Иқтисодиёт ва таълим / 202
1
йил 2
-
сон
96
Бизнинг фикримизча, корхоналар ушбу
кўрсаткични қўллаётганда
ишлаган иш кун
-
ларидан келиб чиқиб белгилаши ёки иш ку
-
нини аниқлашнинг имкони бўлмаса, умумий
ҳолда йилнинг якшанба кунлари чегирилган
ҳолда 313 (312) кун олиниши мақсадга муво
-
фиқдир. Таклиф этилган ушбу тартиб бўйича
таҳлил қилинганда, қуйидаги натижаларга
эришилади:
А
тез
.
=
(
ТМЗ
ў
.
й
.
қ
.
∗360)
С
с
.
м
.
х
.
ёки,
А
тез
.
=
(
ТМЗ
ў
.
й
.
қ
.
∗ 312)
С
с
.
м
.
х
.
Агар корхонанинг ҳақиқатда ишлаган
кунлари ҳисоб
-
китоб қилинса, бу кўрсаткич
янада ижобий кўринишга эга бўлади.
Шундай қилиб, юқорида билдирилган
таклиф ва тавсияларимизни
қурилиш мате
-
риаллари
ишлаб чиқарувчи корхоналарда то
-
вар
-
моддий захиралар таҳлилини ташкил қи
-
лишда, мавжуд ресурслардан самарали фойда
-
ланиш, ички резервларни аниқлаш, уларни
ишлаб чиқаришга жалб этиш ҳамда фаолияти
узлуксизлиги таъминлашга кенг имконият
яратади деб ҳисоблаймиз.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар рўйхати
:
1.
Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномаси. –
Т., 2020
йил 28 декабрь.
2.
Hermanson, Roger H. Accounting: a business perspective /Roger H. Hermanson, James Don Edwards, Michael W.
Maher. 6th ed., Irwin, Printed in the USA, 1995. 926 p.
3.
Бригхэм Ю., Эрхардт М. Финансовый менеджмент. Пер. с англ. –
СПб.: Питер, 2009. –
С. 118
-132.
4.
Пардаев
М.Қ. ва бошқ. Молиявий таҳлил. Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси”, 1999. 368 б.
5.
Савчук В.П. Управление финансами предприятия. Монография. –М.: БИНОМ. Лаборатория знаний, 2011
.
–С.
179.
6.
“Ўзқурилишматериаллари” уюшмаси таркибидаги йирик цемент ишлаб чиқарувчи
корхоналарнинг
молиявий ҳисоботи маълумотларидан олинди.
7.
сайти маълумотлари асосида ишлаб чиқилган
ТЎҚИМАЧИЛИК МАҲСУЛОТЛАРИ БОЗОРЛАРИНИНГ ХАЛҚАРО ВА ҲУДУДИЙ
КОНЪЮНКТУРАСИ: ЖОРИЙ ҲОЛАТ
ТАҲЛИЛИ
Абдуллаева Севарахон Хасановна
-
Фарғона политехника институтининг докторанти
Аннотация.
Тўқимачилик
саноати маҳсулотлари юқори қўшилган қиймат даражасига эга, валюта тушуми
учун қулай, мамлакат бюджетининг даромад қисмини шакллантирадиган ҳамда ижтимоий дастурларни амалга
ошириш манбаларидан бири ҳисобланади. Шунингдек, ушбу саноат тармоқ аҳолини иш жой ва даромад билан
таъминлашда ҳам муҳим ўрин тутади. Шунга кўра, тўқимачилик саноатининг мамлакат иқтисодиётини
ривожлантиришдаги ўрнини эътиборга олган
ҳолда соҳа кўрсаткичларини таҳлил этиш асосида ундаги мажуд, аммо
фойдаланилмаган имкониятларни аниқлаш зарур ҳисобланади.
Таянч сўзлар
:
тўқимачилик саноати, мамлакатларнинг экспорт таркиби, етакчи мамлакатлар, инновацион
ва сифатли дизайн, калава
-
ип импорти
Аннотация.
Продукция текстильной промышленности имеет высокий уровень добавленной стоимости,
удобна для валютных поступлений, составляет часть доходов бюджета страны и является одним из источников
реализации социальных программ. Эта отрасль также играет важную роль в обеспечении людей рабочими местами
и доходами. Соответственно, учитывая положение текстильной промышленности в развитии экономики,
необходимо определить основные, но неиспользуемые возможности в ней на основе анализа показателей отрасли.
Ключевые слова
:
текстильная промышленность, структура экспорта стран, страны
-
лидеры,
инновационный и качественный дизайн, импорт пряжи.
Annotation.
Textile industry products have a high level of added value, are convenient for foreign exchange earnings,
make up part of the country's budget revenues and are one of the sources of social programs. This industry also plays an
important role in providing people with jobs and income. Accordingly, taking into account the position of the textile industry in
the development of the economy, it is necessary to determine the main, but unused opportunities in it based on the analysis of the
industry indicators.
Key words:
textile industry, export structure of countries, leading countries, innovative and high-quality design, import
of yarn.
Кириш
.
Енгил саноат жаҳон саноат маж
-
муасининг етакчи тармоқларидан бири ҳи
-
собланади. Жаҳон ялпи маҳсулотининг
қарийб 6 фоизи, саноат мажмуасида банд
бўлганларнинг еса 14 фоиздан ортиғи унинг
ҳиссасига тўғри келади.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 202
1
йил 2
-
сон
97
Мамлакатлар
ўртасида савдо алоқалари
-
нинг йўлга қўйилиши, шунингдек барча янги
давлат ва ҳудудларнинг халқаро товар айлан
-
масига
жалб этилиши жаҳон бозорини ўзга
-
ришига ва ишлаб чиқариш соҳасидаги рақо
-
батнинг кучайишига ҳамда бозорларни кун
-
далик истеъмол ва техник маҳсулотлар билан
тўйинтириш жараёнларининг жадаллашувига
сабаб бўлмоқда. Сўнги бир неча йиллар даво
-
мида евро курсининг ошиши ва бир қатор
мамлакатларнинг тадбиркорлик фаолиятини
пасайиши натижасида енгил саноат маҳсулот
-
ларини ишлаб чиқариш стагнацияси юзага
келди ҳамда жаҳон бозорида асосий ўринни
эгаллаб келган ишлаб чиқарувчилар ўзгарди.
Ҳозирда енгил саноати соҳасида етакчи
бўлиб Хитой, Ўрта ва Жануби
-
Шарқий Осиё
мамлакатлари, шунингдек сўнги йилларда
жадал ривожланаётган Жанубий Америка
мамлакатлари ҳисобланади. Ушбу мамлакат
-
ларда енгил саноати миллий иқтисодиётни
ривожлантириш учун устувор тармоқ сифати
-
да эълон қилинган. 2020 йилгача бўлган давр
мобайнида ушбу мамлакатларнинг ишлаб чи
-
қариш тармоқлари ва ривожланаётган бозор
-
лари жаҳон иқтисодиётининг катта қисмини,
АҚШ ва Европа мамлакатларининг иқтисо
-
диётига нисбатан даромад ўсишининг юқори
улушини ташкил этди [3].
Тадқиқот методологияси
.
Мақолада
илмий абстракциялаш, мантиқий фикрлаш,
қиёсий таҳлил, динамикада ўрганиш, маълу
-
мотларни гуруҳлаш, таққослаш усулларидан
фойдаланилган.
Таҳлил ва натижалар
.
Жаҳон мамла
-
катларининг экспорт таркиби билан мамла
-
катимиз экспортини солиштириш асосида
шундай хулосани шакллантириш мумкинки,
енгил саноат, хусусан Ўзбекистоннинг тўқи
-
мачилик саноатида бир неча йиллар давоми
-
да юқори қўшимча қийматга эга бўлган пиро
-
вард маҳсулотларнинг улуши 30 %ни ташкил
этган. Етакчи жаҳон мамлакатлари енгил са
-
ноатининг экспорти таркибининг асосий улу
-
шини эса айнан тайёр маҳсулотлар –
кийим
-
кечак, трикотаж, тери ва поябзал, мўйна ва
мўйнадан тайёрланган маҳсулотлар ташкил
этади.
1-
чизма. Енгил саноат маҳсулотлари экспортининг жаҳон миқёсидаги
таркибий тузилиши
Ривожланаётган мамлакатларда давлат
-
нинг сезиларли кўмаги билан тўқимачилик
саноатининг жадал ривожланишига эришил
-
ган бўлиб, натижада ишлаб чиқариш кучлари
-
ни қайта тақсимлашга зарурият юзага келди.
Хусусан, оммавий ишлаб чиқариш марказлари
ҳисобланган Ғарбий Европа ва АҚШ каби
мамлакатлардаги хом
-
ашёга дастлабки ишлов
берувчи корхоналар ўз фаолиятини иш ҳақи
харажатлари, яъни ишчи кучи қиймати паст
бўлган–Ўрта ва Жануби
-
Шарқий Осиё, Жану
-
бий Америка каби мамлакатларга кўчирди.
Юксак даражада ривожланган мамлакатларда
эса ишлаб чиқариш юқори технологияларга
асосланган бўяш ва якуний ишлов беришга,
инновация ва сифатли дизайнга асосланган
юқори қўшимча қийматга эга бўлган маҳсу
-
лотларни ишлаб чиқаришга, юқори синфдаги
замонавий, техник жиҳатдан мураккаб ҳамда
махсус тўқимачилик, яъни бу соҳадаги энг
сўнги ишланмаларни қамраб олган –
“ақлли”
тўқимачилик учун мўлжалланган маҳсулот
-
ларни ишлаб чиқаришга йўналтирилди.
Жаҳон енгил саноатининг ривожлани
-
ши Дунё аҳолиси сонининг доимий кўпайи
-
шига, турмуш фаровонлигининг яхшилани
-
шига ва маҳсулот сотиб олиш имкониятининг
ошишига бевосита боғлиқ. Ўтган ўн беш йил
Кийим
-
кечак,
трикотаж
Тери, поябзал,
мўйна
Тайёр матолар,
техник
тўқимачилик
Гилам ва гилам
маҳсулотлари
2% бошқалар
57%
16%
18%
7%
2% бошқалар
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 202
1
йил 2
-
сон
98
мобайнида савдо айланмаси ҳажми 2 баробар
-
дан зиёдга ошди. Мато, кийим ва поябзал
истеъмоли Европа Иттифоқи давлатларида
90,5 фоизга, Америка қўшма штатларида 99,3
фоизга, Японияда 2 мартадан кўпроқ ҳажмга
ошди. Россиянинг енгил саноати ишлаб чиқа
-
риш қуввати бўйича дунёнинг кўплаб етакчи
мамлакатларидан устун бўлишига қарамай,
жаҳон савдо айланмасининг атига 1,9 фоизи
-
ни ташкил этади.
Дунё миқёсида тўқимачилик маҳсулот
-
ларининг импорти ҳажмида АҚШ бугунги
кунда тўқимачилик маҳсулотларининг энг
йирик импорт қилувчиси
ҳисобланади,
хусу
-
сан унинг ҳиссаси 9,5 фоизга тенг. АҚШ
Жанубий
-
Шарқий Осиё ва Лотин Америкаси
каби мамлакатларнинг маҳсулотларини со
-
тиб олиш ҳисобига импорт қилинадиган тў
-
қимачилик маҳсуортлари ҳажмини оширишга
мувофиқ бўлмоқда. АҚШ дан кейин Гонконг
умумий импорт ҳажмининг 8 фоизини, Хитой
7 фоизни, Франция ва Италия 5 фоиздан тў
-
қимачилик маҳсулотларининг асосий импорт
қилувчилари бўлиб ҳисобланади. Тўқимачи
-
лик маҳсулотларини импорт қилишдаги каби,
кийимларнинг глобал импортида ҳам АҚШ
устунлик қилади, яъни жаҳон миқёси бўйича
ҳисобланган импорт ҳажмининг 30 фоизи
айнан ушбу мамлакатга тегишли. Иккинчи
ўринда эса Германия –
11 %, учинчи ўринда
Япония –
9 %. Шу ўринда, Япония Осиё мам
-
лакатлари билан арзон ишчи кучи юзасидан
минтақавийлаштиришни амалга оширганли
-
ги сабабли мамлакат импорт ҳажмини ўсиши
-
га эришди. Осиё мамлакатларида япон ишлаб
чиқарувчилари турли фаолият турларини
йўлга қўйди ва ўз ишлаб чиқариш жараёнла
-
рини кўчирди. Бошқа мамлакатлар каби, иш
-
лаб чиқариш фаолиятини учинчи дунё мамла
-
катларига қайта жойлаштиришга эришган
-
ликлари сабабли Англия ва Франция мамла
-
катларининг импорт ҳажми мос равишда 7
ҳамда 6 фоизга ўсди.
2010 йилдан 2018 йилгача бўлган давр
мобайнида пахтадан тайёрланган ипнинг
сотув ҳажми дунё бўйлаб 12,6 млн. тоннадан
13,8 млн. тоннага ошиб, 9,4 фоизлик ўсиш
қайд этилди.
Ўзбекистонда ҳам тикувчиликда фойда
-
ланиладиган иплардан ташқари асосан чака
-
на савдо учун мўлжалланмаган калава ипни
ишлаб чиқариш йўлга қўйилган бўлиб, ишлаб
чиқариладиган калава ипларнинг 85 фоизини
пахта толаси ташкил этади. Ўзбекистонда иш
-
лаб чиқариладиган калава
-
ипнинг ушбу тур
-
даги маҳсулотлар жаҳон экспорти ҳажмидаги
улуши 3,5
% бўлиб, унинг қиймати 1750 млрд.
долл.ни ташкил этади. Шунингдек, Business
Stat маълумотларига кўра Ўзбекистон жаҳон
-
да таркибининг 85 фоизини пахта толаси
ташкил этган калава
-
ипни экспорт қилувчи
етакчи мамлакатлар рейтингида 7 –
ўринни
эгаллайди. Хусусан, Ҳиндистон, Покистон ва
Ветнам калава
-
ипни экспорт қилувчи асосий
мамлакатлар бўлиб ҳисобланади. Улар ҳисо
-
бига дунё бўйича экспорт қилинадиган кала
-
ва
-
ипнинг деярли ярим улуши тўғри келади.
2-
чизма. Ўзбекистоннинг калава
-
ип экспортини амалга оширивчи мамлакатлар
ичида тутган ўрни, жамига нисбатан фоиз ҳисобида
29,8
14,8
9,6
9,3
8,8
3,5
3,5
2,9
1,9
1,8
0
5
10
15
20
25
30
35
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 202
1
йил 2
-
сон
99
Дунё бўйлаб калава
-
ип сотув ҳажмининг
ошишига таъсир этувчи асосий омиллардан
бири бу тўқимачилик корхоналари томони
-
дан шакллантирилаётган талаб бўлиб ҳисоб
-
ланади. Табиий толадан ишлаб чиқарилади
-
ган кийим
-
кечакларга аҳоли талабининг оши
-
ши ҳамда дунё аҳолиси сонининг кўпайиши
бевосита тўқимачилик корхоналарига ушбу
маҳсулотларни ишлаб чиқариш ҳажмини
ошириш заруратини шакллантиради. 2019
йил якунларига кўра калава
-
ипдан ишлаб чи
-
қариладиган маҳсулотлар ҳажми 16,3 млн.
тоннани ташкил этган. [5].
Бирлашган миллатлар статистикаси то
-
монидан шакллантирилган “Жаҳон калава
-
ип
бозорининг 2010
-
2017 йиллардаги таҳлили
ҳамда 2018
-
2021 йилларга мўлжалланган
прогноз” маълумотномага кўра ушбу маҳсу
-
лот бозорининг жорий конъюнктура ҳолати
-
ни ва унинг ривожланиш истиқболларини
баҳолаш мумкин.
1-
жадвал
Калава
-
ипнинг жаҳон бўйича импорти, 2010
-
2018 йиллар
Кўрсаткичлар
Йиллар
2010-2017
йилларда
ўсиш
2010
2011
2012
2014
2018
Импорт, млн. долл.
12 961,1
14 522,4
12 776,4
15 294,2
15 788,4
2827,3
Динамика, олдинги йилга нисбатан %да
-
12,0
-12,0
19,7
3,2
21,8
Манба:
United Nations Statistics Division, UN Comtrade Database, Busines Stat
Таҳлил натижаларига кўра, 2018 йилда
калава ипнинг жаҳон бўйича импорти
15 788,4
млн.долларни ташкил этиб, ўтган
йилларга нисбатан ўртача 4,5 фоизга ўсганли
-
ги аниқланди. Калава
-
ип импорт нархининг
2012 йилда 2011 йилга нисбатан ўртача 18,6
фоизга тушганлиги 2012 йилдаги импорт
ҳажмини 12 фоизга пасайишига сабаб бўлган.
Ушбу йилларда Хитой калава
-
ип импортини
амалга ошириш бўйича мутлақ етакчи бўлиб,
умумжаҳон импорт ҳажмида унинг улуши
2010 йилдаги 24,7 фоиздан 48,0 фоизгача
ўсган.
Прогноз натижаларига кўра эса, 2022
йилга қадар калава
-
ип импорти қиймати уни
етказиб бериш нархи ва ҳажми ошиши билан
ўсиб боради. 2022 йилда импорт қиймати
24,22 млрд. долларни ташкил қилиши прог
-
ноз қилинган бўлиб, ўз навбатида бу натижа
2015 йилга нисбатан деярли 43 фоизга юқо
-
рироқ бўлиши белгиланган. Маҳсулотга талаб
ҳажмининг энг кўп ўсиши Гонконг (158,7 %),
Туркия (156,6 %) ва Хитой (151,1 %) мамла
-
катларида юзага келиши кутилмоқда, нати
-
жада эса ушбу мамлакатлар калава
-
ипнинг
жаҳон миқёсидаги импорт ҳажмида ўз улуш
-
ларини ошириш имкониятига эга бўладилар.
3-
чизма. 2015 ва 2019 йилларда калава
-
ипнинг жаҳон миқёсидаги
импортида етакчи мамлакатлар улуши
Манба:
Busines Stat
48,9
7,6
4,5
3,3
2,5
2,2
1,9
1,7
1,8
1,7
51,9
8,5
4,1
3,6
2,3
2,1
1,9
1,8
1,5
1,4
0
10
20
30
40
50
60
2015 й.
2019 й.
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
Иқтисодиёт ва таълим / 202
1
йил 2
-
сон
100
Сўнги бир неча ўн йиллик давомида ри
-
вожланаётган мамлакатлар тўқимачилик маҳ
-
сулотларининг жаҳон бозорида ўз улушлари
-
ни сезиларли даражада оширишга эришди.
Хусусан, ушбу мамлакатлар ичида Хитой энг
йирик экспортер ҳисобланади, ундан кейин
эса
Гонгонг (экспорт маҳсулотларининг асо
-
сий ҳажмини Хитойдан реэкспорт қилади),
Жанубий Корея, Тайван. АҚШ, Япония ва
Европа Иттифоқи мамлакатлари ўзларининг
тўқимачилик саноатидаги улушларини ри
-
вожланаётган мамлакатларга ўтказган ҳолда,
тўқимачилик маҳсулотларини энг йирик со
-
тиб олувчи мамлакатларига айланганлар [4].
Ривожланган мамлакатлардан Италия
қимматбаҳо ҳамда юқори сифатли мато ва
трикотаж маҳсулотларини ишлаб чиқариш
ҳисобига тўқимачилик саноатининг етарли
даражада муҳим улушини (ЕИ даги тўқимачи
-
лик маҳсулотининг 1/3 қисмидан кўпроғини)
сақлаб қолишга муваффақ бўлди.
Хулоса
.
Ривожланган мамлакатларнинг
тўқимачилик саноати таркибини таҳлил қи
-
лиш асосида шундай хулосани шакллантириш
мумкин, фикримизча, соҳада ишлаб чиқари
-
лаётган маҳсулотлар таркибида сезиларли
ўзгаришлар юз бермоқда, хусусан трикотаж ва
нотўқима материаллар ишлаб чиқариш ҳаж
-
ми ўсиб, ишлаб чиқариш жараёни бошқа тур
-
даги матоларга нисбатан кам меҳнат талаб
қилмоқда. Трикотаж ишлаб чиқариш бўйича
АҚШ қолган барча тўқимачилик маҳсулотла
-
рини ишлаб чиқарувчи мамлакатларга нисба
-
тан етакчи ҳисобланади (ЕИ га нисбатан 3
баробар кўп).
Тўқимачилик маҳсулотлари бозорининг
муҳим асосларидан бири пахтадан тайёрлан
-
ган матонинг жаҳон бозори ҳисобланади.
Ўтган йилларда ушбу маҳсулотнинг ташқи
савдо айланмаси деярли 42,8
трлн. долларни
ташкил этган, ундан 33,8 фоизи
экспорт
улушига тўғри келган. Пахтадан тайёрланган
матонинг талабгорлари кўп бўлсада, ҳозирда
жаҳон бозорларидаги рақобатнинг кучайиши,
технологияларнинг ривожланиши ва хори
-
жий ишлаб чиқарувчилар томонидан маҳсу
-
лот ишлаб чиқариш харажатларининг камай
-
тирилиши юқори қўшимча қийматга эга бўл
-
ган маҳсулотларни ишлаб чиқариш тизимини
ривожлантириш бўйича тўқимачилик корхо
-
наларида қўшимча чора
-
тадбирларни амалга
оширишни талаб этмоқда. Хусусан:
-
тўқимачилик корхоналарида ишлаб
чиқариш жараёнини тизимли ташкил этган
ҳолда маҳсулот ишлаб чиқариш номенклату
-
расини кўпайтириш, яъни фақат калава
-
ипни
ишлаб чиқаришга ихтисослашишни олдини
олиш;
-
тўқимачилик ва трикотаж матоларини
истеъмолчилар талабларга мос ҳолда бўяшни
ташкил этиш. Бу ўз навбатида, тўқимачилик
корхоналари томонидан импорт қилинаётган
матолар учун сарфларни камайтириш имко
-
нини беради;
-
тўқимачилик корхонасида бўялган ва
ярим тайёр материал кўринишига келтирил
-
ган матолардан юқори қўшимча қийматга эга
бўлган пировард маҳсулотларни ишлаб чиқа
-
ришни жорий этиш;
-
сунъий кимёвий толалардан фойдалан
-
ган ҳолда маҳсулот ишлаб чиқаришни йўлга
қўриш, яъни чекланган юқори сифатли пахта
толаларини ўрнини боса оладиган сунъий
толалардан пировард маҳсулотларни ишлаб
чиқариш.
Манба ва фойдаланилган адабиётлар
:
1. BusinesStat.
2. United Nations Statistics Division.
3.
Sevarakhon Abdullaeva.
Improving of organizational mechanism of leasing
. //
Scientific Bulletin of Namangan State
University
–
2019. Doi
https://uzjournals.edu.uz/cgi/viewcontent.cgi?article=1669&context=namdu
4. Abdullaeva Sevarakhon KHasanovna /
Issues of Ensuring Economic Stability in the Textile Industries
. //
JournalNX
–
2020.
VOLUME 6, ISSUE 12
Doi
https://media.neliti.com/media/publications/335549-issues-of-ensuring-economic-stability-in-
5.
GM Davlyatova, CX Abdullaeva. (2019)
Systemic principles and regularities of commercial enterprise as a socio-
. //
Journal of Economy and Business., (6-1). p.95. Doi https:// dx.doi.org /10.24411 /2411-0450-2019-10827.
https://cyberleninka.ru/article/n/18235040
6. Gafurova F.S., Davlyatova G.M. (2019) Identification and mobilization of reserves of the rational use of resources as a
factor of increasing production efficiency. Problems of modern science and education., 12 (145) Part 1. P.52. Doi https:// portal.
issn. org/resource/ISSN/2413-4635
САНОАТ ИҚТИСОДИЁТИ
