Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Expression of family relations in proverbs (based on
German, Russian, and Uzbek proverbs)
Mansur KUCHIBOEV
Uzbekistan-Finland Pedagogical Institute
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received March 2024
Received in revised form
10 April 2024
Accepted 25 April 2024
Available online
25 July 2024
The article explores the expression of family relationships
based on German, Russian, and Uzbek proverbs. In different
nations, family relationships and couple relationships are
interpreted differently in proverbs using examples. The
purpose of analyzing such proverbs expressing family
relationships in the German, Russian, and Uzbek languages,
from the point of view of comparative linguistics and culture, is
to determine the common (universal) and national
characteristics of peoples belonging to different cultures and
traditions.
2181-3701
/©
2024 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss3-pp182-186
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
traditions and customs,
linguoculturology,
cultural-historical,
national characteristics,
paremiological basis,
religious beliefs,
life and morality,
norms of behavior,
etc.
Maqollarda oilaviy munosabatlarning ifodalanishi (nemis,
rus va o‘zbek maqollari asosida)
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
anʼana va urf
-odatlar,
lingvomadaniyatshunoslik,
madaniy-tarixiy,
milliy xususiyatlar,
paremiologik fondi,
diniy eʼtiqodlar,
hayot va axloq,
xulq normalari va h.
Maqolada oilaviy munosabatlarning ifodalanishi nemis, rus
va o‘zbek maqollari asosida o‘rganilgan. Turli millatlarda oilaviy
munosabatlar, er-xotin munosabatlari maqollarda turlicha
talqin etilganligi misollar orqali yoritiladi. Nemis, rus va o‘zbek
tillaridagi oilaviy munosabatlarni ifodalaydigan bunday
maqollarning
qiyosiy
lingvomadaniyatshunoslik
nuqtai
nazardan tahlil qilish maqsadi turli madaniyat, anʼana va urf
-
odatlarga mansub xalqlarga xos umumiy (universal) va milliy
o‘ziga xosliklarni aniqlashdir.
1
Teacher, Department of Foreign Languages, Uzbekistan-Finland Pedagogical Institute.
2
Teacher, Department of Foreign Languages, Uzbekistan-Finland Pedagogical Institute.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
183
Выражение семейных отношений в пословицах (на
материале немецких, русских и узбекских пословиц)
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
традиции и обычаи,
лингвокультурология,
культурно
-
исторические,
национальные
особенности,
паремиологическая
основа,
религиозные верования,
быт и нравственность,
нормы поведения и т.д.
В статье исследуется выражение семейных отношений
на основе немецких, русских и узбекских пословиц. У
разных народов семейные отношения и отношения пары
трактуются в пословицах по
-
разному на примерах. Цель
анализа
таких
пословиц,
выражающих
семейные
отношения в немецком, русском и узбекском языках, с
точки зрения сравнительного языкознания и культуры
заключается в определении общих (универсальных) и
национальных особенностей народов, принадлежащих к
разным культурам и традициям.
Maqol xalq og‘zaki ijodining juda muhim shakliga, ayni zamonda chuqur
mazmuniga ega
muxtasar, lo‘nda janriga mansubdir. U ko‘p asrlar davomida xalqning
ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, madaniy tajribalari, hayotiy kuzatuvlari asosida yuzaga keladi.
Maqollar o‘z ijtimoiy funksiyalariga ko‘ra asosan keng xalq ommasining, ayrim hollarda
esa ba’zi ijtimoiy tabaka yoki guruhlarning dunyo
- qarashlarini ifodalaydi.
Rus yozuvchisi L.N.Tolstoy maqollarning xalq hayoti, ruhiy dunyosi bilan naqadar
yaqinligi haqida to‘xtalib “har bir maqolda men shu maqolni yaratgan xalqni ko‘raman”,
–
deb yozgan edi. Genial yozuvchining bu so‘zlari maqollar tabiatini, ularning xalq hayotida
tutgan o‘rnini ifodalaydi. Maqolga ta'rif berib, uning fazilatini filologiya fanlari doktori,
professor B. Sarimsoqov quyidagicha tasnif etgan edi: 1. Maqol hamma vaqt aniq, tugal
fikrni anglatadi. Bu fikr qat’iy, lo‘nda xulosa sifatida ifodalanadi. Fikriy lo‘ndalik esa fikrni
ixcham ifodalashga imkon beradi, yaxlit kompozitsiya asosida yuzaga keladi. 2. Maqol
uchun ma’lum bir fikrni mantiqiy ixchamlikda va qat’iy qutbiylikda ifodalash
xarakterlidir.
3. Maqollar ham o‘z va ko‘chma ma’noda qo‘llanish imkoniyatiga egadir. Bu
maqollarning doirasini, qo‘llanish xususiyat
ining tematik chegarasini kengaytiradi.
Maqollar mazmunan g‘oyat kengdir. Bu xususiyat maqolga o‘z
-
o‘zidan katta semantik
ko‘chimlar imkonini beradiki, natijada birgina maqolning turli vaziyatda turlicha
mazmunda qo‘llash mumkin. Mana shu xususiyat maqolga barhayotlik bag‘ishlaydi.
Ijtimoiy hayotning biror sohasi yo‘qki, u maqollarda o‘z aksini topmagan bo‘lsin.
Ijtimoiy munosabatlar, jumladan, oilaviy munosabatlar har qanday xalq tilidagi
maqollarda o‘z yorqin ifodasini topadi. Аsrlar jarayonida shakllangan bunday
munosabatlarda muayyan xalqlarning er va xotin, erkak va ayollar munosabatlaridagi
normalari o‘z aksini topadi va ularda muayyan xalq madaniy
-tarixiy , milliy xususiyatlari,
anʼanalari, urf
-
odatlari, diniy eʼtiqodlari jamlangan. Shu nuqtai nazardan har qanday
tilning paremiologik fondi inson turmush faoliyatining turli jihatlarini aks ettiradigan
hayot va axloq, xulq normalarining ensiklopediyasi vazifasini ham bajarib kelgan.
O‘zida oilaviy munosabatlarning normalarini va steriotiplarini saqlab kelayotgan
bunday maqollar turli xalqlarning oilaviy munosabatlardagi milliy xususiyatlarini tarixiy
taraqqiyot jarayonida o‘rganish imkoniyatini yaratadi.
Nemis, rus va o‘zbek tillaridagi oilaviy munosabatlarni ifodalaydigan bunday
maqollarning qiyosiy lingvomadaniyatshunoslik nuqtai nazardan tahlil qilishimizdan
maqsad turli madaniyat, anʼana va urf
-odatlarga mansub xalqlarga xos
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
184
umumiy(universal) va milliy o‘ziga xosliklarni aniqlashdir.
O‘zbek xalqida oilaviy
turmush munosabatlari juda qadim zamonlardan boshlab muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan. Bunday munosabatlar birinchi navbatda musulmon dini qonun qoidalari asosida
boshqarib turilgan. Shaʼriy nikohning mustahkamligi oilada odatda erkak hukmronligiga
asoslangan va bunday hukmronlik ular turmushidagi diniy, ijtimoiy, ahloqiy, maʼnaviy
aqidalar orqali taʼminlangan.
Masalan, musulmon dinining asosi hisoblangan
“Qurʼon”
da
oilaviy hayotdagi er va xotinning burchlari atroflicha belgilab qo‘yilgan. Shunga
qaramasdan, murakkab oilaviy turmush tarzi asrlar jarayonida oddiy xalq orasida
“yaxshi” va “yomon” xotin haqida ko‘plab dono maqol va iboralarning paydo bo‘lishiga
sabab bo‘lgan. Ularda oilaviy hayotda ayolning mijgʼovlik, tannozlik, befarasotlik, isrof
qilish singari salbiy sifatlari qattiq qoralangan va bunday illatlarning yo‘q qilinishida
erning qattiqqo‘l oila boshlig‘i bo‘lishi lozimligi taʼkidlangan.
O‘zbek maqollaridan misollar:
Erni er qiladigan ham xotin, qora yer qiladigan ham xotin.
Biyaning yugurigi yaxshi, xotinning epchili.
Аyolning sarishtasi –
ro‘zg‘
orning farishtasi.
Аyolning sunbuli –
yigitning dili.
Аyollarga, oilaga bo‘lgan bunday munosabatlar rus xalq maqollarida ham o‘ziga xos
ravishda o‘z aksini topgan:
Добрая жена –
веселье, а худая –
злое зелье.
Добрая жена дом сбережет, плохая –
рукавом растрясет.
Жена бранчива –
мужу позор.
Жена ни гусли: поиграв, на стену не повесишь.
Жена не коза, дети не пчелы.
Семья крепка ладом.
Мужем жена хороша.
Мужик без бабы пуще малых деток сирота.
А
yollarning mol davlatiga uchib ularga uylanish kuyidagi maqollar orqali qattiq
kinoya ostiga olinadi:
женины деньги петухом запоют; жениным богатством века
не проживешь; жениным добром не сведешь дом.
Rus xalq maqollarida oila boshlig
‘
i erning tashqi ko
‘
rinishi, yoshi unchalik
ahamiyatli emasligi
не найдешь паренька –
выйдешь и за пенька
. К
стар муж, так
удушлив,
молод, так и не сдружлив
maqollari orqali ifodalansa, uning eng muhim
fazilatlari sifatida boy-badavlatligi yoki oilaning farovonligi uchun mehnatsevar
bo
‘
lishligi birinchi o
‘
ringa qo
‘
yiladi:
для щей люди женятся, для мяса замуж идут; не
молодца любят –
денежку
. Kuyov va kelin tanlashda keyinchalik afsuslanmaslik uchun
xalq tomonidan
женихи что лошади, –
товар темный; выбирай не невесту, а сваху
сингари
maqollar yaratilgan.
Rus xalq maqollarida ayollar go
‘
zalligi bir paytning o
‘
zida ham maqtalishini, ham
kamsitilishini ko
‘
ramiz:
Красная девка в хороводе, что маков цвет в огороде. Красотой
сыт не будешь Красота разума не придаст. Красную жену не в стенку врезать.
С лица воду не пить, умела бы пироги печь.
Maqollarda ayollarning ro‘zg‘orjonligi, tejamkorligi, jo
nkuyarligi, eriga itoatkorligi
va hurmati
жена мужу пластырь, а он ей пастырь; жена пряди рубашки, а муж вей
гуж
kabi maqollarda o
‘z aksini topgan
.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
185
Аyrim maqollarda esa oilaviy juftliklardagi nomunosiblik jonivor va
hayvonlarga
qiyoslanishini ham ko
‘ramiz
женится рак на лягушке; женится медведь на корове
.
Аyrim rus maqollarida nikoh er uchun ham, xotin uchun ham manfaat keltiruvchi
xo
‘
jalik bitimi ekanligi ham uq
tiriladi. Аgar xotin yomon erga duchor bo‘lib qolsa, u
peshonasiga yozilgan qismatiga itoat qilib, erining barcha zulmlariga chidashi lozimligi
uqtirilaji.:
стерпится –
слюбится; не тужила, не плакала –
пошла Марфа за Якова.
Nemis tilidagi maqollarda ham oilaviy turmushda shu x
alqqa mansub, o‘ziga
xosliklar, urf odat va anʼanalar o‘z aksini topgan.
Die Frau ist zu Hause am schlossen
(
букв
.
Женщина
дома
закрыта
).
Wer sein Weib schlägt, dem bessert Gott die Nahrung
(
букв
.
Кто бьет жену, тому
лучше еда).
Weiber und Pferde wollen geschlagen sein
(
букв
.
Жены
и
лошади
хотят
быть
побитыми
).
Bunday maqollarda oilaviy turmushda er hukmronligi eʼtirof etilsa
-da,
ayol kishiga bepisnd munosabatda bo
‘
lish qoralanadi.
Wer da schlägt sein Weib, trifft
seinen eigenen Leib
(
букв
.
Кто
бьет
свою
жену
,
попадает
в
собственное
тело
);
Wer in
seinen Hause Frieden haben will, der muss tun, was die Frau will
(
букв
.
Кто в своем доме
хочет иметь радость, тот должен делать то, что хочет женщина).
Germaniyada qadimiy anʼanalarga ko‘ra oilaviy hayot ikir
-chikrlari o
‘zgalar
ko
‘zidan yiroqda bo‘lishi lozim
Wenn Mann und Frau sich streiten, so bleibe du im Weiten
(букв. Если мужчина и женщина ссорятся, ты оставайся в стороне).
Oilaviy hayotning muqaddasligi quyidagi maqollarda o‘z aksini topgan:
Wer kein
Weib hat, der hat auch kein Haus
(букв. У кого нет жены, нет дома)
; Mann ohne Weib,
Haupt ohne Leib
(букв. Мужчина без жены, голова без тела)
.
Nemis tilida ayol go
‘zalligini ijobiy baholovchi maqollar ko‘pchilikni tashkil qiladi:
Eine sch
ö
ne Frau ist immer recht
(букв. Красивая женщина всегда права)
; Eine sch
ö
ne
Frau will jeder K
ü
ssen
(букв. Красивую женщину все хотят поцеловать)
; Ein sch
ö
nes
Weib braucht keine Schminke
(букв. Красивая
женщина
не
нуждается
в
косметике
)
;
Wer eine schöne Schwester hat, bekommt bald einen Schwanger
(
букв
.
У
кого
красивая
сестра
,
тот
получит
скоро
зятя
)
; Rote Wangen, weisse Zähne,machen alle Mädchen schön
(
букв
.
Красные
губки
,
белые
зубки
делают
девушку
красивой
).
Аmmo nemislar ayol go‘zalligida xavfli va shaytoniy bir xislatni ham ko‘radilar:
Ein
schönes Weib hat den Teufel im Leib
(
букв
.
красивая
жена
–
чёрт
в
теле
)
, Frauen sind wie
Kanstantin: aussehen schön und innen schlecht
(
букв
.
Женщина
как
бриллиант
:
выглядит
красиво
,
а
внутри
дьявол
).
Аmmo ayolning tashqi ko‘rinishining go‘zalligi uning maʼnaviy go‘zalligi bilan
uyg
‘unlashuvi ham maqollarda alohida taʼkidlanadi.
Schöncheit und Verstand sind selten
verwandt
(
букв
.
Красота
и
ум
редко
родственны
);
Schön Gestalt verliert sich bald
(
букв
.
Красивая фигура скоро потеряется)
; Schönheit vergeht, Tugend besteht
(букв.
Красота проходит, добродетель остаётся). Go‘zallikdan tashqari ayol kishining
jonkuyarligi, ro
‘zg‘orjonligi, itaotkorligi, ochiq ko‘ngilliligi yuqori baholanadi.:
Wo die
Frau wirtschaftet, wächst der Speck am Balken
(Где женщина хозяйственна и балки
салом обрастают)
; Die Sch
ö
nheit w
ä
hrt bis zur Hochzet, der Verstand aber bis zum Ende
(букв. Красота сохраняется до свадьбы, но разум до конца).
Nemis xalq maqollarida erkaklar go‘zalligi, fazilatlari haqida gap
yuritilmasa-da,
nomunosib nikohga nisbatan bir xil munosabatni ko‘ra olmaymiz.
Masalan,
Alter Mann,
gutter Rat
(
букв
.
Старый
муж
,
хороший
совет
);
Junge Frau und alter Mann sind ein
trauriges Gespann
(
букв
.
Молодая
женщина
и
старый
мужчина
–
жалкая
упряжка
);
Ein alter Mann, der freit, ist nicht gescheit
(
букв
.
Старый
мужчина
,
который
сватается
,
не
умный
).
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Issue
–
2
№
3 (2024) / ISSN 2181-3701
186
Oilaviy hayotning moddiy jihatlari nemis maqollarida alohida taʼkidlanadi:
Wenn
der Arme heitaten will, ist ihm die Nacht zu kurz
(
букв
.
Если
бедный
женится
,
ему
ночь
коротка
).
Nemis va rus maqollarida nikohga erkin munosabat, ajralishga nisbatan salbiy
munosabatni ham ko’ramiz:
женитьба
есть
,
а
разженитьбы
нет
;
худой
поп
свенчает
,
а
хорошему
не
развенчать
;
жениться
не
напасть
,
как
бы
замужем
не
пропасть; Heiraten ist kein Unglück, aber wie meidet man Unglück nach der Heirat
(
букв
.
Жениться не несчастье, но как уклониться несчастливо жениться);
Früh Eh, früh
Weh (букв. Ранний брак− ранняя печаль).
Sevgi va muhabbat haqidagi maqollar oilaviy hayot barqororligining asosi sifatida
baholanadi:
Ich liebe den guten Burschen f
ü
r seine Sitten
(букв. Я
люблю
хорошего
парня
за
его
манеры
);
Den Husten und die Libe kann man nicht verbergen
(
букв
.
Кашель
и
любовь
невозможно
скрыть
);
Wenn sich Liebende zanken, macht es ihnen nur Spass
(
букв
.
Если любовники ссорятся, это доставляет им удовольствие);
Wenn die liebe
treibt, ist kein Weg zu weit
(букв. Если нужна любовь, дорога не далека). Аyrim
maqollar o‘z semantikasiga k
o
‘ra rus va
o
‘zbek maqollariga o‘xshab ketadi:
Die Liebe ist
keine Kartoffel, man kann sie nicht zum Fenster hinauswerfen
(букв. Любовь не
картошка, не выкинешь в окошко);
Alte Liebe rostet nicht
(букв. Старая любовь не
ржавеет).
Nemis va rus maqollarida oila kurish ko
‘
pincha xotin kishiningboyligiga
asoslanganligini ham ko
‘
ramiz.
Shunday qilib, rus va nemis tillaridagi maqol va iboralarning lingvomadaniy tahlili
oilani xalqlar tomonidan baholashda o
‘
xshashlik va farqlarni ochib beradi. Qadimgi
Rossiyada ham, Germaniyada ham ayol ro‘zg‘or o‘chog‘i qo‘riqchisi, u erining tayanchidir
degan ma’no anglanadi. Er esa oilaning boquvchisi va egasidir. Nemislar va ruslar
madaniyatida biz o‘xshashlik va farqlarni ko‘rishimiz mumkin. Buni biz Yevropa xalqlari
turmush tarzining ba’zi uyg‘unlik tomonlari deyishimiz mumkin.
Bugungi kunda, zamonamizning jadal rivojlanishi sababli ko‘plab maqollar va
iboralar o‘z ahamiyatini yo‘qotdi va qo‘llanilmay qo‘ydi, chunki ayol endi o‘zini nafaqat
xotin va ona sifatida anglay oladi balki u har qanday sohada juda ko‘p imkoniyatlarga
ega.Shuningdek, ko‘plab erkaklar va ayollarning moliyaviy ahvoli deyarli bir xil. Biroq,
oila institutining yakuniy yo‘qolishi hali sodir bo‘lmagan va biz ba’zi maqol va iboralarni
bilishimiz va istemolda qo‘llashga harakat qilishimiz kerak.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Долгов В.В. Быт и нравы Древней Руси. –
М: Яуза, Эксмо, 2007. –
С.34
-35.
2.
Романов Б.А. Люди и нравы Древней Руси. –
М.: Наука, 1966. –
С. 199
-200.
3.
Леднева А.В., 2010 г.__откова. –
М.: Русский язык, 1978.
4.
Сувонқулова Хосиётхон. Ўзбек халқ мақоллари. –
Адабиёт учқунлари, 2014.
5.
Landré, Vincent. Deutsche Sprichwörter & Redewendungen: Das große
Wörterbuch der deutschen Sprichwörter und Redewendungen.German
-2020.
6.
Z.T. Narbekova, S.J. Xamraxodjayeva. Nemischa
–
o‘zbekcha –
ruscha maqol va
matallar lug’ati. Toshkent 2021.
7.
Abdumurotovich, Kuchiboyev Mansur. "Comparative Analysis of English Somatic
Phraseologists with the Component “Heart” and Russian Phraseologists with the
Component “Сердце”."
Innovative: International Multidisciplinary Journal of Applied
Technology (2995-486X) 1.2 (2023): 17-21.
8.
https://www.weltbild.de/magazin/inspiration/sprueche/we-are-family_Sydh2D9C9/
