Хорижий филология
№2, 2019 йил
43
SCIENTIFIC INFORMATIONS ИЛМИЙ АХБОРОТЛАРЛ
KAUZATIVLIKNING SEMANTIK MAQOMI
Turniyozov Behzod Ne‟matovich,
SamDCHTI katta o‗qituvchisi, filologiya fanlari nomzodi
Kalit so„zlar:
semantika, kauzallik va kauzativlik, kauzasemantik derivatsiya, semantik
operator, sabab va oqibat munosabati.
Tilshunoslikning semasiologiya sohasi
faqat uning leksikologiya bo‗limi bilan emas,
balki
fonetika,
morfologiya,
sintaksis
bo‗limlari bilan ham uzviy aloqadordir.
Masalan, nutq tovushlarining morfema yoki
so‗z tasarrufuda ma‘no ifodalash uchun
xizmat qilishi, morfemalarning ifodalanuvchi
xususiyatga ega bo‗lishi, gap, mikro- va
makromatn tarkibiy qismlarining mantiqiy
izchillikda ma‘no qurshovida kelishi bunga
misol bo‗lishi mumkin. O‗z navbatida,
semantika tushunchasi bugungi tilshunoslikda
dolzarb
muammolardan
biri
bo‗lgan
kauzatsiya jarayoni bilan ham bog‗liqdir.
Shuni
aytish
kerakki,
kauzativlik
tilshunoslikda
faqat
semantik
nuqtayi
nazardan emas, balki morfologik va sintaktik
jihatdan ham o‗rganilmoqda va bu holat
kauzativlik
tushunchasining
grammatik
kategoriya sifatida talqin qilinishiga sabab
bo‗lmoqda: «…
каузативность является
одной из глагольных категорий. При этом
она не только категория грамматическая,
но и функционально-семантическая
»[1,86].
Biz esa kauzativlikning grammatik
kategoriya
sifatida
tadqiq
qilinishini
maqsadga muvofiq deb hisoblamaymiz. Rus
tilshunosi E.Y.Gordon ham bu haqda so‗z
yuritganida
haqiqatni
aytgan
edi:
«
Kauzativlikni grammatik kategoriya deb
bilish noo‗rin, zero, kauzativlik ma‘no ifodasi
o‗zining
doimiy
ko‗rsatkichlariga
ega
emas
»[2,5].
E.Y.Gordon
ta‘kidlaganidek,
kauzativlik grammatik kategoriya emas,
albatta,
lekin
ushbu
tushunchani
ifodalaydigan doimiy ko‗rsatkichlari yo‗q deb
xulosa chiqarish, bizningcha, munozarali
ko‗rinadi. Chunki kauzativlikning tillarda turli
vositalar bilan ifodalanishining o‗zi ham
uning doimiy ko‗rsatkichlari mavjudligidan
dalolat beradi. Masalan,
sanskritda: janati
(tug‗iladi) – jan-
ay
-ati (tug‗diradi) – fleksiya
(markerli kauzativ); rus tilida: умереть –
убить – suppletiv kauzativ; o‗zbek tilida:
ko‗rdi
–
ko‗r-
sat-
di
–
postfiksli
kauzativ(markerli); fransuz tilida: Je
ferai
écrire une lettre au directeur par Jean (Men
Janni
direktorga
maktub
yozishga
majburlayman
) – analitik kauzativ
. Bunda
kauzativlikning
morfologik
unsurlar
(ko‗rsatkichlar) yordamida ifodalanayotgani
izoh talab qilmaydi. Bundan tashqari, tobe
komponentli murakkab sintaktik qurilmalar
operandlarini
derivatsion
munosabatga
kirituvchi
shuning uchun, -sa, chunki
kabi
operatorlar ham, shubhasiz, sintaktik jihatdan
kauzativ
qurilmalarni
shakllantiruvchi
vositalar hisoblanadi. Hatto XV asrlarda
bobokalonimiz Alisher Navoiy ham mazkur
tushunchaning turkiy tilda, garchi o‗sha
davrlarda kauzativlik deb atalmagan bo‗lsa-
da, o‗z ko‗rsatkichlari mavjudligini aytib
o‗tadilar:
«Yana arabiy sarf istilohda ikki
maf‘ulluq fe‘llar borki, aning adosi dag
‗
i
mo tabar va kulliydur. Andin dag
‗
i sortlar
oriy qolibdurlar. Va atrok anga ham xo‗broq
vajh bila mutobaat qilibdurlar. Arabiy
andoqki, «
A‟taytu Zaydan dirhaman
»,
(Zaydning dirhamini berishimni buyurdilar)
bu tarkibda uch lafz mazkur bo‗lur. Alar
lafzg‗a bir harf ortturg‗on bila munga
o‗xshash bir zamirni ortubdurlar, bag‗oyat
muxtasar va mufid tushubdur. Andoqki,
yugurt
va
qildurt
va
yashurt
va
chiqart
»
Ma‘nosi:
«Arabiy ikki maf‗ulluk fe‘llar
(vositali obyektli buyruq ma‘nosi) ham
sortlarda yo‗q, turklar bir harf qo‗shish
orqali bu ma‘noni juda qisqa va aniq
ifodalaydilar»
[3].
Shunday
ekan,
kauzativlik
tushunchasining doimiy ko‗rsatkichlari bor
Хорижий филология
№2, 2019 йил
44
deb bemalol aytsa bo‗ladi. Aks holda
kauzativlikni tilda ham, nutqda ham aniqlab
bo‗lmas edi. Bundan tashqari, mazkur
tushunchani grammatik kategoriya deb emas,
balki grammatik ma‘no ifodalovchi vosita deb
o‗rganish to‗g‗ri bo‗ladi. Uning semantik
jihatdan ifodalanishiga kelsak, kauzativlik
gapning
presuppozitsiyasi,
mikro
yoki
makromatn tarkibiy qismlarining semantik
distributsiyasi bilan bog‗liq ravishda tahlil
qilinadi.
Kauzativlik
grammatik
ma‘no
ifodalovchi vosita bo‗lsa, u holda mantiqiy
semantik jarayon bilan nima aloqasi bor?-
degan savol tug‗ilishi tabiiy, albatta. Masalan,
grammatik ma‘no ifodalovchi fleksiya
hodisasini olaylik. Mazkur hodisa grammatik
vosita bo‗lishiga qaramay, tillarda zamon
yoki son kategoriyalarini ham ifodalayveradi.
Jumladan, arab tilida:
–
(
qalbbun -
qulubun
) – qalb-qalblar (son kategoriyasi
ifodasi); nemis tilida:
sang – gesungen –
kuyladi-kuylagan (yaqin va uzoq o‗tgan
zamon ifodasi). Shunday ekan, kauzativlik
ham grammatik vosita bo‗lishidan qat‘i nazar,
mantiqiy
presuppozitsiya
va
semantik
distributsiya bilan bemalol bog‗lanaveradi.
Professor A.R.Gubanov va uning
shogirdi N.I.Res hammuallifligida yozilgan
«Категория причинности: каузальная и
каузативная
связи»
nomli
maqolada
kauzallik
bilan
kauzativlik
tushunchalari
farqlab
o‗rganilgan.
Olimlar
fikricha,
kauzallik shart ma‘nosi orqali ifodalangan
sababni izohlasa, kauzativlik undash orqali
ifodalangan sababni bildiradi [4,247]. Mazkur
fikrning boshqa tilshunoslar tomonidan ham
qo‗llab-quvvatlanganligini
kuzatishimiz
mumkin. Masalan, Y.V.Baklagova «К
вопросу о каузальности и каузативности в
системе
языкa»
nomli
maqolasida
quyidagilarni
aytadi:
«
Tilshunoslik
adabiyotlarida sabab va oqibat kategoriyalari
bilan bog‗lanuvchi
kauzallik
va
kauzativlik
kabi
korrelyat
terminlarni
uchratamiz.
Mazkur terminlar lotincha
causa
«sabab,
asoslamoq, undash» ma‘nolarini ifodalaydi.
Lekin kauzallik shart ma‘nosi ifodasi orqali
namoyon bo‗ladigan tasdiq, isbot, bahona,
maqsad,
asos
kabi
tushunchalarni
birlashtiradi va o‗z navbatida, sintaktik
unsurlar bilan hosil bo‗ladi. Masalan,
qo‗shma gap unsurlarini aytishimiz mumkin.
Kauzativlik
esa
fe‘lning
grammatik
kategoriyasi bo‗lib, faqat sabab ma‘nosi bilan
bog‗lanadi
» [5,30].
Yuqorida
aytib
o‗tganimizdek,
birinchidan, kauzativlik fe‘lning grammatik
kategoriyasi emas, ikkinchidan, kauzallik
bilan
kauzativlikni
bir-biridan
farqlab
o‗rganib masala mohiyatini chigallashtirish,
bizningcha, bu hodisaning tilshunoslarimiz
tomonidan
tadqiq
qilinishida
tushunmovchiliklarga sabab bo‗ladi. Shuni
eslatib o‗tish kerakki, kauzativlik tushunchasi
grammatik ma‘no ifodalovchi vosita ekan, u
ishtirok etgan so‗z, so‗z birikmasi, gap, mikro
yoki makromatn kabi til va nutq birliklari
kauzal ma‘no ifodasi qurshovida bo‗ladi,
xolos. Boshqacha aytganda, kauzativ vositalar
orqali kauzal ma‘no ifodalanadi.
Aslida, sabab va oqibat muammosi
tahliliga antik davr faylasufi Arastu murojaat
etgan edi. U sabab va oqibat munosabatini
o‗ziga xos usulda tasnif etadi: 1) inson
harakatlari sababiyati tipologiyasi; 2) narsalar
mohiyati sababiyati tipologiyasi [6,30-38].
Bugungi kunda ham sabab va oqibat
munosabatlari mohiyati mazmunini o‗rganish
jamiyatshunoslik
va
insonshunoslikda
(falsafa,
mantiq,
psixologiya,
adabiyot,
tilshunoslik, san‘at va h.k.) o‗z aktualligini
yo‗qotgan emas. Zero, bizni qurshab turgan
olamda sodir bo‗layotgan turli voqealar,
tabiiy hodisalar, jamiyat a‘zolarining o‗zaro
munosabati boshqa jarayon va hodisalarga
bog‗liq ravishda sodir bo‗ladi. Bu esa, o‗z
navbatida,
ozmi-ko‗pmi
ma‘lum
bir
sabablarga ko‗ra amalga oshadi. Shunday
ekan, sabab va oqibat qonuniyati, qaysi davr
bo‗lishidan qat‘i nazar, kun tartibida o‗z
dolzarbligini yo‗qotmaydi.
Shunday qilib, sabab va oqibat
munosabatlarini ifodalovchi kauzal ma‘no
materiya harakatining barcha formalarida o‗z
aksini topadi, shu jumladan, tilshunoslik
sohasida ham u muhim omillardan biri bo‗lib
gavdalanadi. A.A.Potebnya ta‘kidlaganidek,
harakat tushunchasi subyekt va obyekt
munosabatlari ifodasida sabab tushunchasidan
xoli emas. Boshqacha aytganda, sababiyat
Хорижий филология
№2, 2019 йил
45
subyekt harakati va obyekt holatidan tarkib
topadi [7,7].
Avvalgi
ishlarimizda
kauzativlik
semantik nuqtayi nazardan o‗rganilganda
grammatik ma‘no ifodalovchi vositaga
nisbatan
mantiqiy
kategoriyaga
yaqin
turishini aytgan edik. Bundan tashqari,
kauzativlik
tushunchasining
semantik
tomondan tadqiq qilinishi ham derivatsiya
qonuniyatlariga
bo‗ysunadi.
Zotan,
derivatsion nuqtayi nazardan olib qaralganda
derivatsiyaning har qanday turida (leksik,
semantik, sintaktik) shakllanish nazarda
tutiladi. Shunday ekan, bu jarayonda kauzal
ma‘noning shakllanishini kuzatamiz. Shu
bois, derivatsiyaning bu turini
kauzasemantik
derivatsiya
deb atamoqdamiz. Fikrimiz isboti
uchun quyidagi misollarga e‘tibor beraylik:
1.
Qiyom vaqti. Og‗ilda sigir
ma‘raydi. Uni podaga yubormaydilar: bir
ko‗zi ko‗r bo‗lganidanmi podadan qaytishda
shoxi bilan konkaning oynasini sindirib
qo‗ygan. Bobom qattiq xafa bo‗lib, bir
so‗mmi, yarim so‗mmi jarima to‗lagan
(Oybek. Bolalik).
2.
Iskandaronning rangi uchib ketdi,
qo‗rqinch to‗la ko‗zlari bilan eshikka qarab-
qarab qo‗ydi
(Oybek. Nur qidirib).
Yuqoridagi misollarning birinchisi
abzas shaklidagi makromatn bo‗lib, uning
sintaktik derivatsiyasida tayanch struktura
muhim rol o‗ynaydi, chunki makromatn
shakllanishida uning barcha operandlari
tayanch strukturaning ma‘no salmog‗iga
tayanadi [8,146]. Mazkur makromatnda
tayanch struktura vazifasini uning ikkinchi
operandi
bajarmoqda.
Ammo
berilgan
matnning
kauzasemantik
derivatsiyasida
uning to‗rtinchi operandi ustuvor xarakter
kasb etadi, chunki kauzal ma‘no aynan shu
operand orqali ro‗yobga chiqa boshlaydi:
1)
bir ko‗zi ko‗r bo‗lgan
(sabab) –
podadan qaytishda shoxi bilan konkaning
oynasini sindirib qo‗ygan
(oqibat) – birinchi
kauzaderivat.
2)
podadan qaytishda shoxi bilan
konkaning oynasini sindirib qo‗ygan
(sabab)
–
Bobom qattiq xafa bo‗lib, bir so‗mmi, yarim
so‗mmi jarima to‗lagan
(oqibat) – ikkinchi
kauzaderivat.
3)
Bobom qattiq xafa bo‗lib, bir
so‗mmi, yarim so‗mmi jarima to‗lagan
(sabab) –
Uni podaga yubormaydilar
(oqibat)
– uchinchi kauzaderivat.
Ko‗rib turganimizdek, makromatnning
kauzasemantik derivatsiyasi uch bosqichli
kauzal hosilaga tayanadi. Bunda
sigir
so‗si
kauzativ munosabatga olib keluvchi kauzator
sanaladi. Boshqacha aytganda, mazkur so‗z
kauzativ jarayonga undovchi unsur bo‗lib
xizmat qiladi. Makromatn kauzaoperandlari
esa semantik kauzaoperator orqali kauzativ
munosabatga kirishmoqda. Chunonchi, bunda
kauzativ distributsiya muhim rol o‗ynaydi.
Natijada, makromatn maqomidagi murakkab
kauzativli qurilma (MKQ) shakllanadi.
Ikkinchi misolda esa operandlari
o‗zaro semantik operator orqali munosabatga
kirishayotgan teng komponentli murakkab
sintaktik
qurilma
(MSQ)
derivatsiyasi
voqelanayotganini ko‗ramiz. Mazkur MSQ
mikromatn maqomiga ega bo‗lib, uning
operandlari sintaktik derivatsiyasi, birinchi
makromatndagidan farqli o‗laroq, alohida tub
va tayanch strukturalar asosida amalga
oshadi.
Bundan
tashqari,
uning
kauzaderivatsiyasi
ham
real
kauzatorga
asoslanmaydi. Quyida uning derivatsion
paradigmasiga murojaat etamiz:
1-operandning sintaktik
derivatsiyasi hamda kauzal ma‘nosi
1)
uchib ketdi –
tub struktura;
2)
rangi uchib ketdi –
tayanch
struktura;
3)
Iskandaronning rangi uchib ketdi –
hosila struktura (operator:
-ning
);
4)
Iskandaronning rangi uchib ketdi
(oqibat) – kauzatsiya amalga oshgan, biroq
real kauzator va sabab ma‘lum emas (birinchi
distantli kauzativ).
2-operandning sintaktik derivatsiyasi
hamda kauzal ma‘nosi
1)
qarab-qarab qo‗ydi –
tub struktura;
2)
(U) qarab-qarab qo‗ydi –
tayanch
struktura;
3)
(U) eshikka qarab-qarab qo‗ydi –
hosila struktura (operator:
-ka
);
4)
(U) qo‗rqinch to‗la ko‗zlari bilan
eshikka qarab-qarab qo‗ydi –
hosiladan
hosila struktura (operator:
qo‗rqinch to‗la
ko‗zlari bilan
);
Хорижий филология
№2, 2019 йил
46
5)
(U) qo‗rqinch to‗la ko‗zlari bilan
eshikka qarab-qarab qo‗ydi
– kauzatsiya
amalga oshgan, biroq real kauzator va sabab
ma‘lum emas (ikkinchi distantli kauzativ).
Tahlil natijasidan ko‗rinib turibdiki,
MSQning
derivatsion
xususiyatini
o‗rganishda tub struktura g‗oyat muhim
ahamiyat kasb etadi, zotan, u sintaktik
struktura
shakllanishida
asos
vazifasini
o‗taydi. Kauzal ma‘noning ifodalanishi esa,
so‗nggi hosila strukturaga qarab aniqlanadi.
MSQ tarkibiy qismlarining ikkalasida ham
alohida
kauzal
ma‘no
ro‗yobga
chiqayotganligining
guvohi
bo‗lamiz.
Boshqacha aytganda,
Iskandaronning rangi
uchib ketishi
va
qo‗rqinch to‗la ko‗zlari bilan
eshikka qarab-qarab qo‗yishi
uchun nimadir
sabab bo‗lgan,
biroq u berilayoygan matn
parchasida
kontaktli
emas, balki
distantli
holatda namoyon bo‗ladi. Bunda birinchi
misoldagi kabi real kauzatorning harakatni
bajarishga undashi kuzatilmaydi. Shu bois,
MSQ
operandlarining
kauzal
ma‘no
og‗ushida
kanligi
ularning
mantiqiy
presuppozitsiyasiga
qarab
aniqlanadi.
Natijada,
ikkala
operand
orqali
ifodalanayotgan kauzal ma‘no yig‗indisi
ustkauzativlikni
hosil qiladi.
Xulosa
qilib
shuni
aytishimiz
mumkinki, til sistemasi belgilarining asosiy
sifatlaridan biri ifodalanuvchi tomonidan
yanada yuqoriga qarab borar ekanmiz, cheksiz
ravishda shakllanishi mumkin bo‗lgan xabar
paradigmalariga ega bo‗lamiz. Bu esa til
hodisalariga subyektiv omilning ta‘siri
kuchining oshib borayotganligini ko‗rsatadi
[9,43]. Mazkur ta‘sir esa, o‗z navbatida,
qandaydir
voqea-hodisa,
harakat
va
jarayonlarning voqelanishiga sabab bo‗ladi.
Adabiyotlar:
1. Бессалов А.Ю. Kаузативные глаголы как средство выражения причинно-
следственных отношений в английском и французском языках // Вестник МГОУ, № 6, 2010.
2. Гордон Е.Я. Каузативные глаголы в современном русском языке // Aвтореф. дис.
канд. филол. наук: -М., 1981.
3. Alisher Navoiy. Muhokamatul lug‗atayn (Nashrga tayyorlovchilar: Oybek, Porso
Shamsiyev). –Toshkent,1948.
4. Рец Н.И., Губанов А.Р. Категория причинности: каузальная и каузативная
связи//Вестник Чувашского университета, № 1, 2012.
5. Баклагова Ю.В. К вопросу о каузальности и каузативности в системе
языка//Вестник Адыгейского государственного университета. Серия «Филология и
искусствоведение». Майкоп: АГУ, 2008. Вып. 10 (38).
6. Аристотель. Метафизика (Перевод с греческого П.Д.Первова и В.В.Розанова). –М.,
2006.
7. Потебня А.А. Из записок по русской грамматике. Том III. –М., 1968.
8. Turniyozov N.Q., Turniyozov B.N., Turniyozova Sh.N. O‗zbek tili derivatsion sintaksisi.
–Toshkent, 2011.
9. Вендина Т.И. Словообразование как источник реконструкции языкового
сознания//Вопросы языкознания, № 4, 2002.
Турниязов Б. Семантический статус каузативности.
В данной статье
каузативность изучается по закономерности семантической деривации, а также в ней
выражено отношение к научным взглядам некоторых учѐных.
Turniyazov B. Semantic status of causativeness.
In this article causativeness is studied
according to the laws of semantic derivation as well as it expresses the attitude to the scientific
views of some scientists.
