
2.Евдокимов В.В., Грицишен Д.А. Управление безопасным функционированием социально-эколого-экономической
системы предприятия // Национальные интересы: приоритеты и безопасность. – М.: №25(214), 2013. С. 42-52.
3.Корчагина Е.В. Анализ современных подходов к оценке устойчивого развития на уровне компаний // Проблемы
современной экономики. –М.: МГЭ Уб 2008. №4(28).
4.Лексин В.Н. Государство и регионы: теория и практика государственного регулирования териториального
развития / В.Н. Лексин, А.Н. Швецов. –М.: Эдиториал УРСС, 1997. С. 19.
5.Малышев А.А., Солодков Н.Н. Факторы, влияющие на устойчивость эколого-экономической системы // –М.: №1(30).
2014. С. 129-135.
6.Малышев А.А. Практика управления эколого-экономической системой в России и пензенском регионе //
Общественные науки. –М.: 2013. №4(28). С.215-216.
7.Мокеева О.Л. К проблеме эколого-экономической устойчивости региона / О.Л.Мокеева// ДВГТУ Владивосток: Изд-
во ДВГТУ. 2002. №2. С. 85-96.
8.Мунасингхе М., Круз В. Экономическая политика и окружающая среда. Опыт и выводы. Публикации Всемирного
банка по проблемам окружающей среды. Вып. 10. Вашингтон, округ Колумбия, 1995.
9.Munro D.A. Caring for the Earth: A Strategy for Sustainable Living / D.A.Munro. – Gland, Switzerland. Retrieved on:
2009.03.29.
10.Резник Г.А., А.А.Малышев Экономические методы и инструменты управления эколого-экономической системой //
Социально-экономические проблемы развития предприятий и регионов: сборник статей VII международной научно-
практической конференции. – Пенза: Приволжский Дом знаний, 2008. С. 66-72.
11.Троицкий В.А., Гизатуллин Х.Н. Концепция устойчивого развития: новая социально-экономическая парадигма //
Общественные науки и современность. 1998. №5. С. 124-130.
12.Хохлова О.А., Будажанаева М.Ц. Статистическая оценка качества развития экономики регионов России /
Пространственная экономика. –М.: 2010, №1. С. 133-146.
13.Островский Н.В. Критерии устойчивого развития: региональные аспекты / Н.В. Островский // http://n-
14. Преобразование нашего мира: повестка дня в области устойчивого развития на период до 2030 года (принята
резолюцией 70/1 Генеральной Ассамблеи от 25 сентября 2015 года) // https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N
15/291/92/PDF/N1529192.pdf.
МИНТАҚА ИҚТИСОДИЁТИ
