Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
6
25
countries (Russia, Brazil, India, China), the pro-
duction of electricity from renewable sources is
estimated at tens of billions of kilowatt-hours,
and in the United States at over 100 billion
kilowatt-hours per year. Almost all leading
countries are planning to reach a 30% share of
renewable energy by 2030.
Correspondingly, the market of installa-
tions and equipment for alternative energy
expanded during this period, the forecasts of
which growth rate in the next decade is one of
the highest. We should note the high technolo-
gical effectiveness and advanced scientific and
technological level of many developments and
equipment in the "green" sector, which is clearly
visible in Japan, as well as Germany, several
other European countries, the U.S., South Korea
and the BRICS countries.
Modernization of infrastructure, especially
in the energy industry, is one of the key priorities
of the Republic of Uzbekistan. The reserves of
renewable energy resources of the Republic of
Uzbekistan are large. Mainly it concerns solar
energy. The Republic of Uzbekistan is located in
an excellent climatic and geographical zone. It is
possible to use solar energy on industrial scale
here. The regional potential of wind energy is
relatively small and geographically limited. The
most correct approach is to combine different
types of RES, in this case - solar and wind.
The total stock of thermal energy of the
Republic of Uzbekistan is quite large. It many
times exceeds the potential of solar energy. What
cannot be said about technical potential. Simple
and economically profitable technologies of
production of this energy are necessary here.
Also, the processing of domestic waste can be
considered as economically viable renewable
energy sources. Biological gas (methane) pro-
duced from MSW (municipal solid waste) can be
used as a source of electricity and heat.
So, today we can say about renewable
energy as a competitive way to produce electri-
city. The development of renewable energy is a
mechanism to stimulate the development of
high-tech economy, brand new technologies,
new directions in science, which solves the
problem of employment and creation of new jobs
for the development of new branches of science
and engineering, based on high-tech and
"environmental" innovations.
References:
1. Energy in the 21st Century. - time to act. WEC Report, 2000.
2. Skinner, Brian J. Will mankind have enough earthly resources? American Scientist, vol. 64 (May-June issue), 1989
3. Hydrocarbon resources of the world / M.V. Golitsyn, O.N. Bazhenova, N.V. Pronina. – Moscow, 2005.
4. Digital Energy: A New Paradigm of Functioning and Development. Under the editorship of Prof. N.D. Rogalyov.
Moscow, 2019. – p. 263.
5.
The
green
economy:
trade
and
sustainable
development
implication.
/
URL:
http://unctad.org/en/docs/ditcted20102_en. pdf
ЎЗБЕКИСТОНДА ҚАЙТА ТИКЛАНУВЧИ ЭНЕРГИЯ МАНБАЛАРИДАН
САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ МАСАЛАЛАРИ
Ханкелдиева Гўзал Шеровна -
и.ф.д., Фарғона политехника институти
Аннотация.
Мақолада мамлакатимизда қайта тикланувчи энергия манбаларидан самарали фойдаланиш
масалаларини назарий маълумотлар асосида ўрганилган. Тадқиқот жараёнида жаҳон энергия истеъмоли прогнози
ишлаб чиқилган ва мамлакатимизда қайта тикланувчи энергия манбалари салоҳияти асосланган, шунингдек, қайта
тикланувчи энергия манбаларидан самарали фойдаланиш масалалари юзасидан таклиф ва тавсиялар ишлаб
чиқилган.
Таянч иборалар:
энергетик салоҳият, самарадорлик, энергетик сиёсат, қайта тикланиш энергия манбалари,
энергия бозори, энергия ресурслари
Аннотация.
В статье исследуются теоретические вопросы эффективного использования возобновляемых
источников энергии в нашей стране. В рамках исследования разработан прогноз мирового потребления энергии, а
также обосновано использование потенциала возобновляемых источников энергии, разработаны предложения и
рекомендации по эффективному использованию возобновляемых источников энергии в нашей стране.
Ключевые слова:
энергетический потенциал, эффективность, энергетическая политика, возобновляемые
источники энергии, энергетический рынок, энегетические ресурсы.
Annotation.
The article examines the theoretical issues of effective use of renewable energy sources in our country. The
study has developed a forecast of global energy consumption, as well as justified the use of the potential of renewable energy
sources, developed proposals and recommendations for the effective use of renewable energy sources in our country.
Key words:
energy potential, efficiency, energy policy, renewable energy sources, energy market, energy resources.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
6
26
Дунё ялпи ички маҳсулоти ҳажми ва
аҳоли сонининг ўсиб бориши, инсониятнинг
табиатга салбий таъсири натижасида вужуд-
га келаётган экологик муаммоларнинг жид-
дийлашуви ҳамда дунё энергия ресурслари-
нинг чекланганлиги яқин келажакда жаҳон
энергетика балансида қайта тикланувчи
энергия манбалари улушининг тез суръат-
ларда ошишини таъминлайди. “Барқарор
ривожланиш” ва “яшил иқтисодиёт” концеп-
цияларининг глобал даражада консенсус да-
ражасига кўтарилиши, жаҳон мамлакатла-
рининг юқори иқтисодий ўсишга эришиш
каби мақсадларини ўз олдига қўяди.
Ушбу вазифанинг амалга оширилиши
нафақат соғлом атроф-муҳитни таъминлаб-
гина қолмай, мамлакатларнинг ёқилғи им-
портига боғлиқлигини камайтириш, электр
энергия билан таъминланганлик даражасини
ошириш, янгидан-янги иш ўринларининг
яратилиши ва бошқа кўплаб имкониятларни
беради. Бугунги кунда қайта тикланувчи
энергия манбаларининг глобал энергия
истеъмолидаги улуши 19,3 фоизни электр
энергияси ишлаб чиқариш ҳажмидаги улуши
26 фоизни ташкил қилмоқда[1].
Ўзбекистон Республикаси 2018 йилда
Париж битимини (Париж, 2015 йил 12
декабр) ратификация қилди ва уни амалга
ошириш юзасидан: 2030 йилга бориб иссиқ-
хона газларининг ялпи ички маҳсулот бирли-
гига нисбатан солиштирма ажратмаларини
2010 йилдаги даражадан 10 фоизга қисқарти-
риш миллий миқдорий мажбуриятини қабул
қилди. Шунингдек, “2019-2030 йиллар даври-
да Ўзбекистон Республикасининг «яшил»
иқтисодиётга ўтиш стратегияси”га кўра 2030
йилга бориб, Ўзбекистонда электр энергия
ишлаб чиқариш умумий хажмида қайта тик-
ланувчи энергия манбалари (ҚТЭМ) улушини
25 %га етказиш, энергия самарадорлиги кўр-
саткичини 2 баробарга ошириш ва ЯИМ угле-
род сарфи ҳажмини камайтириш, аҳоли ва
иқтисодиёт тармоқларини замонавий, арзон
ҳамда ишончли энергия билан 100 фоиз таъ-
минлаш кўзда тутилмоқда.
Н.П. Калашниковнинг тадқиқотларида
қайта тикланувчи энергия манбаларига
қуёш, шамол, биомасса энергияларидан таш-
қари денгиз сатҳининг тушишиши ва кўтари-
лиши, денгиз тўлқинларининг энергиялари
ҳам киритилган[2].
Э. Бикеева тадқиқотларида қайта тик-
ланувчи энергия манбаларига паст салоҳият-
ли иссиқлик энергиялари ва геотермал энер-
гия ҳам киритилган деб таъкидланган.
Бизнинг фикримизча, қайта тикланув-
чи энергия - бу ўз-ўзидан ва табиий тугаллан-
майдиган жараён натижасида тезда тиклана-
диган ва тўлдириладиган табиий ресурслар
ёрдамида ҳосил қилинадиган экологик жи-
ҳатдан тоза энергиядир. Бундай энергия тури
бутунлай тугамайди, у қиска вақт оралиғида
яна ўз ўрнини тўлдириб боради.
Жаҳон тараққиёти шуни кўрсатмоқда-
ки, бугунги кунда ЯИМнинг энергия сиғими
кўрсаткичининг дунё буйича ўртача қиймати
240 кг.н.э./1000 АҚШ долларни ташкил
қилмокда. Ўзбекистон ялпи ички маҳсулоти
энергия сиғими кўрсаткичи Евро иттифоқ-
нинг умумий кўрсаткичидан қарийб 4 баро-
барга, дунё бўйича ўртача кўрсаткичдан
2 баробарга ортиқлиги мамлакатимизда
яқин келажакда энергия ресурсларидан са-
марали фойдаланишнинг етарлича имко-
ниятлари борлигини кўрсатади. Шу мақсад-
да, 2030 йилгача мамлакатимиз энергия сиё-
сати олдига ялпи ички маҳсулот энергия си-
ғимини икки баробарга камайтириш, ялпи
ички маҳсулотни яратиш учун 240 кг.н.э.
сарфланишига эришиш устувор мақсад қилиб
белгиланмоқда.
1-расм. Жаҳон энергия истеъмоли прогнози (млрд.т.н.э.)
Манба:
Муаллиф ишланмаси.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
6
27
Жаҳоннинг аксарият мамлакатларида
қайта тикланувчи энергетика бўйича: атмос-
ферага чиқариладиган парник газлари миқ-
дорини камайтириш, сўнгги энергия истеъ-
молида ҚТЭМ улушини ошириш ҳамда энер-
гияга бўлган ўсиб бораётган талабни тўлиқ
қондиришга йўналтирилган қатор мақсадлар
қўйилмоқда. Мамлакатимизда ҳам ушбу соҳа-
ни ривожлантириш ва умумий энергия ба-
лансида бу турдаги энергия улушини оши-
ришга йўналтирилган қатор мақсадлар иш-
лаб чиқилмоқда. Жумладан, қайта тикланув-
чи энергетикани янада ривожлантиришнинг
мақсадли параметрлари: 2025 йилга келиб
электр энергиясини ишлаб чиқариш қувват-
лари таркибида қайта тикланувчи энергия
манбаларининг ҳиссасини 10-12 фоиздан 20
фоизга, жумладан, гидроэлектростанциялар
бўйича 10-12 фоиздан 15,8 фоизга, қуёш
энергетикаси бўйича 2,3 фоизга, шамол энер-
гетикаси бўйича 1,6 фоизга етказиш кўзда
тутилмоқда[3]. Жаҳон Банки ва Қайта тикла-
нувчи энергетика бўйича халқаро агентлик
(IRENA) маълумотларига кўра, бугунги кунда
мамлакатимизда қайта тикланувчи энергия
манбаларининг умумий сўнгги энергия
истеъмолидаги улуши 2,9 %ни ташкил қил-
моқда, бу кўрсаткич 2030 йилга 16 % га, 2050
йилгача 19 %га етиши прогноз қилинмоқ-
да[4].
Мамлакатимизда қайта тикланувчи
энергия манбаларининг йирик салоҳияти
экологик тоза ва яшил иқтисодиётни ривож-
лантиришга янада туртки бўлади. Ўзбекис-
тоннинг қайта тикланувчи энергия манбала-
рининг техник салоҳияти 179,3 млн. т.н.э.га
тенг. Ушбу салоҳиятнинг асосий улушини
қуёш энергияси ташкил қилиб, унинг техник
салоҳияти 177 млн. т.н.э.га тенг. Қуёш энер-
гиясининг техник салоҳияти мамлакатимиз
бирламчи энергия истеъмолидан қарийб 4
баробарга ортиқдир. Шамол энергиясининг
умумий салоҳияти 2,2 млн. т.н.э.ни ташкил
қилиб, унинг 19 фоизини техник ўзлашти-
риш имконияти мавжуд. Геотермал энергия-
нинг 0,3 млн. т.н.э. қисминигина техник жи-
ҳатдан ўзлаштириш имконияти мавжуд.
Энергияга бўлган умумий талабни тў-
лиқ қондириш, юқори иқтисодий самарадор-
лик, атроф-муҳитга салбий таъсирни камай-
тириш каби қатор масалаларни ҳал қилиш
имконини берганлиги учун, сўнгги йилларда
мамлакатимизда умумий энергия балансида
қайта тикланувчи энергия манбаларининг
улуши ортиб бормоқда. Ушбу энергия манба-
ларининг умумий қуввати 2000-2018 йиллар-
да жами 403 МВт.га ошиб, 2018 йилда 1844
МВт.ни ташкил қилган [5].
1-жадвал
Ўзбекистонда қайта тикланувчи энергия манбалари салоҳияти
Қайта тикланувчи энергия манбалари
Умумий
салоҳият
Техник
салоҳият
Гидроэнергетика
9,2 млн. т.н.э.
2 млн. т.н.э.
Шамол энергияси
2,2 млн. т.н.э.
0,4 млн. т.н.э.
Куёш энергияси
50 973 млн. т.н.э.
177 млн. т.н.э.
Жами кайта тикланувчи энергия манбалари (геотермал энергиядан
ташқари)
50 984 млн. т.н.э.
179 млн. т.н.э.
Геотермал энергия
67 000 млн. т.н.э.
0,3 млн. т.н.э.
Умумий кайта тикланувчи энергия манбалари
117 984 млн. т.н.э.
179,3 млн. т.н.э.
Манба:
Муаллиф ишланмаси.
Мамлакатимизда ЯИМ ва аҳоли сони-
нинг ўсиб бориши билан электр энергияга
бўлган талаб ва уни ишлаб чиқариш ҳажми
ошиб бормоқда. Иқтисодиётимизда йиллик
электр энергия ишлаб чиқариш ҳажми 1991
йилда 54,2 млрд. кВт-соатни ташкил қилган
бўлса, 1996 йилгача бу кўрсаткич сезиларли
даражада камайган ва 45,4 млрд. кВт-соатга
тенг бўлган. Электр энергия ишлаб чиқариш
ҳажмидаги бу пасайишнинг асосий сабаби
мамлакатимиздаги йирик қувватга эга иссиқ-
лик электр станциялар (ИЭС) таркибидаги
30-40 йил олдин қурилган энергия блокла-
рининг эскириши ҳисобланади. Модерниза-
ция ва янги энергия блокларининг ишга ту-
ширилиши натижасида 1996-2018 йилларда
ишлаб чиқариш ҳажмида мунтазам ўсиш ку-
затилиб, 2018 йилда мамлакатимизда ишлаб
чиқарилган йиллик электр энергияси ҳажми
62,8 млрд. кВт-соатни ташкил қилган[4].
2030 йилга бориб йиллик электр энер-
гияси ишлаб чиқариш ҳажми 2 баробарга
ортиши прогноз қилинмоқда, бунинг учун
эса мавжуд электр энергия ишлаб чиқариш
қувватларини 2,5 баробарга ошириш кўзда
тутилмоқда[6]. Бугунги кунда мамлакати-
мизда электр энергияси ишлаб чиқаришнинг
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 2020 №
6
28
умумий қувватлари 14,1 ГВтни ташкил қи-
либ, унинг 85,8 % ИЭСларга тўғри келади.
Жаҳон Банкининг прогнозларига кўра
Ўзбекистон 2030 йилга бориб юқори ўрта
даромадли мамлакатлар қаторига киради,
ялпи ички маҳсулот ҳажми икки баробарга
ортади[7], аҳоли сони эса фаол сценарий бў-
йича 38 млн кишини ташкил қилиши прогноз
қилинмоқда. Бунинг натижасида мамлакати-
мизда энергия самарадорлиги ва тежамкор-
лигини ошириш шароитида бирламчи энер-
гия ресурсларига бўлган талабнинг ўсиши,
энергия ресурсларидан оптимал фойдала-
ниш, энергия балансини диверсификациялаш
ва муқобил энергия манбаларини кенг кў-
ламда жорий қилишни долзарб масалага
айлантиради.
Иқтисодиёт тармоқлари ва ижтимоий
соҳанинг энергия самарадорлигини ошириш,
энергия тежовчи технологияларни жорий
этиш ва қайта тикланувчи энергия манбала-
рини ривожлантириш бўйича кўплаб мақсад-
ли чора-тадбирларни амалга ошириш нати-
жасида 2025 йилга бориб мамлакатимизда
электр энергиянинг 20 фоизи (жумладан,
ГЭСлар - 16,1 %, қуёш энергияси - % ва шамол
энергияси - 1,6 %) қайта тикланувчи энергия
манбалари ҳисобига ишлаб чиқарилади.
Тадқиқотни амалга оширишда белги-
ланган вазифалардан келиб чиққан ҳолда қу-
йидаги таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилди:
- қайта тикланувчи энергия манбалари-
дан фойдаланишни рағбатлантиришнинг
тўғридан-тўғри чораларини жорий қилиш;
- бонусли тарифлар (feed-in-tariff).
Бонусли таърифлар ўрнатилган қайта тик-
ланувчи энергия ишлаб чиқарувчи асосий во-
ситаларга сарфланган харажатларни қоплаш
муддатини камайтиради;
- грантлар ва субсидиялар бериш. Дав-
лат бюджети маблағлари ҳисобига жисмоний
шахсларга қуёш фотоэлектрик станциялари
ва қуёш сув иситгичлари сотиб олиш хара-
жатларининг 50 фоизи миқдорида (уларнинг
қиймати қанчалигидан қатъий назар) ком-
пенсация, шунингдек, жисмоний ва юридик
шахсларга қайта тикланувчи энергия манба-
лари қурилмаларини харид қилишга тижорат
банкларининг кредитлари бўйича фоиз ха-
ражатларини қайта молиялаш ставкасидан
ошган қисмини тўлиқ қоплаш компенсация-
ларини тақдим этилиши лозим. Юқори миқ-
дорда энергия истеъмол қилувчи тармоқлар-
да КТЭМ қурилмаларини ўрнатиш учун дав-
лат томонидан грант ва субсидиялар берили-
ши лозим. Ушбу рағбатлантириш чоралари
қуёш панеллари, кичик шамол генераторлари
ҳамда бошқа иссиқлик ва энергия ишлаб
чиқарувчи техника-технологияларни даст-
лабки сотиб олиш, ўрнатишда қиймат билан
боғлиқ тўсиқларни бартараф этади;
- соҳада солиқ имтиёзларини жорий
қилиш;
- қайта тикланувчи энергия манбалари-
дан фойдаланишни рағбатлантиришнинг
“яшил” сертификатлаш тизими жорий қилиш
мақсадга мувофиқ;
-
солиқ имтиёзлари фақатгина амалда-
ги энергетика ресурслари тармоқларидан тў-
лиқ узиб қўйилган яшаш учун мўлжалланган
жойлардагина эмас, умумий шароитларда
яшовчи аҳолига нисбатан ҳам жорий қилини-
ши лозим.
Хулоса ўрнида айтиш мумкинки, мам-
лакатимиз яқин истиқболда юқори ўрта да-
ромадли мамлакатлар қаторидан ўрин оли-
ши ва ялпи ички маҳсулот ҳажми ҳам икки
баробарга ортиши, аҳоли сонининг ҳам дина-
мик ўсиб боришини ҳисобга олган ҳолда
яқин келажакда энергия самарадорлиги ва
тежамкорлигини ошириш шароитида ҳам
бирламчи энергия ресурсларига бўлган та-
лабнинг ортишини, энергия ресурсларидан
оптимал фойдаланиш ва муқобил энергия
манбаларини кенг кўламда жорий қилишни
тақозо этади.
Манба ва адабиётлар рўйхати:
1.
Renewables 2019 Global status Report. REN21 Steering Committee. -P. 31.
2.
Калашников Н.П. Альтернативные источники энергии. -М.: Знание. 1997 г. - С. 27.
2. Ўзбекистон Республикаси Президентининг “2017-2021” йилларда қайта тикланувчи энергетикани янада ривожлантириш,
иқтисодиёт тармоқлари ва ижтимоий соҳада энергия самарадорлигини ошириш чора-тадбирлари Дастури тўғрисида” ги 2017 йил
26 майдаги ПҚ-3012-сонли қарори.
3. Хонкелдиева Г.Ш. Электроэнергетика тармоғини узоқ муддатга мўлжалланган стратегияси //Иқтисодиёт ва
инновацион технологиялар» илмий электрон журнали. №5, 2018 й. март-апрель.
4.
International
Renewable
Energy
Agency
(IRENA).
Renewable
Capacity
Statistics
2017.
-
P.
2-4.
http://www.irena.org/DocumentDownloads/Publications/IRENA RE Capacity Statistics 2017.pdf
5.
Хонкелдиева Г.Ш. Перспективы развития электроэнергетической отрасли Республики Узбекистан в условиях
модернизации экономических отношений.//Бюллетень науки и практики. №12, 2017 г. Научный журнал. Нижневартовск. С.293-299.
6. https://rg.ru/2019/08/29/uzbekistanu-ponadobitsia-v-25-raza-bolshe-energii-k-2030-godu.html
7. Жахон банки. [Электрон ресурс]. URL: http://www.worldbank.org/en/results/2016/04/13/uzbekistan-on-the-path- to-high-
middle-income-status-by-2050 (Мурожаат санаси: 26.08.2018)
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
