Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
68
ТУРКИЯ МИГРАЦИОН СИЁСАТИНИНГ ШАКЛЛАНИШ БОСҚИЧЛАРИНИНГ
ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ
Тўлқин Чўллиев - Жаҳон иқтисодиёти ва
дипломатия университети тадқиқотчиси
Аннотация:
Туркия охирги юз йилликда миграция жараёнининг энг марказида турувчи субъектга айланиб
улгурди. Буни бир неча омиллар билан изоҳлаш мумкин бўлса-да, энг асосий сабаб сифатида мамлакатнинг Ўрта
Шарқ ва Шимолий Африка (MENA – Middle East and North Africa) минтақасининг марказида жойлашганлигини
кўрсатиш мақсадга мувофиқ. Туркияда миграцион жараёнларнинг барча турлари кузатилди ва кузатилмоқда. Шу
жиҳатдан, миграция феномени моҳиятини тўла англаш учун Туркия кейси жуда катта фундаментал сабоқ беради.
Мақолада мамлакатда миграцион сиёсатнинг шаклланиши, ривожланиши, ўзига хосликлари таҳлил қилинган.
Калит сўзлар:
миграция, миграцион сиёсат, Туркия, миграцияни даврлаштириш, миграция менежменти.
Аннотация:
В прошлом веке Турция стала одним из центром миграционных процессов в мире. Это можно
объяснить несколькими факторами, но стоит отметить, что основная причина заключается в том, что страна
расположена в самом сердце региона Ближнего Востока и Северной Африки (MENA - Middle East and North Africa). В
Турции можно было наблюдать все виды миграционных процессов и этот тренд продолжается по сей день. В этом
отношении, пример Турции дает очень ясно понять природы феномена миграции. В статье анализируются
становление, развитие и особенности миграционной политики страны.
Ключевые слова:
миграция, миграционная политика, Турция, периодизация миграции, менеджмент
миграции.
Abstract:
In the last century, Turkey has become one of the centers of migration processes in the world. This can be
attributed to several factors, but it is worth noting that the main reason is the country’s location in the heart of the Middle East
and North Africa (MENA) region. All types of migration processes were observed in Turkey and this trend continues to this day.
In this respect, the example of Turkey is very essential to comprehend the nature of the migration phenomenon. The article
analyzes the formation, development and features of the country's migration policy.
Keywords:
migration, migration policy, Turkey, periodization of migration, migration management.
Кириш.
Миграцион жараёнларни ўрган-
ганимизда, шунга амин бўлишимиз мумкинки,
ушбу жараёнларда, асосан, учта акторлар иш-
тирок этишади: донорлар, мигрантлар ва реци-
пиентлар. Бироқ миграция бўйича дастлабки
тизимли тадқиқотлар давомида, юборувчи
давлат “халқаро миграция ҳажми ва таркибига
жиддий таъсир қилувчи агент” сифатида кў-
рилмаган[1]. Охирги йилларга келиб, мазкур
тенденция ўзгарди. Донор мамлакатлар ҳам
миграция кўламига жиддий таъсир қила олув-
чи актор бўла олишлари бир қатор давлатлар
томонидан амалда исботланди. Хусусан, Тур-
кия кейси йиллар ўтгани сари миграциянинг
турли хил шакл ва кўринишлари юзага кели-
шини, миграция жараёни бир жойда қотиб қол-
масдан тўхтовсиз равишда ривожланадиган
феномен эканлигини, ва ҳаттоки, миграция си-
фат жиҳатдан мукаммалашганда, миграцион
оқим тескари (яъни реципиентдан донорга)
бўлишини кўрсатди.
Илмий адабиётлар шарҳи.
Туркиядаги
миграцион жараёнлар бўйича бир қатор фун-
даментал илмий ишлар олиб борилган. Хусу-
сан, Туркия миграцион сиёсати, Стовассер
(2002), Мартин (2002), Киришжи (2003), Жан-
полат (2012), Ичдуйгу ва Аксел (2013), Билги-
ли ва Агими (2015), Айдин (2016), Ҳользманн,
Фукс, Пачажи Элиток ва Дейл (2016) кабилар-
нинг тадқиқотларида тизимли тарзда таҳлил
қилинган [2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9]. Стовассер (2002)
туркларнинг Германия фуқароларига айлани-
ши масалаларини тадқиқ қилган бўлса, Мар-
тин (2002) Германиядаги миграция менежмен-
тини ўрганган. Киришжи (2003) эса, охирги
йилларда кузатилаётган тескари тенденция –
Туркиянинг эммиграция давлатидан иммигра-
ция давлатига айланаётганини аниқлаган.
Жонполат (2012) томонидан мавжуд во-
қеликни инобатга олган ҳолда, Туркия ва Евро-
па Иттифоқи орасидаги миграцион жараёнлар
таҳлил қилинган, миграцион сиёсатни опти-
маллаштириш учун тавсиялар берилган.
Ичдуйгу ва Аксел (2013) эса, ХХ аср бошидан
ҳозиргача бўлган даврда Туркия миграцион
сиёсати эволюциясини тизимлаштирган. Бил-
гили ва Агими (2015) мигрантларнинг борган
жойларига интеграциялашувида институтлар-
нинг роли муҳим эканлигини исботлаб бериш-
ган бўлса, Айдин (2016) Туркия ва Германия
орасидаги ҳозирги мавжуд муносабатларни
инобатга олган ҳолда, миграцион сиёсатни та-
комиллаштириш кераклигини очиб берган.
Ҳользманн, Фукс, Пачажи Элиток ва Дейл
(2016) томонидан ҳам муҳим тадқиқотлар
олиб борилган. Улар халқаро меҳнат муҳожир-
лари учун фойда олиш имкониятларини, бу
йўлда институтларнинг ўрни қандай эканли-
гини Германия ва Туркия мисолида баҳолаш-
ган. Туркиядаги миграцион жараёнларни ўр-
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
69
ганганимизда шуни кўришимиз мумкинки,
мазкур жараёнлар ХХ асрга келиб кўлами жи-
ҳатдан жуда кенгайди. Ушбу даврдаги мигра-
ция Туркия жамияти таркиби ва табиатини
бутунлай ўзгартириб юборди. Бу феноменнинг
энг асосий характерли жиҳати шундаки, Тур-
кия мамлакат ичидаги ва ташқи аҳоли мобил-
лигини модернизация жараёнидада бевосита
ва билвосита қўллай олди. Эмиграция ҳам,
иммиграция ҳам замонавий Туркия давлати
сиёсатининг ажралмас қисми бўлди. Мисол
учун, Туркия ғарбийлаштириш сари йўналиш
олганда, шаҳарлаштириш давлатнинг асосий
сиёсатига айланди. Натижада, миллионлаб
аҳоли қишлоқ жойларидан шаҳар жойларига,
кейинчалик Туркиядан бошқа давлатларга
кўча бошлашди (Ичдуйгу ва Аксел, 2013).
Асосий қисм.
Туркия миграцион сиё-
сатидаги энг асосий нуқталарни турли олим-
лар турли хил талқин қилишади. Шуларнинг
энг диққатга сазоворлари Ичдуйгу ва Аксел
(2013) ҳамда Айдин (2016) томонидан тизим-
лаштирилган даврий кетма-кетлик ҳисоблана-
ди. Бунда, Ичдуйгу ва Аксел Туркия миграция-
сига глобал миқёсда баҳо беришга уринган
бўлса, Айдин Туркия ва Германия ўртасидаги
миграцион жараёнларни даврлаштирилган.
Ичдуйгу ва Аксел Туркия миграцион жа-
раёнларини 4 асосий даврга ажратади. Мазкур
тасниф қуйида 1-жадвалда келтирилган.
1-жадвал
Туркия миграцион сиёсати таснифи [6]
Давр
Миграция сиёсати ҳолати
1923-1950 йиллар
Икки томонлама иммиграция ва айланма эмиграция
1950-1970-йиллар
Эмиграцион портлаш
1980-1990-йиллар
Янги миграцион жараёнлар
2000-йиллардан кейинги давр
Миграцион ўтиш ва миграцияни бошқаришнинг янги шакллари
Шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш керакки,
Туркия миграцион сиёсати кўриб ўтилган ҳар
бир даврда ҳар хил ўзига хос хусусиятларга эга
бўлган. Илк даврнинг энг асосий жиҳатлари
мусулмон бўлмаган аҳолининг (асосан, арман-
лар ва греклар) Кичик Осиё ҳудудидан эммиг-
рацияси ҳамда турк миллатига мансуб мусул-
мон аҳолининг Болқон давлатлари ҳудудидан
Кичик Осиёга иммиграциясида намоён бўлган.
Мазкур даврнинг яна бир хусусияти миграция
бўйича бошқа давлатлар билан тузилган ўзаро
қарама-қарши келишувлар ҳисобланади. Бол-
гария билан 1923 йилдаги ва Греция билан
1925 тузилган битимлар шулар жумласидан-
дир. Бундан ташқари, замонавий Туркия томо-
нидан ишлаб чиқилган модернизация дастури
доирасида ҳам эътиборга молик миграцион
жараёнлар кузатилди. Хусусан, қишлоқларда
яшовчи меҳнатга лаёқатли аҳоли шаҳарларга
кўчирила бошланди. Натижада, шаҳарларда
ҳам ортиқча ишчи кучи кўпайиши сезилди ва
чет элга ишлаш мақсадида кўчиш учун асослар
ўз-ўзидан пайдо бўлди.
1950-йилларнинг охирларига келиб, бир
қатор омиллар таъсири ўлароқ, туркларнинг
Европага кўчиши масаласи пишиб етилди. Уш-
бу даврга келиб, турк шаҳарларида ишсизлик
даражаси ошиб кетди. Муаммони ечиш мақса-
дида, ҳукумат ишчи кучи эмиграциясини қўл-
лаб-қувватловчи сиёсат юрита бошлади. Клас-
сик ўзак-переферия модели назарияларидаги
фаразлар амалда ўз аксини топа бошлади.
Европа ўзак давлатлари урушдан кейин-
ги даврда ишчи кучи тақчиллиги билан юзма-
юз бўлишгани учун, камроқ ривожланган дав-
латлардан қисқа муддатга ишлаш мақсадида
келувчи мигрантларга юқори эҳтиёж сезишди.
Периферия эса, истиқболда уч карра ютуққа
эришиши мумкин эди. Ортиқча ишчи кучи экс-
порти, ижтимоий капиталнинг ўсиши (миг-
рантлар малакасининг ошиши, ноу-ҳаунинг
мамлакатга кириб келиши), шунингдек, пул ўт-
казмаларининг мамлакатга катта манфаат кел-
тириши кўзланган эди. Оқибатда, туркларнинг
ёппасига Европага, хусусан, Германияга кўчи-
ши учун институционал асос ишлаб чиқилди.
1961 йилга келиб, Туркия ва Ғарбий Германия
ўртасидаги кенг кўламли миграцияни қўллаб-
қувватловчи “Меҳнат шартномалари бўйича
келишув” (Labour Recruitment Agreement) им-
золанди. Келишув доирасида Меҳмон ишчи
дастури (Gastarbeiterprogramm) ишлаб чиқил-
ди ва амалга оширилди.
Шу ўринда 1961 йилги келишув учун са-
баб бўлган баъзи бир бошқа омилларни ҳам
келтириб ўтиш мақсадга мувофиқ. ХХ асрнинг
иккинчи ярми бошида Ғарбий Германияда “иқ-
тисодий мўъжиза” (Wirtschaftswunder) куза-
тилди. 1950-1959 йилларда ЯИМ йиллик ўрта-
ча 8%га ўсди. Бу кўрсаткич Европанинг бошқа
давлатларидан юқори эди[10]. Ишчи кучига
бўлган талаб борган сари ошиб борарди. 1961
йилда Берлин деворининг қурилиши мазкур
муаммони янада жиддийлаштирди. Шарқий
Германиядан келаётган катта миқёсдаги иш-
чилар оқими кескин пасайди. Натижада Туркия
(1961), Марокаш (1963), Португалия (1964),
Тунис (1965) ва собиқ Югославия (1968) билан
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
70
меҳнат шартномаларини амалга ошириш бўйи-
ча келишувлар имзоланди[11]. Ушбу келишув-
лар мигрант ишчиларнинг кам малака талаб
қиладиган саноат соҳаларида ишлашлари учун
кенг имконият очди.
Кўпчилик олимларнинг фикрича, АҚШ
мазкур келишув имзоланиши учун Ғарбий Гер-
манияга сиёсий босим ўтказган[12]. Хусусан,
Кнорц (2008) бундан икки асосий мақсад кўз-
ланган деб ҳисоблайди: биринчидан, Ғарбий
Германиядаги ижтимоий-иқтисодий ҳолат
барқарорлаштирилган, шунингдек, Туркия ва
бошқа унга ўхшаш давлатлар тимсолида янги
иттифоқдошлар яратилган[13]. Аммо Ғарбий
Германия бундай дастурларни ривожланиш
учун кўмакнинг бир шакли сифатида талқин
қилиш орқали оқлаган. Яъни, меҳмон ишчилар
фойдали билим ва кўникмаларни эгаллаганла-
ридан кейин, ўз мамлакатларига қайтиб, унинг
ривожига ҳисса қўшишлари мақсад қилинган-
ди[14].
Туркиянинг бу даврдаги сиёсатида икки
йўналишга, пул ўтказмалари оқимини енгил-
лаштириш ва мигрантларнинг ватанларига
қайтишларини осонлаштиришга, асосий урғу
берилди. Расмий манбаларга кўра, 1961 ва
1974 йиллар оралиғида 800 000 нафар ишчи-
лар Европага Туркия бандлик хизмати орқали
юборилди. Уларнинг 649 000 (81%) нафари
Германияга, 56 000 (7%) нафари Францияга,
37 000 (5%) нафари Австрияга ва 25 000 (3%)
нафари Нидерландияга боришган. Бунда, миг-
рация учун икки ташкилот – Давлат режалаш-
тириш бошқармаси (Devlet Planlama Teşkilatı,
DPT) ва Туркия бандлик хизмати (Iş ve Işçi Bul-
ma Kurumu, IIBK) масъул бўлган, яъни мигра-
цион сиёсат ушбу икки ташкилот томонидан
ижро этилган[15]. Меҳнат ва ижтимоий ҳимоя
вазирлигининг чет эл филиали, Биринчи беш
йиллик ривожланиш режаси (1963-1967 йй.),
Уй-жой ва ҳунармандчилик кредитлари ва чет
элда ишлаётганларга қарз ажратиш тўғриси-
даги Қонун (1964 й.), Чет элда ишлаётганлар-
нинг муаммолари бўйича йўриқнома (1972 й.),
Иккинчи беш йиллик ривожланиш режаси
(1968-1973 йй.), Чет элда ишлаётганлар ва чет
элдаги фуқаролар муаммолари бўйича Муво-
фиқлаштирувчи қўмита, Қишлоқларни ри-
вожлантириш бўйича кооперативлар, Саноат
ва ишчилар инвестиция банки (1975 й.) каби
бошқа ташкилотлар ва дастурлар юқоридаги
икки органга кўмаклашиш билан шуғулла-
нишган.
1973 йилнинг охирида бошланган нефть
кризиси Туркиядан Европага йўналган мигра-
ция оқимининг пасайиши олиб келди. Бу пайт-
га келиб Туркиядан ташқарида меҳнат қилаёт-
ган жами турк ишчилари тақсимланиши
2-жадвалда кўрсатилган.
2-жадвал
1973 йилнинг охирида чет элда ишлаётган турк ишчилари тақсимоти [16]
Давлат
Аёллар
%
Эркаклар
%
Жами
%
Ғарбий Германия
135 575
91
480 252
75
615 827
78
Франция
172
0
33 720
5
33 892
4
Австрия
2 622
2
27 905
4
30 527
4
Нидерландия
2 700
2
27 391
4
30 091
4
Австралия
2 710
2
17 619
3
20 329
3
Швейцария
2 710
2
17 000
3
19 710
3
Бельгия
220
0
13 809
2
14 029
2
Дания
210
0
6 040
1
6 250
1
Швеция
1 922
1
3 139
1
5 061
0
Буюк Британия
131
0
1 880
0
2 011
0
Бошқалар
117
0
8 627
1
8 744
1
ЖАМИ
149 089
100
637 382
100
786 471
100
Жадвалдан кўриш мумкинки, 1973 йил-
нинг охирида 800 000 га яқин турк ишчилари
чет элда меҳнат қилишган. Аёллар жами миг-
рант ишчиларнинг 19 %ни ташкил қилишган
бўлишса, эркаклар 81 %ни ташкил қилишган.
Миграция учун асосий манзил Германия (78%)
бўлган. Яна бир қизиқ жиҳат шундаки, Ғарбий
Германияга ишлаш мақсадида кўчиб ўтган аёл
мигрантлар жами аёл мигрантлардаги улуши
91 %га тенг бўлган. Ваҳоланки, эркак мигрант-
лар учун бу кўрсаткич бирмунча пастроқ (75
%).
Туркиядан Европага йўналган миграция
оқимининг пасайиши нефть кризисидан таш-
қари бошқа сабабларга ҳам боғлиқ эди. 1970-
йилларнинг бошларига келиб, Европа меҳнат
бозори тўйина бошлади. Биргина Ғарбий Гер-
мания бўйича маълумотларни таҳлил қилади-
ган бўлсак (1-расм), 1960 йилдаги ишсизлик
даражаси 1949 йилдаги максимал 12 %дан ми-
нимал 1,5 %гача тушганини, 1960-1974 йил-
ларда 2 % атрофида сақланиб турганини, 1974
йилдан кейин эса, яна барқарор кўтарилиб
борганини кўриш мумкин. Яъни, 1960-1974
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
71
йилларда Ғарбий Германия меҳнат бозори
тўйинган ва мазкур даврдан кейин иш кучига
бўлган ялпи талаб пасайиб борган. Яна бир
эътиборга молик ҳолат шуки, Туркия ва
Ғарбий Германия ўртасидаги “Меҳнат шартно-
малари бўйича келишув” 1973 йилда тўхтатил-
ди. Германияга кириб келувчи янги миграция
оқими пасайган бўлса-да, кўпчилик ишчилар
Туркияда меҳнат имкониятлари камроқ бўл-
ганлиги сабабли у ерга қайтиб кетишмади [17].
1-расм. 1949-2019 йилларда Германияда ишсизлик даражаси, % [18]
Ўрганилаётган даврда миграция оқими-
нинг пасайишига яна бир сабаб Туркияда кес-
кин кўпайган ишлаш истагини билдирганлар
натижасида ўсган ишчи кучи таклифини бош-
қаришнинг қийинлашиб кетганидир. Маълу-
мотларга кўра, ўша даврда Туркия ички меҳнат
бозорига ҳар йили 700 000 га яқин янги ишчи
кирган бўлса, уларнинг бор-йўғи 400 000 ишга
жойлашган. Натижада, 1973 йилнинг охирида
Туркия бандлик хизмати томонидан деярли 1
миллион шахс чет элда ишлаш истагини бил-
дириб, рўйхатдан ўтган. Чет элда ишлаш учун
ҳужжат топширувчиларнинг сони кескин ошиб
кетганлиги учун, малакасиз ишчиларни рўй-
хатга олиш муддати 6-7 йилгача чўзилиб кет-
ган. Бу ҳолат бир томондан миграция учун қў-
шимча ноқулайликлар туғдирган бўлса, иккин-
чи томондан ноқонуний миграциянинг оши-
шига олиб келган. Турист ишчиларнинг (мам-
лакатни турист сифатида қонуний тарк этиб,
бир қанча муддатга ишлашни мақсад қилган
ноқонуний мигрантлар) сони кўпайган. 1972
йилда Ғарбий Германияда 80-100 минг атро-
фида турк миллатига мансуб ноқонуний миг-
рантлар фаолият юритишган[16].
Ушбу даврни ўрганганда, эътибор қара-
тиш керак бўлган иқтисодий категориялардан
бири – мигрантларнинг пул ўтказмаларидир.
Пул ўтказмалари Туркиянинг ўша пайтдаги тў-
лов балансига жуда катта таъсир қилган. 3-
жадвалдан кўришимиз мумкинки, 1969 йилдан
кейин мамлакатга энг кўп чет эл валюта айнан
пул ўтказмалари орқали кирган. Шунингдек
1972 йилга келиб, пул ўтказмалари ҳажми
экспорт ҳажмига деярли тенглашди.
3-жадвал
1968-1972 йилларда Туркиянинг тўлов баланси (танланган жорий ҳисоб
элементлари бўйича АҚШ долларида) [16]
1968 й.
1969 й.
1970 й.
1971 й.
1972 й.
Жами импорт
-763.7
-801.2
-947.6
-1 170.8
-1 562.7
Жами экспорт
496.4
536.8
588.5
676.6
885.0
Асосий экспорт маҳсулотлари
Пахта
139.1
113.6
173.1
193.1
191.3
Тамаки
94.8
81.5
78.5
85.9
130.9
Ёнғоқлар
84.0
115.2
95.6
92.3
125.3
Жами пул ўтказмалари
107.3
140.6
273.1
473.4
740.2
Жами туризм соҳаси
-9.0
-5.0
-3.8
20.7
44.4
Жорий ҳисоб баланси
-224.0
-220.0
-171.0
-109.0
-8.0
Пул ўтказмалари, % ҳисобида
Экспортга нисбатан
21.6
26.2
46.4
70.0
83.6
Импортга нисбатан
14.1
17.5
28.8
40.4
47.4
Умуман олганда, мазкур даврда мигрант-
ларнинг пул ўтказмалари нисбатан юқори да-
ражадаги импортни қоплашда юзага келади-
ган ва йил бўйи давом этадиган чет эл валюта-
си дефицити муаммосига ечим сифатида кў-
рилган[19]. 1980-йилларга келиб, жамиятдаги
ижтимоий, маданий ва иқтисодий муҳитнинг
трансформацияси оқибатида Туркия миграци-
он сиёсати кескин ўзгарди. Бу ҳолат Туркияда,
шунингдек, унинг узоқ ва яқин қўшниларида
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
72
содир бўлган ижтимоий-сиёсий жараёнлар би-
лан тушунтириб берилиши мумкин. Хусусан,
1980-90-йилларда Туркияда давлат тўнтари-
ши, собиқ Совет Иттифоқининг Афғонистонда
ҳарбий ҳаракатлари, Эрон ва Ироқ ўртасидаги
1-Форс кўрфази уруши, туркларнинг Болгария-
дан сургун қилиниши, Форс кўрфази уруши ва
курд миллатига мансуб аҳолининг оммавий
кўчиши, собиқ Совет Иттифоқи ва Шарқий Ев-
ропа ҳудудида социалистик тизимнинг инқи-
рози каби бир қатор эътиборга молик воқеа-
лар юз берди. Натижада, сиёсий нотинчлик
ҳукм сурган ҳудудлардан қочоқлар ва бошпана
қидириб юрган шахслар Туркияга кириб кела
бошлади, баъзилар Туркиядан кўчиб кетишди.
Шунингдек, кейинги даврларда юқоридаги ҳу-
дудлардаги ишсизлик даражасининг ошиб кет-
ганлиги сабабли, жуда кўплаб ишчилар вақ-
тинчалик иш излаб Туркияга йўналган
миграцияда иштирок этишди. Бундан ташқари,
90-йилларда нисбатан барқарор бўлган Туркия
орқали бошқа ривожланган давлатларга кўчиб
ўтиш тенденцияси ҳам кузатилди. 1970-йил-
ларнинг охирида ҳарбий чап кучлар ва ғарб то-
монидан қўллаб-қувватланган миллий ўнг куч-
лар ўртасида зиддият кучайиб кетди. Натижа-
да 1980 йилда Ҳарбий штаб бошлиғи Генерал
Кенан Эврен бошчилигида давлат тўнтариши
юз берди. Охир-оқибат, 50 киши қатл қилинди,
500 мингга яқин одам қамоққа олинди[20].
Кейинги уч йил давомида мамлакатни Миллий
Хавфсизлик Кенгаши орқали Туркия ҳарбий
кучлари бошқарди. 1982 йилда янги Конститу-
ция қабул қилинди ва Кенан Эврен 7 йил муд-
датга президент этиб сайланди.
Давлат тўнтариши арафасида иқтисоди-
ёт таназзулга юз тутган эди. Инфляция, ишсиз-
лик даражаси юқори, доимий равишда ташқи
савдо дефицити кузатиларди. Тўнтаришдан ке-
йинги уч йилда ўша пайтдаги вазир ва бош
вазир ўринбосари, кейинчалик 1989-1993 йил-
ларда Туркия президенти бўлган Тургут Ўзал
саъй-ҳаракатлари натижасида иқтисодиёт бар-
қарорлашди ва секин-аста ривожлана бошла-
ди. Инфляция даражаси тўнтаришдан олдинги
140%дан барқарор 30-35%га тушди (2-расм).
Иқтисодиётда давлат аралашувининг камайга-
ни ҳисобига мамлакатда чет эл бизнеси учун
имкониятлар яхшиланди. Туркияга киритил-
ган тўғридан-тўғри хорижий инвестициялар
оқими мунтазам равишда ошиб борди. Хусусан,
мазкур кўрсаткич 1980-1984 йилларда йилига
ўртача $65.4 миллионга тенг бўлган бўлса,
1985-1989 йилларда йилига ўртача $271.2 мил-
лион, 1990-1994 йилларда эса, йилига ўртача
$716.4 миллионга миқдорида тўғридан-тўғри
хорижий инвестициялар мамлакатга киритил-
ди[21]. Бу нарса эса, ўз навбатида, пул ўтказ-
маларига бўлган ички талаб ва босимни юм-
шоқлаштирди.
2-расм. 1974-1984 йилларда Туркияда инфляция даражаси, % [22]
Туркларнинг тарих давомидаги энг катта
кўчишларидан бири 1989 йилда юз берди. Бол-
гариянинг ўша пайтдаги раҳбари Тодор Жив-
ков буйруғига биноан олиб борилган ассимиля-
ция кампанияси натижасида 360 минг турк
мамлакатни тарк этди (кейинчалик 1990 йилда
150 минги қайтиб келишди). Маълумотларга
кўра, ушбу сиёсат 1984 йилда бошланган ҳамда
турклар ва бошқа мусулмон миллатларни хрис-
тиан номларини қабул қилиш ва баъзи мусул-
мон анъаналаридан воз кечишга мажбурлаган.
Бундай кампаниянинг нега ўтказилганлиги но-
аниқ, лекин кўпчилик тадқиқотчилар асосий
сабаб сифатида турклар ва болгарлар орасида-
ги туғилиш даражаси диспропорциясини кўрса-
тишган (туркларнинг туғилиш даражаси юқори
бўлган) [23].
1994 йилда “Aҳоли ҳаракатларини тар-
тибга солишга мўлжалланган процедуралар ва
принциплар мажмуи” бўйича 6169-сонли Қои-
далар тасдиқланди. Бунга асосий сабаб сифа-
тида Афғонистон, Ироқ ва Эрон урушлари, Форс
кўрфази инқирози ва Совет Иттифоқининг
қулаши натижасида юзага чиққан ноқонуний
мигрантлар ва қочоқлар оқимини кўрсатиши-
миз мумкин. Маълумотларга кўра (Метц, 1995),
1994 йилда Туркияда 2 миллионга яқин эрон-
ликлар истиқомат қилишган. Яъни шуниси
эътиборлики, уларнинг аксарияти Туркиядан
АҚШ ва Европанинг бошқа ривожланган дав-
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
73
латларига кўчиш мақсадида транзит сифатида
фойдаланишган. Гап шундаки, ўша пайтда
эронликлар Туркияга визасиз киришлари мум-
кин эди. Бироқ Европа Иттифоқи ва БМТ рас-
мий манбалари Туркияда доимий истиқомат
қиладиган эронликлар сони 50 мингга тенг
эканлиги тўғрисида маълумот берган [24].
Умуман, мазкур даврда, Туркия ҳукумати
мамлакат ташқарисидаги эмигрантларга кўп-
роқ эътибор қарата бошлади [6]. Ушбу ҳолатни
кўпчилик экспертлар ҳукуматнинг чет элда ис-
тиқомат қилаётган турклар орасида оппози-
цион кайфиятни тушуришга бўлган ҳаракати
сифатида баҳолашган[25]. Натижада 1981 йил-
да икки фуқароликка рухсат берувчи қонун қа-
бул қилинди. 1982 йилги Конституцияда эса,
ҳукумат “чет элдаги фуқароларнинг оилалари
билан бирлигини таъминлаши, уларнинг фар-
зандларига таълим бериши, маданий эҳтиёжла-
рини қондириши, ижтимоий ҳимоя қилиши ва
қайтиб келишлари учун кўмаклашиши” белги-
лаб қўйилди.
1995 йилда яна бир муҳим қонун қабул
қилинди – Туркия фуқаролик қонунига ўзгар-
тириш киритилди. Унга кўра, мамлакатни қа-
чондир тарк этган, лекин Туркия фуқароси бўл-
маган шахслар ёки уларнинг фарзандларига
“Пушти карта” (Pink Card, 2009 йилда “Кўк кар-
та” – Blue Card га алмаштирилган) бериладиган
бўлди. Мазкур карта эса, унинг эгасига худди
Туркия фуқаросидек мамлакат ҳудудида яшаш,
мулк сотиб олиш, мерос қолдириш, бизнес юри-
тиш ва ишлаш ҳуқуқини берди. Бундай картага
эгалари маҳаллий ва миллий сайловларда қат-
нашиш ҳуқуқига эга эмасдилар [26].
Ичдуйгу ва Аксел (2013) томонидан так-
лиф қилинган тасниф бўйича, Туркияда тўр-
тинчи давр ХХI асрда бошланди ва бунда мигра-
цияни бошқаришнинг янги шакллари кузатил-
ди. 2000-йиллардан кейин Туркия миграцион
сиёсат юритишда бир қатор қийинчиликларга
дуч кела бошлади. Мамлакат жуда юқори суръ-
атларда миграция транзитига айланди. Мазкур
даврда миграцион жараёнлар умумий тарзда
тўрт хил категориядаги шахслар билан боғлиқ
равишда ўзгарди:
1. Норационал меҳнат мигрантлари –
мамлакат ҳудудида етарлича рухсатларсиз меҳ-
нат фаолияти билан шуғулланаётган чет эл фу-
қаролари;
2. Транзит мигрантлар – Туркиядан учин-
чи давлатга кўчиш ўтиш мақсадида транзит си-
фатида фойдаланаётган мигрантлар;
3. Бошпана қидириб юрган шахслар ва қо-
чоқлар – ўз мамлакатларидаги ижтимоий-сиё-
сий ҳолатнинг ёмонлашуви натижасида кўчиш
мақсадида Туркия давлат чегарасини норасмий
равишда кесиб ўтаётган шахслар;
4. Рационал меҳнат мигрантлари – Тур-
кияга расмий равишда ўқиш, ишлаш, истиқомат
қилиш учун келаётган, ушбу фаолиятлар билан
шуғулланиш учун расман рухсатга эга чет эл
фуқаролари ва уларнинг оила аъзолари.
Норационал меҳнат мигрантлари сони ва
кўламини аниқлаш жуда қийин масала, лекин
умумий тренд шундайки, бу кўрсаткич борган
сари ошиб бормоқда. Транзит мигрантлар ҳа-
қида тўхталадиган бўлсак, маълумотларга кўра,
1995-2013 йилларда ярим миллиондан ортиқ
шахслар Туркия ҳудудидан Европага кўчиб
ўтиш учун транзит сифатида фойдаланишган.
Асосий оқим эса, Ўрта Шарқ, Осиё ва Африка
давлатларидан бўлган. 1990-йиллардан кейин,
собиқ Совет Иттифоқининг парчаланиши нати-
жасида ҳам ярим миллионга яқин мигрантлар у
ёки бу кўринишда Туркия ҳудудида фаолият
олиб боришган.
Миграция жараёнларини тартибга солиш
учун 2000-йиллардан кейинги даврда Туркияда
бир қатор амалий қадамлар ташланди. 2003
йилда Чет элликларнинг ишлашларига рухсат
бериш тўғрисидаги 4817-сонли Қонун, 2013
йилга келиб эса, Чет элликлар ва халқаро ка-
филлик тўғрисидаги 6458-сонли Қонун қабул
қилинди. Мазкур икки ҳужжат асосида Европа
ва жаҳон стандартларига мос самарали ва адо-
латли бошқарув тизими жорий этилди. Ушбу
тизим бўйича мавжуд масалаларни ижро этув-
чи асосий институти сифатида 2013 йилда Тур-
кия Республикаси Ички ишлар вазирлиги қо-
шида ташкил этилган Иммиграция масалалари
бўйича бош бошқармани (Directorate General of
Migration Management) кўрсатишимиз мумкин.
Хусусан, 6458-сонли Қонуннинг 103-моддасида
“Иммиграция масалалари бўйича бош бошқар-
ма миграцияга оид сиёсат ва стратегияларни
амалга ошириш, тегишли ташкилот ва агент-
ликлар орасида мувофиқлаштириш вазифасини
бажариш, чет эл фуқароларининг Туркияга ки-
риши, истиқомат қилиши, ва мамлакатдан чи-
қиб кетиши, халқаро ҳимояланиши, вақтинча-
лик ҳимояланишини ташкиллаштириш ва одам
савдоси қурбонларини ҳимоялаш мақсадида
Ички ишлар вазирлиги қошида ташкил этил-
ган”[27]. Шуни таъкидлаш керакки, ҳозирги
пайтда юқорида кўрсатилган масалаларнинг
аксарияти Туркия миллий полицияси (General
Directorate of Security) томонидан амалга оши-
рилади. Лекин келажакда бу вазифаларни бос-
қичма-босқич равишда Иммиграция масалала-
ри бўйича бош бошқарма ваколатига ўтказиш
кўзда тутилган[6]. Мазкур ташкилот томони-
дан берилган маълумотлар таҳлили шуни кўр-
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
74
сатадики, 2018 йилда 40 миллионга яқин шахс-
лар Туркияга кирган. Йиллар давомида эса,
умумий ўсувчи трендни кўриш мумкин (3-
расм).
3-расм. 2005-2018 йилларда Туркия ҳудудига кирган шахслар сони [28]
2018 йилда қуйидаги давлатлар фуқаро-
лари Туркияга кириш бўйича етакчилик қи-
лишган: Россия (5,99 млн.), Германия (4,49
млн.), Болгария (2,41 млн.), Буюк Британия
(2,24 млн.) ва Грузия (2,1 млн.). Туркиядан чи-
қиб кетган шахслар бўйича рақамлар ҳам кир-
ган шахслар бўйича рақамлар билан деярли бир
хил. Мисол учун, 2018 йилда 39,3 миллион
шахс, асосан, яна ўша Россия, Германия, Болга-
рия, Буюк Британия ва Грузия фуқаролари Тур-
киядан чиққан[28]. 2016 йилдаги пасайиб ке-
тишни эса, шу йили Туркияда юз берган давлат
тўнтарилишига бўлган ҳаракат натижаси сифа-
тида талқин қилишимиз мумкин.
Маълумотларга эътибор берадиган бўл-
сак, Туркияда яшаш ҳуқуқини (residence permit)
олиш бўйича сонлар ҳам борган сари ортиб бор-
моқда. Буни 4-расмда ҳам кўришимиз мумкин.
Шу билан бирга, яшаш ҳуқуқини электрон тарз-
да расмийлаштираётганлар сони ҳам кўпайиб
бормоқда. 2016 йилда мазкур йўналиш бўйича
490 799 киши расмийлаштирилган бўлса, 2017-
2019-йилларда мос равишда 588 521, 722 932,
1 125 847 киши Туркияда яшаш ҳуқуқини элек-
трон тарзда расмийлаштирган. Ҳозирда, яшаш
ҳуқуқини расмийлаштиришнинг асосий тўрт
туридан фойдаланилмоқда: қисқа муддатли,
оила билан боғлиқ, таълим билан боғлиқ, иш-
лаш билан боғлиқ. 2018 йил маълумотларига
мурожаат қилсак, шуни кўришимиз мумкинки,
қисқа муддатли яшаш ҳуқуқининг улуши жуда
юқори (5-расм).
Умуман олганда, Туркия миграцион сиё-
сатининг шаклланиш босқичларини ўрганишда
Ичдуйгу ва Аксел (2013) томонидан олиб бо-
рилган тадқиқот глобал жараёнларга эътибор
берган бўлса, баъзи бир бошқа олимлар, жум-
ладан, Айдин (2016) хусусий ҳолларга мурожа-
ат қилиш орқали, миграцион сиёсат қандай ўз-
гарганлигини даврлаштирган.
У Туркия ва Гер-
мания орасидаги миграцион жараёнларни ўрга-
ниш бўйича фундаментал тадқиқот олиб бор-
ган. Унинг фикрича, 1961 йил икки давлат ўрта-
сида миграция муносабатларидаги энг муҳим
сана ҳисобланади. Олдин айтиб ўтганимиздек,
айнан шу йили Туркия ва Ғарбий Германия
Меҳнат шартномалари бўйича келишувни им-
золашади.
4-расм. 2005-2019 йилларда Туркияда яшаш ҳуқуқи берилганлар сони [29]
Натижада, 1961 йилдан ҳозиргача бўлган
даврда Германияда истиқомат қилувчи турк-
лар сони бир неча мингдан 1,5 миллионга етди
[8]. Германиядаги турклар сони ҳақида тўхтал-
ганимизда, турли манбаларда турли хил ра-
қамларни учратишимиз мумкин. Масалан, 2011
йилда Германияда ўтказилган аҳолини рўйхат-
га олишда 2,7 миллион Германия фуқаролари
ота-онасидан ҳеч бўлмаганда биттаси Туркия-
дан эканлигини айтишган [30].
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
75
5-расм. 2018 йилда яшаш ҳуқуқи турлари [29]
АҚШдаги Германия элчихонаси эса, Гер-
манияда 4 миллион атрофида турклар истиқо-
мат қилиши ҳақида маълумот беришган[31].
Конрадт ва Лангенбахер (2013) Германияда ке-
либ чиқиши тўлиқ ёки қисман Туркияга бориб
тақаладиган 2,5 миллиондан 4 миллионгача
шахслар яшашини аниқлашган[32]. Ҳаттоки
баъзи тадқиқотчилар томонидан мазкур рақам
7 миллионга тенг эканлиги ҳам таъкидланган
(Тесса, 2005) [33].
Айдин (2016) тадқиқотларига қайтади-
ган бўлсак, у Туркия-Германия миграцияни 6
даврга ажратди (4-жадвал).
4-жадвал
Туркия ва Германия ўртасидаги миграция тўлқинлари [8]
1-тўлқин
да 1961 йилдан кейин турк
мигрант ишчилари контракт асосида Ғарбий
Германия ҳудудига ишлаш мақсадида кўчиб
кела бошлаган. Уларни Германия Марказий
меҳнат бошқармаси (Bundesagentur für Arbeit)
меҳнат шартномаси асосида ишга ёллаган.
1973 йилга келиб (
2-тўлқин
), Меҳнат
шартномаси асосида ишчиларни ёллаш кели-
шуви тўхтатилади. Шунга қарамасдан, шу
пайтгача Германияда фаолият юритиб келган
турклар ватанларига қайтиб кетишни исташ-
майди. Аксинча, уларнинг ёнларига ота-онала-
ри ва фарзандлари кўчиб кела бошлашади.
3-тўлқин.
1970-йиллар ва 1980-йиллар-
нинг бошидаги Туркиядаги сиёсий нотинчлик
кўпгина туркларнинг Германиядан сиёсий
бошпана сўрашига олиб келди. Германия қо-
нунчилиги бўйича, бошпана сўраш ва уни олиш
учун кетадиган вақт нисбатан юқори бўлган-
лиги учун, аксарият янги кўчиб келганлар но-
қонуний фаолият турлари билан шуғулланиш-
ди, асосан, қора ишчи бўлиб ишлай бошлашди.
4-тўлқин.
1983 йилда Германия ҳукума-
ти Чет элликлар репатриациясини қўллаб-қув-
ватлаш бўйича қонун (Gesetz zur Förderung der
Rückkehrbereitschaft von Ausländern) чиқарди.
Бу қонунга кўра, иммигрант ишчилар ва улар-
нинг оила аъзолари ўз ватанларига қайтиб ке-
тишлари кўзда тутилган эди. Сиёсатшунослар
ушбу қонун амалда кўпгина иммигрантлар-
нинг ватанларига қайтишига олиб келишини
ўйлашганди, шунингдек, Германияда қолган
иммигрантларнинг жамиятга интеграцияси
осонлашишини мақсад қилишганди[35]. Қонун
бўйича Германияда энг камида икки йил иш-
лаган шахсга 10 500, ҳар бир оила аъзосига эса,
1 500 Германия маркаси берилди. Бундан таш-
қари, мазкур шахсларнинг пенсия жамғармаси-
га тўловлари ўзларига тўлиқ ҳисобланадиган
бўлди. Натижада 250 000 га яқин турклар ўз
ватанларига қайтишди [8].
5-тўлқин.
1990-йилларда Туркияда Кур-
дистон Ишчилар Партияси (PKK, Partiya Kar-
kerên Kurdistanê) ва амалдаги ҳуқумат орасида-
ги қуролли тўқнашувлар жиддий оқибатларга
олиб келди. Натижада, кўпгина курдлар Герма-
нияда сиёсий бошпана топишди. Бу эса, ўз нав-
батида Германиядаги турклар ва курдлар ора-
сидаги зиддиятнинг кучайишига ҳамда турк
диаспорасининг янада парчаланишига олиб
келди [36].
Давр
Йиллар
Қисқача хусусияти
1-тўлқин
1961-1973-йиллар
Меҳнат шартномаси асосида ишчиларни ёллаш
2-тўлқин
1973 йилдан 1980-йилларгача
Шахсларнинг оилалари билан бирлашиши ва норационал миграция
3-тўлқин
1980-йиллар бошлари
Бошпана қидириб юрган шахслар ва қочоқлар миграцияси
4-тўлқин
1983-1985-йиллар
Мигрантларнинг қайтиши
5-тўлқин
1990-йиллар
Қочоқларнинг иккинчи тўлқини
6-тўлқин
2000-йиллар
Айланма миграция
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
76
6-тўлқин.
2000-йиллардан
кейинги
даврда нафақадаги туркларнинг Германия ва
Туркия ўртасида мавсумий айланма миграция-
си жуда оммалашди. Бундан ташқари, баъзи
бир турк бўлмаган Германия фуқароларининг
ҳам Туркияга миграция салмоғи ҳам анча оғир-
лашди. Биргина 2008 йилда 10 000 га яқин Гер-
мания фуқаролари Туркияда яшаш ҳуқуқини
(residence permit) олишди. Уларнинг аксарияти
турк эмаслиги ҳақида хулоса қилиш мумкин,
чунки келиб чиқиши турк бўлган шахслар Тур-
кияда яшаш ҳуқуқини расмийлаштиш орқали
эмас, балки “Кўк карта” (Mavi Kart, Blue Card)
олиб фаолият юритишади. Шунингдек, 2008
йилда 23 000 га яқин Германия фуқаролари
Туркияда кўчмас мулк харид қилишган [37].
Мазкур давр юзасидан олимлар эътиборини
тортган яна бир ҳолат шуки, Германияда ис-
тоқомат қилувчи келиб чиқиши турк бўлган
юқори малакали шахслар паст малакали шахс-
ларга нисбатан халқаро даражада кўпроқ мо-
бил ва Туркияга кўчишга кўпроқ мойил-
роқ[38].
Умуман олганда, Германия ва Туркия
орасидаги миграцион жараёнлар жуда ҳам
ранг баранг бўлганлигини кўришимиз мумкин.
Германия учун миграция асосан меҳнат бозо-
ридаги талабни қондириш инструменти сифа-
тида намоён бўлган бўлса, Туркия учун эса, бу
жараён – иқтисодий ривожланиш, модерниза-
ция ва миллий тикланиш билан боғлиқ. Лекин
охирги 10 йилликдаги икки мамлакат ўртаси-
даги миграцион жараёнларга назар ташлайди-
ган бўлсак, шуни кўрамизки, Германия учун
салбий миграция сальдоси кузатилмоқда. Яъни
2006 йилдан кейинги даврда, Туркияга Герма-
ниядан келаётганлар сони тескари йўналишда
ҳаракатланаётганлар сонидан доимий равиш-
да камроқ бўлмоқда [39, 40].
Туркларнинг Германиядаги ҳозирги ҳо-
лати ҳам эътиборга молик. 2009 йилда Локал
ва Дер Шпигель нашрлари томонидан қизиқ
маълумотлар ошкор қилинди. Уларга кўра,
Германиядаги этник турклар меҳнат бозорида
ва таълимда бошқа гуруҳ мигрантларга
нисбатан анча орқада. Шунингдек, турк иммиг-
рантлари меҳнат бозорида энг муваффақият-
сиз ҳисобланишади. Уларнинг 30% мактабни
тугатмайди, аксарият қисми одатда ишсиз,
бундан ташқари, бошқалар билан солиштир-
ганда, мазкур гуруҳда уй бекалари улуши жуда
юқори ҳамда кўпчилиги истиқомат қилиш
учун ажратиладиган нафақага кун кўришади.
Германия Федерал статистика бошқармаси
маълумотлари эса, турк аёлларининг тахминан
30 % расман иш билан банд эканлигини кўр-
сатади. Бу кўрсаткич Германиядаги аёллар
бандлигининг ярмигагина тенг. Иккинчи то-
мондан, бошқалар билан таққосланганда, турк-
ларда туғилиш даражаси жуда баландлигини
кўриш мумкин[41].
Хулоса.
Туркия Республикаси ўзининг
деярли 100 йиллик тарихи давомида мин-
тақавий миграцион жараёнларнинг марказида
бўлди ва миграциянинг турли-туман шакллари
ва кўринишлари кузатилди. Мамлакатдаги
миграция жараёнлари эволюцияси ҳам эъти-
борга молик. Мазкур эволюциянинг илк давр-
ларида миллат вакилларини бир маконда бир-
лаштириш мақсади юзага чиққан бўлса, кейин-
ги даврларда, мос равишда, келишувлар орқа-
ли чет элга меҳнат қилиш мақсадида кўчиш,
мигрантларнинг ўз оилалари билан бирлаши-
ши, бир неча сиёсий нотинчликлар натижаси-
даги кўчишлар, бундан ташқари Туркиянинг
мигрантлар учун транзит давлат сифатида
шаклланиши юз берди. Натижада, замонавий
Туркиядаги миграциянинг ҳозирги босқичини,
асосан, транзит ва туризм билан боғлиқлигини
кўришимиз мумкин. Умуман, шуниси аниқки,
миграция Туркиянинг иқтисодий ривожлани-
шида ва модернизациясида жуда катта ўрин
тутади. Шу нуқтаи назардан, мамлакатдаги
миграция оқимлари, уларда қатнашаётган ҳар
бир индивидлар ёки гуруҳларнинг иқтисодиёт
учун қандай таъсир ўтказаётганлигини ўрга-
ниш, таҳлил қилиш ва тегишли хулосалар чи-
қариш жуда муҳим. Чунки, бундай хулосалар
келгусида Туркия тажрибасини амалда жорий
қилиш учун катта аҳамият касб этади. Мигра-
ция жараёнларининг иқтисодиётга таъсирини
эса, мазкур йўналишда фаолият юритаётган
институтларнинг моҳиятини англамасдан,
ушбу жараёнлардаги институтционал ўзга-
ришларни мукаммал таҳлил қилмасдан туриб
тўлиқ тушуниб бўлмайди. Шу нуқтаи назардан,
миграция институтларини тизимли тарзда
ўрганиш ва улар фаолиятини оптималлашти-
риш йўлларини излаб топиш илмий-амалий
жиҳатдан муҳим аҳамиятга эга деб ҳисоблай-
миз.
Фойдаланилган адабиётлар.
1. Massey, D. (1999). International Migration at the Dawn of the Twenty-First Century: The Role of the State. Population
and Development Review. Vol.25, No.2. pp. 303-322.
2. Stowasser, B. (2002). The Turks in Germany: From Sojourners to Citizens. Muslims in the West. Oxford University Press.
pp. 52-68.
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
4
77
3. Martin, P. (2002). Germany: Managing Migration in the 21st Century. Institute of European Studies. UC Berkeley.
Working Paper Series.
4. Kirişci, К. (2003). Turkey: A Transformation from Emigration to Immigration. Migration Information Source Paper.
Migration Policy Institute. Washington.
5. Canpolat, H. (2012). Global migration and development of migration policies of Turkey and European Union.
https://doi.org/10.13140/rg.2.2.20501.88804
6. İçduygu, A. & Aksel, D. (2013). Turkish Migration Policies: A Critical Historical Retrospective. Perceptions. Vol.18, No.3.
pp. 167-190.
7. Bilgili, O. & Agimi, I. (2015). Supporting Immigrant Integration in Europe: What Role for Origin Countries’ Subnational
Authorities? Brussels. Migration Policy Institute Europe.
8. Aydın, Y. (2016). The Germany-Turkey Migration Corridor: Refitting Policies for a Transnational Age. Washington, DC.
Migration Policy Institute.
9. Holzmann, R. & Fuchs, M. & Paçacı Elitok, S. & Dale, P. (2016). Assessing Benefit Portability for International Migrant
Workers: A Review of the Germany-Turkey Bilateral Social Security Agreement. World Bank Social Protection & Labor
Discussion Paper No.1606. World Bank Discussion Papers.
10. Eichengreen, B. & Ritschl, A. (2009). Understanding West German economic growth in the 1950s. Cliometrica 3. pp.
191–219. https://doi.org/10.1007/s11698-008-0035-7
11. Shonick, K. (2009). Politics, Culture, and Economics: Reassessing the West German Guest Worker Agreement with
Yugoslavia. Journal of Contemporary History. Vol.44, Issue 4. pp. 719-736.
12. Larry, N. (2007). The Economics of Europe and the European Union. Cambridge University Press. p. 215.
13. Knortz, H. (2008). Diplomatische Tauschgeschäfte. “Gastarbeiter” in der westdeutschen Diplomatie und
Beschäftigungspolitik 1953-1973. Böhlau Verlag, Köln.
14. Gerling, V. (2001). Soziale Dienste fur zugewanderte Senioren/innen. Erfahrungen aus Deutschland. S. 78.
15. Akgunduz, A. (2006). Labour Migration from Turkey to Western Europe-1960-1974. Amsterdam. University of
Amsterdam.
16. Abadan-Unat, N. (1976). Turkish Workers in Europe, 1960-1975. A Socio-Economic Reappraisal. Brill. Social,
Economic and Political Studies of the Middle East and Asia. p. 7.
17. Volker, G. (1976). Turkish Labour Migration to Germany: Impact on both Economies. Middle Eastern Studies. Vol. 12
Issue 1. pp. 45-72.
18. Germany Unemployment Rate. (n.d.). https://tradingeconomics.com/germany/unemployment-rate дан олинди.
19. Sayarı, S. (1986). Migration Policies of Sending Countries. Annals. Vol. 485. pp. 87-97.
20. Turkey: Human Rights Denied. (1988). Amnesty International. London.
21. Martin, P. (1991). The Unfinished Story: Turkish Labour Migration to Europe. Geneva. International Labour Office.
22. Turkey Inflation Rate. (n.d.). https://tradingeconomics.com/turkey/inflation-cpi дан олинди.
23. Curtis, G. (1992). Bulgaria: A Country Study. Washington. GPO for the Library of Congress.
24. Metz, H. (1996). Turkey: a country study. Federal Research Division. Library of Congress. 5
th
ed. p. 90.
25. Mügge, L. (2011). Managing Transnationalism: Continuity and Change in Turkish State Policy. International
Migration. 50. 20-38.
26. Faist, T. (2016). Dual Citizenship in Europe: From Nationhood to Societal Integration. Routledge. USA. p. 133.
27. Turkey: Law No. 6458 of 2013 on Foreigners and International Protection. 4 April 2013. Retreived from
https://www.refworld.org/docid/5167fbb20.html on 14 February 2020.
28. Иммиграция масалалари бўйича бош бошқарма. https://en.goc.gov.tr/entry---exit дан олинди.
29. Иммиграция масалалари бўйича бош бошқарма. https://en.goc.gov.tr/residence-permits дан олинди.
30. Zensusdatenbank - Ergebnisse des Zensus 2011. https://ergebnisse.zensus2011.de/ дан олинди.
31. German Missions in the United States. (2016). Immigration and Cultural Issues between Germany and its Turkish
Population Remain Complex.
32. Conradt, D., & Langenbacher, E. (2013). The German Polity. Rowman&Littlefield Publishers. pp. 114-115.
33. Szyszkowitz, T. (2005). Europe Confronts Terrorism. Palgrave Macmillan. p. 53
34. Old Faultlines. (2016). The Economist. https://www.economist.com/europe/2016/08/06/old-faultlines дан олинди.
35. Klusmeyer, D., & Papademetriou, D. (2009). Immigration Policy in the Federal Republic of Germany. New York.
Berghahn Books.
36. Ostergaard-Nielson, E. (2003). Transnational politics: Turks and Kurds in Germany. New York. Routledge.
37. İçduygu, A., & Erder, S., & Gençkaya, Ö. (2014). Türkiye’nin Uluslararası Göç Politikaları 1923-2023: Ulus Devlet
Oluşumundan Ulus Devlet Ötesi Dönüşümlere. MireKoç Raporları. İstanbul. Koç Üniversitesi.
38. Alscher, S., & Baraulina, T., & Müller, B. (2014). ‘Exodus’ oder Normalität? Annäherung an Umfang und Struktur
türkeistämmiger Abwanderung. Nürnberg: Bundesamt für Migration und Flüchtlinge, pp. 86-159.
39.
Bundesamt
für
Migration
und
Flüchtlinge
(BAMF).
(2016).
Migrationsbericht
2014.
https://www.bamf.de/SharedDocs/Anlagen/DE/Forschung/Migrationsberichte/migrations
2014.pdf?__blob=publicationFile дан олинди.
40. Nottmeyer, O. (2009). Wedding Bells Are Ringing: Increasing Rates of Intermarriage in Germany. Migration Policy
Institute.
41. Riphahn, R. & Sander, M. & Wunder, C. (2010). The Welfare Use of Immigrants and Natives in Germany: The Case of
Turkish Immigrants. LASER Discussion Papers – Paper No. 44.
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
