Хорижий филология
№4, 2020 йил
72
SCIENTIFIC INFORMATIONS ИЛМИЙ АХБОРОТЛАР
AFFIKSATSIYA USULIDA KAUZATIVLIKNING VOQELANISHI
Turniyazov Behzod Ne‟matovich,
SamDCHTI dotsenti, filologiya fanlari nomzodi
Saidova Sayyora Salimovna,
Samarqand shahar 72-umumiy o„rta ta‟lim maktabining I toifali o„qituvchisi
Kalit so„zlar:
kauzatsiya, kauzator, derivatsiya, kauzaoperand, kauzaoperator, kauzaderivat,
kauzatema, konstanta.
Talaygina
tillardagi
kabi
(ruanda,
eskimos, buryat, venger, kechua, turk, tojik,
duala, nivx va boshqalar) o‗zbek tilida ham
kauzativlik
ifodasini
beruvchi
affiksal
morfemalar mavjud bo‗lib, ular orqali biror
shaxs tomonidan, ma‘lum sababga ko‗ra,
kimnidir qandaydir harakatni bajarishga
undash (ba‘zan shaxsning o‗zini-o‗zi undashi)
ma‘nosi anglashiladi. Bunday qo‗shimchalar
jumlasiga fe‘lning orttirma nisbati (
-t, -dir(-
tir), -giz(-kiz), -qiz (-g„iz), -gaz(-kaz, -qaz), -ir
,-ar, -iz, -sat
), o‗zlik nisbati (
-n, -l, -in, -il
),
buyruq-istak mayli (
-(a)y, -(a)yin, -gin(-kin,-
qin),
-(i)ng,
-sin,
-(a)yilik,
-(i)nglar
)
shakllarini kiritamiz. Havola qilinayotgan
qo‗shimchalardan keyingilari (buyruq-istak
mayli shakllari) biror lingvistik adabiyotda
kauzativlik
ifodasini
beruvchilarsirasiga
kiritilmagan. Kauzativlikda buyruq ma‘nosi
mavjudligini inkor etib bo‗lmaydi, shu bois,
biz
ularni
kauzativlikni
ifodalovchi
morfologik
vositalarsifatida
o‗rganmoqdamiz.Bundan
tashqari,
kauzativlikning
ifodalanishida
analitik
formalar ham ishtirok etib, negadir ular
tilshunoslarimiz
tadqiqotlarida
kauzativlikning sintaktik planda shakllanishi
qatorida tavsiflanmoqda. Biz esa analitik
unsurlarni
kauzativlikning
yuzaga
chiqishidagi morfologik vositalardan biri deb
bilamiz. Zero, kauzativlikning sintaktik rejasi
bevosita gap, murakkab sintaktik qurilma,
makromatn
kabi
nutq
muchalarining
derivatsion voqelanishi bilan aloqadordir.
Shuni ham e‘tiborga olish kerakki,
ayrim tillarda (rus, chuvash tillari kabi)
kauzativqo‗shimchalarfe‘lyasovchilar
ham
hisoblanadi. Lekin, o‗zbek tilida biz ularni
lug‗aviy va sintaktik shakl hosil qiluvchilar
(nisbat hamda mayl shakllari) deb ataymiz.
Shunday bo‗lsa-da, prof. I.A.Melchuk
kauzativlikni hosil qiluvchi qo‗shimchalar
bilan nisbat shakllarini farqlash kerakligini
ta‘kidlaydi va quyidagi fikrni bildiradi:
«An‘anaviy tavsiflarda kauzativ nisbatlardan
biri
sifatida
qaraladi.
Biroq,
bunday
yondashuv xatodir. Ularning bir-biridan farqi
quyidagilarda ko‗rinadi: 1)kauzativ ma‘lum
bir ma‘no ifodasini beradi, nisbat esa hech
qanday ma‘no bilan bog‗lanmaydi; 2)
kauzativ va nisbat mavjud bo‗lgan tillarda
kauzativ so‗z yasashga, nisbat esa so‗z
o‗zgartirishga xosdir; 3) bir so‗z shaklida
hech qachon turli nisbat shakllari bir-biri
bilan moslashmaydi, kauzativ esa moslashadi;
4)nisbat shakli bir so‗zda ikki va undan ortiq
marta qo‗llanmaydi, kauzativ esa qo‗llanishi
mumkin. Masalan (arab, fransuz, ruanda
tillari bilan bir qatorda turk tilidan ham misol
keltirilgan):
piş
(fe‘l o‗zagi),
piş
+
ir
(kauzativ),
piş
+
ir
+
t
(ikki karra kauzativ);
ől
(fe‘l o‗zagi),
ől
+
dűr
(kauzativ),
ől
+
dűr
+
t
(ikki karra kauzativ)»[1.385-387].
Nisbat
va
mayl
shakllarining
grammatik ma‘no ifodalashga xizmat qilishi
izoh talab qilmaydi, albatta. Shu bois, nisbat
shakllari
hech
qanday
ma‘no
bilan
bog‗lanmaydi,
degan
fikrga
qo‗shilib
bo‗lmaydi. Bundan tashqari, agar masala
tavsifiga turk tili grammatikasi yuzasidan
yondashadigan bo‗lsak, darhaqiqat, ushbu
tilda fe‘lning orttirma nisbatini hosil qiluvchi
qo‗shimchalarini fe‘ldan fe‘l yasovchilar, deb
ta‘rif berilganini ko‗ramiz. Vaholanki,
chuvash tilidagi singari, turk tilida orttirma
nisbat affikslari yangi lug‗aviy ma‘noni
Хорижий филология
№4, 2020 йил
73
yuzaga keltirmaganligining guvohi bo‗lamiz:
bilmek – bildirmek, yapmak – yaptirmak
kabi[2.205].
Binobarin,
so‗z
yasalishi
deganda grammatik ma‘no ifodasini emas,
balki yangi lug‗aviy ma‘noning ifodalanishini
tushunamiz. Bizningcha, kauzativ va nisbat
mavjud bo‗lgan tillarda kauzativ so‗z
yasashga, nisbat esa so‗z o‗zgartirishga
xosdir, degan qoida turkiy tillarga to‗g‗ri
kelmaydi.
Jumladan,
G.Glisonning
«Deskriptiv tilshunoslikka kirish» nomli
asarida turk tilidagi fe‘lga birikuvchi
qo‗shimchalarning aniq izohlab berilganini
ko‗ramiz [3.164]:
Jadvalda ko‗rinib turganidek, ikkinchi
tartibdagi
-tir
so‗z yasovchi emas, balki
kauzativ deb ko‗rsatilgan. Demak, turk
tilidagi
bunday
qo‗shimchalarni
so‗z
yasovchilar deb bo‗lmasekan. Agar rus
(
леденеть-леденить
) va chuvash (
илемлĕ
(go‗zal)–
илемлет
(go‗zallashtir) tillarini
e‘tiborga olib, kauzativ formalar so‗z yasaydi-
ku, degan taqdirda ham, bu vaziyatda, bir
affiksning bir yo‗la ikki vazifani o‗tayotganini
inobatga olish kerak bo‗ladi. Bundan tashqari,
orttirma nisbat shakllari kauzativ ma‘noni
ifodalashga xizmat qiladi va bir fe‘l o‗zagiga
ketma-ket qo‗shila oladi.
Shuni alohida ta‘kidlash kerakki, nisbat
va
mayl
shakllari
morfologik
paradigmalardagina
nisbat
hamda
mayl
maqomida turadi. Ular sintagmatik qatorga
ko‗chgandan
so‗ng
esa
kauzativlik
alomatlariga ega bo‗lgan morfologik unsurlar
sifatida gavdalanadi va, shu bilan birgalikda,
garchi yangi so‗z yasagan taqdirda ham,
grammatik ma‘no ifodalovchi vosita ekanligi
xususiyatini tark etmaydi. Zotan, ma‘lum bir
so‗z vokabula sifatida lug‗at tarkibida
semantema bo‗la oladi. Uning leksemalik
xususiyati nutqda to‗laqonli namoyon bo‗ladi.
Kauzativlikni esa semantema deb bo‗lmaydi.
Unga ishora qilayotgan belgining semantema
holati fe‘l orqali (ba‘zan ot bilan:
iltimos,
buyruq
kabi) yuzaga chiqadi, kauzallik
xususiyati bilan emas. U faqat sabab
qurshovidagi undash tushunchasini beradi,
xolos. Bu esa, o‗z navbatida, til va nutq
dixotomiyasini to‗g‗ri anglash nechog‗li
muhim ekanligidan dalolat beradi.
Shunday ekan, aytib o‗tilgan tillarda
nisbat shakllarini ifodalayotgan qo‗shimchalar
fe‘l yasash uchun xizmat qiladi, kauzativlik
alomati
esa
grammatik
ma‘noligicha
qolaveradi, chunki kauzativlik degan lug‗aviy
ma‘no yo‗q. Lug‗aviy ma‘no atash, harakat,
miqdor, xususiyat kabi signifikatlar bilan
aloqador
bo‗ladi.
R.Rasulov
to‗g‗ri
ta‘kidlaganidek, so‗zning semantik tuzilishi
bevosita ma‘no bilan bog‗lanadi. Har bir
ma‘no semantik tuzilishiga ko‗ra baholanadi.
So‗zning
ma‘nosi
muayyan
mantiqiy
qismlardan tashkil topadi [4.4]. Shu bois,
leksik kauzatsiyani ham nisbiy tushunmoq
darkor, zotan, bu vaziyatda bir qo‗shimcha
fe‘l yasashdan tashqari, undash bilan aloqador
bo‗lgan grammatik ma‘noni ham yuzaga
chiqaradi.
Lekin,
shunday
bo‗lsa-da,
tilshunoslikda kauzativlik ifodasining leksik
turi haqida ilmiy mulohazalar bildirilmoqda.
Bizningcha, bu munozarali masala ko‗rinadi.
O‗zbek tilida mazkur holat kuzatilmaydi,
zero, o‗zbek tilida nisbat hamda mayl
shakllari so‗z yasovchilar sirasiga kirmaydi.
Ta‘kidlash kerakki, so‗z o‗zagiga fe‘l
yasovchi
affiks
qo‗shilishi
natijasida
derivatema
hosil bo‗ladi:
1. –
Kimsanboy kelishi bilan to„yni
boshlab
yuboraveringlar
(O‗.Hoshimov.
Saylanma. II jild).
2.
...qorong„i quyuqlashib ketgan,
hammayoq
jimjit
edi
(O‗.Hoshimov.Saylanma. II jild).
3.
Eshik g„iyqillab yopilishi bilan
xaltachani
menga
uzatdi
(O‗.Hoshimov.Saylanma. II jild).
Keltirilgan misollarning birinchisida
bosh+la
,
ikkinchisida
quyuq+lash
(quyu/q/la/sh),
uchinchisida
g„iyq+illa
yasama fe‘llari berilgan bo‗lib, ular
Ma‘no ko‗rsatkichlari
1-tartib
-il
– passivlik;
-is
– birgalik;
-
in
– o‗zlik
2-tartib
-tir
– kauzativlik
3-tartib
-ma
– inkor
4-tartib
-ir
– oddiy harakat;
-iyor
–
davomli
harakat;
-ajak
–
kelajak harakat;
-mali
– zaruriy
harakat
Хорижий филология
№4, 2020 йил
74
leksik
derivatsiya
mahsuli
hisoblanadi.Fe‘lning
kauzativli
shakli
grammema
deyiladi:
1.
Gurganjdagi Qutlug„ Temur Bo„ldoy
minorasini
tiklaganida,
o„z
nomini
minoraning ich tomoniga bir chekkaga
yozdirgan,...
(Muhammad Ali. Ulug‗ saltanat.
Uchinchi kitob)
2.
Oxiri, qaytg„onimda Termizda kutib
olasizlar,
deya
Samarqandga
jo„natdi
(Muhammad Ali. Ulug‗ saltanat. To‗rtinchi
kitob).
3.
Kutilmaganda, mulozim Axiy Jabbor
bahodirning
saltanat
yumushi
bilan
Gurjistondan
kelgani
xabarini
yetkazdi
(Muhammad Ali. Ulug‗ saltanat. Uchinchi
kitob).
Birinchi misolda
yoz+dir,
ikkinchi
misolda
jo„na+t,
uchinchisida esa
yet+kaz
grammemalari mavjudligini ko‗ramiz. Lekin,
shunga ham e‘tibor berish kerakki, agar
yasama so‗zga kauzativ shakl qo‗shilsa ham,
mazkur
hosila
derivatemaligicha
qoladi
(
bosh+la+t, quyuq+lash+tir, g„iyq+illa+t
).
Mavjud holat N.K.Yakubovaning affiks
morfemalarning o‗zak yoki so‗zshakl asosiga
nisbatan o‗rnini ko‗rsatishi bo‗yicha ikkinchi
pozitsiyasiga to‗g‗ri keladi, ya‘ni, bu
vaziyatda affiks morfemaning affiksdan keyin
kelishi nazarda tutiladi[5.141]. Ammo, ushbu
so‗zning kauzativlik ko‗rinishi uning asosiy
konstantasi
(
k
− kauzativ situatsiyadagi
doimiy holat) hisoblanadi[6.8-9], chunki
yasovchi qo‗shimchadan keyin birikayotgan
orttirma nisbat shakli uning grammatik
ma‘noning ma‘lum turiga xoslanganligini
belgilab keladi. Shu bois uni
kauzatema
desak
to‗g‗ri bo‗ladi deb o‗ylaymiz.
Ta‘kidlashkerakki, konstanta mavqeyi
situatsiya va undagi ishtirokchilar bilan
belgilanadi.
Kauzativ
situatsiyaning
kengayishi
natijasida,
o‗z
navbatida,
ishtirokchilar soni ham orta boshlaydi va
keyingi situatsiya avvalgisiga nisbatan makro
xarakterli bo‗lib qoladi. Natijada, situatsiya va
ishtirokchilarni
belgilovchi
morfologik
vositalar (kauzativ affiksal
morfemalar)
qurshovida derivatsiya vujudga keladi. Buni
kauzaderivatsiya
deb ataymiz.
Masalan,
bosh+la+t, quyuq+lash+tir,
g„iyq+illa+t
so‗zlaridan
ikkinchi
va
uchinchisining konstanta ko‗rsatkichi (
k
)
uchga teng: 1-kauzativ muhit (C− kauzativ
situatsiya),
2-kauzatsiyalovchi
shaxs
(S−subyekt), 3-kauzatsiyalanuvchi individ (I).
Ammo, birinchi so‗zning (
bosh+la
) nutqdagi
buyruq shakli holatini e‘tiborga olsak, uning
konstantasi beshga teng bo‗ladi. Zero,
fe‘lning
boshla
formasi orqali ham da‘vat
etish ma‘nosi borligi kuzatiladi. Qiyoslang:
(
Sen
)
boshla
– birinchi individ dastlabki
situatsiyada kauzatsiyalanyapti; (
Sen
)
boshlat
– II shaxs yana kimnidir keyingi
makrosituatsiyada
(avvalgisiga
nisbatan)
kauzatsiyalashi kerak. Mazkur vaziyatda u
k
=C
1
+S→I
1
+C
2
→I
2
ga teng bo‗ladi. Lekin,
quyuq+lash, g„iyq+illa
kabi fe‘llarga nisbatan
formulaning
bu
ko‗rinishini
qo‗llay
olmaymiz, chunki ular shaxsga qarata
ishlatilmaydi (badiiy jonlantirishni hisobga
olmasa, albatta). Ba‘zan situatsiyaga qarab,
ikki marta kauzativ forma birikib kelganda
ham konstanta ko‗rsatkichi ortadi:
Buni o„qitdirib eshitgandan keyin
mingboshi juda xursand bo„ldi
(Cho‗lpon.
Kecha va kunduz).
Ushbu misoldagi
o„qi+t+dir
so‗zida
ham
konstanta
beshga
teng:
k
=C
1
+S→I
1
+C
2
→I
2
.
Bunda
affikslarning
o‗zaro valentlik hosil qilishini ham e‘tiborga
olish
kerak,
albatta.
Zero,
yuqoridagi
bosh+la+t, quyuq+lash+tir, g„iyq+illa+t
kauzatemalarining ikkinchisi bilan yana bir
orttirma
nisbat
shakli
valentlikka
ega
bo‗lolmaydi
(
quyuq+lash+tir+tir
kabi).
Buning sababi esa mazkur kauzatemaning
qo‗shimcha distributsiya qoidasiga amal
qilishidadir. Lekin, bu kabi fe‘llarni faqat uch
konstantali bo‗ladi, deb tushunmaslik kerak.
Ushbu vaziyatda konstantaning beshinchi
ishtirokchisini III shaxs buyruq-istak mayli
shakli
belgilashi
mumkin.
Qiyoslang:
bosh+la+t+tir
−
quyuq+lash+tir+sin
.
Birinchi
so‗zda
ham
subyekt
kauzatsiyalanuvchiga
ikkinchi
individni
kauzatsiyalashni buyurmoqda, ikkinchi so‗zda
ham xuddi shu holatning analogi yuzaga
chiqmoqda.
Faqat
bu
vaziyatda
quyuq+lash+tir
kauzativ
shakli
-sin
qo‗shimchasi
bilan
k
=C
1
+S→I
1
+C
2
→I
2
formulasi
asosida
valentlik hosil qilmoqda. Endi bu holatda
Хорижий филология
№4, 2020 йил
75
almashuv
distributsiyasi
qo‗llanmoqda,
chunki kauzativ ma‘no nisbat bilan emas,
balki mayl kategoriyasi orqali voqelanmoqda.
Umuman, kauzativ affikslar o‗zlari
birikayotgan fe‘llarga mos ravishda valentlik
qurshovida
bo‗ladilar.
Masalan,
bosh+la+t+tir
kauzatemasi
yana
-sin
qo‗shimchasi bilan valentlikka kirishishi
mumkin. Bu holatda uning konstantasi
to‗qqizga
teng
bo‗ladi:
k
=C
1
+S→I
1
+C
2
→I
2
+C
3
→I
3
+C
4
→I
4
. Ammo u
-kaz, -ir, -iz
kabi affikslar bilan valentlik hosil
qilolmaydi. Boshqacha aytganda, u fe‘l
yasalishida
dastlab
obyekt
va
harakat
o‗rtasidagi
mikrosintagmatik
munosabat
planida derivatema hosil qilib, so‗ng
paradigmatik qatordan o‗zi uchun tegishli
bo‗lgan kauzaoperatorlarni tanlab, kauzatema
maqomiga erishadi.
Yuqoridagi
formuladan
ko‗rinib
turibdiki, kauzasituatsiyalar kengaygan sari
makroxarakterga ega bo‗lib bormoqda va ish-
harakatga undovchi individlar soni ham ortib
bormoqda.
Bu
jarayonda
esa
aynan
morfologik vositalar (affiksal morfemalar)
o‗ziga
xos
kauzal
derivatsiyani
voqelantirmoqda.
Ammo,
mazkur
makrosituatsiya
voqelanishini
nisbiy
tushunmoq
darkor,
chunki
vaziyatning
makroxususiyat kasb etishi kauzatemaning
ichki qobig‗ida ro‗y bermoqda, aslida
umumiy holat mikroligicha qolmoqda.
Bu vaziyatda, albatta, kauzativ negizlar
shakllanishi masalasini ham e‘tiborga olish
kerak bo‗ladi. Negiz deganda esa har qanday
qo‗shimcha qo‗shilishi uchun asos vazifasini
o‗taydigan so‗z qismini tushunamiz. O‗z
navbatida, negizni turlarga bo‗lib tahlil
qilamiz. Masalan, yasovchi qo‗shimchani
qabul qilgan so‗z qismini
leksik negiz
,
lug‗aviy shakl hosil qiluvchini qabul qilgan
qismni
morfologik negiz
, sintaktik shakl hosil
qiluvchini biriktirayotganini esa
sintaktik
negiz
deb aytamiz. Masalan:
paxta+kor
: paxta → leksik negiz;
paxta+kor+lar
: paxtakor → morfologik
negiz;
paxta+kor+lar+imiz
: paxtakorlar →
sintaktik negiz;
paxta+kor+lar imiz+ ga
:
paxtakorlarimiz → ikkinchi sintaktik negiz.
Ana shu tarzda yuqoridagi
boshlattirsin
fe‘lini
(derivatemaga
asoslangan
kauzatemani) negizlarning turlari asosida
tahlil qilamiz:
bosh+la
: bosh → leksik negiz →
boshla
→ leksik derivat va birinchi kauzaderivat;
bosh+la+t
: boshla→ morfologik negiz →
boshlat
→
ikkinchi
kauzaderivat;
bosh+la+t+tir
:
boshlat
→
ikkinchi
morfologik negiz →
boshlattir
→ uchinchi
kauzaderivat;
bosh+la+t+tir+sin
: boshlattir
→ sintaktik negiz →
boshlattirsin
→
to‗rtinchi kauzaderivat. Ammo, so‗zni
bosh+la+sin
tarzida
shakllantirish
ham
mumkin. Bu holatda kauzatema konstantasi
beshga
teng
bo‗lib,
k=
C
1
+S+I
1
+C
2
+I
2
formulasini taqozo etadi, zero, ushbu formada
kauzator
II
shaxs
orqali
III
shaxsni
kauzatsiyalashga
undamoqda.
Endi
bu
ko‗rinishda yasama fe‘l shakli (
boshla
)
sintaktik negiz maqomida bo‗ladi. Bundan
tashqari,
ushbu
forma
bilan
nafaqat
kauzaoperatorlar, balki boshqa morfologik
vositalr ham
(-mi, -chi, -a
kabi so‗roq va
taajjub yuklamalaridan tashqari) valentlik
hosil qilolmaydi.
Ta‘kidlash kerakki, operatorlarning bir-
biriga nisbatan egallagan oppozitiv holatiga
ko‗ra derevatemaga asoslanuvchi mazkur
kauzatema shu xildagi hosilani tashkil
etmoqda. Masalan,
boshlamoq
fe‘lining
infinitiv
shaklini
mikrosintagmatik
munosabatda unga nisbatan oppozitsiyada
turgan
-la
qo‗shimchasi inkor etadi va
buyruq-istak mayli ko‗rinishida undashni
ifodalaydi.
Boshlat
kauzatemasining vujudga
kelishi esakauzativ planda
-la
affiksining
opponenti hisoblanuvchi
-t
orttirma nisbati
shakli orqali amalga oshadi. Ammo, oppozitiv
rejada buyruq-istak mayli qo‗shimchalari
kauzatema hosil qilganda ularga nisbatan
biror bir shakl oppozitsiyada turmaydi.
Boshqacha
aytganda,
derivatologiya
qonuniyatiga
binoan,
keyingi
operator
avvalgisini inkor etadi. Shunga ham ahamiyat
berish kerakki, affikslarning biz aytayotgan
oppozitiv
holati
kauzaderivativ
nuqtayi
nazardan inobatga olingan holda keltirilyapti.
Aslida,
qo‗shimchalar
morfologik
xususiyatlarining mos kelishiga qarab, bir-biri
bilan o‗zaro oppozitiv holatda bo‗lishi
mumkin. Masalan, kelishik qo‗shimchalarini
olaylik. Mazkur shakllar bir-biriga opponent
Хорижий филология
№4, 2020 йил
76
bo‗lib, so‗zlovchi ulardan o‗zi xohlaganini
tanlaydi va nutqini voqelantiradi. Biroq, fe‘l
so‗z turkumiga xos bo‗lgan grammatik
ko‗rsatkichlar (mayl,nisbat kabilar) ot so‗z
turkumining
morfologik
shakllari
bilan
(egalik, kelishik kabi) oppozitiv qatorda tura
olmaydi. Hatto biz tahlil qilayotgan orttirma
nisbati shakllarining hammasi ham o‗zaro
oppozitiv qo‗shimcha bo‗lmasligi mumkin.
Masalan,
ichmoq
fe‘liga qo‗shiluvchi orttirma
nisbati shakllaridan
-ir, -kiz
oppozitivlikni
tashkil
etishi
mumkin,
lekin,
bu
qo‗shimchalar aynan shu fe‘lga qo‗shilishiga
qarab,
-t, -sat
kabi affikslar bilan bir oppozitiv
pog‗onadan
joy
olmaydi.
Boshqacha
aytganda, o‗zaro juftlik hosil qiluvchi
kauzativ
qo‗shimchalar
kauzativ
fe‘l
oppozitsiyasini tashkil etadi [7.112].
Shuni ham e‘tiborga olish kerakki,
yuqoridagi tahlil qilinayotgan qo‗shimchalar
bir yo‗la ham operand, ham operator
vazifasida keladi, chunki affikslar til materiali
hisoblanadi.
Ana
shu
til
materiallari
bajaradigan vazifasiga qarab taqsimlanadi.
Lekin, yasama fe‘llardagi leksik derivat hosil
qiluvchi operatorlar derevatemaga tirkalib
kelayotgan
kauzaoperatorlarga
qaraganda
ustunroq mavqeni egallaydi, chunki bu
holatda yasovchi qo‗shimcha bo‗lmas ekan,
kauzaoperatorlar bo‗shliqda qolib ketadi.
Qiyoslang:
bosh+la+t – bosh+ø≠t,≠tir.
Ta‘kidlash joizki, kauzativ muhitning
(C) konstanta ko‗rsatkichi natijali, maqsadli,
shartli kabi ma‘no ifodalari bilan kelishi
mumkin. Bu esa nutqiy situatsiyada bilinadi
va ushbu mazmunning voqelanishida fe‘lning
zamon ko‗rsatkichi, maqsad, shart mayli
shakllari xizmat qiladi. Zotan, kauzatemaning
tildagi ko‗rinishida bu kabi ma‘nolarni anglab
bo‗lmaydi. Qiyoslang:
1)
yutqizmoq
(kauzatema-infinitiv)
–
...
utsa
(yutsa)
tegaman, utdirsa
(yutqizsa)
so„yaman
(Kuntug‗mish)
–
(konstantasi shartli
bo‗lgan kauzasituatsiya);
2)
chiqazmoq
(kauzatema-infinitiv)
–
Afandi
amirni
xijolatdan
chiqazmoqchi
bo„ldi
(Afandi
latifalari)
–
(konstantasi
maqsadli bo‗lgan kauzasituatsiya);
3)
chizdirmoq
(kauzatema-infinitiv)
–
Xonzoda
begim
uning
musavvir
ham
ekanligini bilib qolib, o„zining suratini
chizdirgan
(P.Qodirov. Yulduzli tunlar).–
(konstantasi natijali bo‗lgan kauzasituatsiya).
Ta‘kidlaganimizdek,
kauzativlik
tushunchasi fe‘lning orttirma nisbati, buyruq-
istak mayli shakllari, analitik vositalar
ko‗magida
nutqda
voqelanar
ekan
(morfologikmi, sintaktikmi qat‘i nazar),
semantik tushunchaligicha qolaveradi. Faqat
morfologik nuqtayi nazardan uni ifodalovchi
morfologik vositalar, sintaktik jihatdan nutqda
kauzativ ma‘noni beruvchi sintaktik uzvlar
tekshiriladi.
Masalan,
ma‘lum
bir
kauzatemaning tildagi shaklini kauzativ
deyish uchun tilda tayyor holdagi kauzativ
situatsiyalarning yo‗qligi monelik qiladi. Shu
bois biz uni ifodalovchi vositalarini hisobga
olib, shartli ravishda, morfologik yoki
sintaktik deb tadqiq qilamiz.
Shunday
ekan,
prof.
I.A.Melchuk
ta‘kidlaganidek, kauzativlikni hosil qiluvchi
qo‗shimchalar bilan nisbat shakllarini farqlash
kerak, deb emas, balki bir qo‗shimchaning til
va nutqda namoyon bo‗lishining o‗ziga
xosligini ajrata bilish zarur, deb aytsak to‗g‗ri
bo‗ladi. Aks holda, ottirma nisbatni bir
qo‗shimcha, kauzativlikni boshqa qo‗shimcha
hosil qilar ekan, degan fikr tug‗ilishi tabiiy.
Zero, orttirma nisbat shaklini va u orqali
ro‗yobga chiqayotgan kauzal ma‘noni ayri
tasavvur etish qiyin.
Yuqoridagi kauzativlikning o‗ziga xos
kauzaderivatlar hosil qila olishi haqidagi
fikrimizda shunga asoslandikki, kauzativlik
o‗z ichki ma‘no salmog‗iga ko‗ra bir-biridan
farq qiluvchi turlarga bo‗linadi. Bu farq
qiluvchi ma‘nolarning yuzaga chiqishida, o‗z
navbatida, morfologik vositalarning ahamiyati
katta bo‗ladi. Shunga ko‗ra, ushbu morfologik
unsurlar kauzaoperandlar va kauzaoperatorlar
deb yuritiladi. Aniqrog‗i, bunday vositalar
kauzal
bo‗g‗imlar
hisoblanadi.
Kauzativlikning ma‘no jihatidan farq qiluvchi
turlari
kauzaderivatlar
deyiladi.
Kauzaderivatlar, o‗z navbatida, faktivlik va
permissivlik asosida voqelanadi.
Хорижий филология
№4, 2020 йил
77
Adabiyotlar:
1.Мельчук И.А. Курс общей морфологии. Том II. Часть вторая: морфологические
значения.-Москва-Вена: Язык русской культуры,1998.
2.Гениш Э. Грамматика турецкого языка. Том 2.-М.: Изд-во ЛКИ,2008.
3.Глисон Г.А. Введение в дескриптивную лингвистику.-М.:Иностранная лит-ра,1959.
4.Rasulov R. O‗zbektilife‘llariningma‘no tuzilishi.-Toshkent:TDPU,2008.
5.Якубова Н.К. Правила формального синтеза узбекских словоформ//Система и уровни
языка.-М.:Наука,1969.
6.ХолодовичА.А.
Типология
каузативных
конструкций.
Морфологический
каузатив.//Отв. ред. А.А.Холодович. -Л.: Наука,1969.
7.Литвинович А.Г. Связь каузативности с другими категориями глагола//Вестник
МДПУ,№1,2013.
Турниязов Б., Саидова С. Выражение каузативности способом аффиксации.
Статья посвящена изучению концепции каузации в лингвистике. В ней, в основном,
каузативность исследуется сморфологической точки зрения.
Turniyazov B., Saidova S. Expression of causativity by the way of affixation.
The article is
devoted to the study of the concept of causation in linguistics.It mainly studies causativeness from a
morphological point of view.
