Хорижий филология.
№4, 2016 йил
101
ИДИОМАТИК ҚЎШМА СЎЗЛАРДА КОНЦЕПТУАЛ ДЕРИВАЦИЯ
Юлдашев Акмал Гуламжанович,
Ўзбекистон давлат жаҳон тиллари университети
катта илмий
ходим-изланувчиси
Калит сўзлар
: концептуал деривация, идиоматик қўшма сўз, когнитив майдон,
концептуал метафора, майдон-манба, мақсаднишон.
Тил ва тафаккур муносабатлари
масаласининг фалсафа, тилшунослик ва
психология фанлари доирасида батафсил
муҳокама
қилиниши
когнитив
тилшунослик тараққиѐти учун мустаҳкам
замин яратди. Когнитив тилшунослик
мажмуавий тадқиқот соҳаси бўлиб, у
тилшунослик ва психологиядан ташқари
суньий
интеллект
назарияси,
психолингвистика, нейролингвистика каби
фанлар
соҳаларига
оид
илмий
ѐндашувларни ҳам умумлаштиради.
Когнитив тилшуносликда лисоний
интерпретация муаммоси ҳам муҳим ўрин
тутади. Н.Н. Болдиревнинг фикрича,
лисоний интерпретация идрок фаоллиги
сифатида ўзаро боғлиқ
статик
ва
динамик
белгиси билан характерланади. Статик
аспект ўз натижалари билан биргаликда
когнитив тузилмалар, яъни оламнинг
лисоний
концептуаллашуви
ва
категориялаштирилиши
натижаси
–
концепт ва категориялар тизими сифатида
тавсифланади.
Лисоний
идрок
фаоллигининг динамик аспекти эса айнан
концептуаллашув
ва
категориялашув
жараѐнида иштирок этувчи лисоний
шакллар орқали намоѐн бўлади [1; 7].
Шунингдек, олим олам ва билимнинг
тилдаги интерпретацияни бирламчи ва
иккиламчи
интерпретацияга
бўлади.
Бирламчи интерпретация инсоннинг олам
тузилишида фаол ва аниқ бир мақсаддаги
ҳаракатини ва у билан бўлган ўзаро
ҳаракат схемасини англатади. Бу жараѐнда
инсон оламни идрок этишда борлиқдаги
нарса ва ҳодисаларни маълум бир қолипга,
яъни категорияларга жойлаштиради. Бу
жараѐнда тизимли концептуал майдон
шаклланади. Масалан, ТАБИАТ, ИНСОН,
ЖАМОА, АРТЕФАКТ, ҲОДИСА каби
концептуал
–
мавзуий
майдонлар.Иккиламчи
интерпретация
объекти эса юқорида айтиб ўтилган ҳолат
натижаси ўлароқ, олам ҳақидаги билим,
объект ва ҳодисалардир. Унинг натижаси
оламнинг объект ва ҳодисаси ҳақида янги
билим демакдир [1; 8-9].
Оламнинг
иккиламчи
идрокини
Р.Жекендофф ―дастурланган, режаланган
олам‖ (projected world), ―синалган олам‖
(experienced world) деб номлайди [3; 28].
Ж. Фокенье эса ―билимнинг қайта
тизимлаштирилган қолипи‖ деб атайди
(available prestructed background schemas).
Инсоннинг оламни идрок этиши
жараѐнида воқеликнинг қайта англаниши
натижасида
индивиднинг
концептосферасида
янги
мураккаб
когнитив жараѐнлар амалга ошади. Бу
жараѐнлар сўз ясалиш тизимида деривация
мақомига
эга
бўлади.
Маълумки,
тилшуносликнинг структурал-функционал
босқичида
деривация
– аффиксал сўз
ясалиши [4; 34] мавжуд тил бирликлари
негизида янги тил бирликларининг ҳосил
бўлиш
жараѐни
бўлиб,
ўзакнинг
аффикслар ѐки сўз қўшиш орқали
кенгайишидир [5; 129]деган таърифлар
асосида бир қанча илмий тадқиқотлар олиб
борилди.
Когнитив тилшунослик соҳасида эса
деривация – концептуал
мақомини олди.
Концептуал деривация аниқ концептлар
ўртасида
алоқа
мавжуд
эканлигини
назарда тутган ҳолда асосий концепт ва
унинг
асосида
пайдо
бўлган
концептларнинг
ўзаро
таъсирини
таъминлайди. Концептуал деривация ясама
сўзларда ўз аксини топади. Концептуал
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
102
деривация
назариясига
асос
солган
Е.С.Кубрякованинг
фикрича,
инсон
билимларининг ўзаро боғланиши маълум
бир сўз ясалиш конструкциялари, сўз ясаш
моделлари,
механизмлари
ва
унинг
семантикасига асосланади.
Л.В.Бабинанинг
фикрига
кўра,
концептуал деривация когнитив жараѐнни
акс эттиради, инсон концептуал тизимида
шаклланиб бўлган билим асосида янги
концептуал билим ҳосил бўлади [6; 132].
Кўринадики, тилда ҳосил бўладиган ҳар
қандай ҳосила маъно ўз-ўзидан пайдо
бўлмайди, балки тил соҳиби оламни идрок
этиш жараѐнида эгаллаган билимига
асосланган ва қиѐслаган ҳолда амалга
оширади.
Инсон сўз ясаш жараѐнида тил
бирликларини маъноси ва шаклида тайѐр
ҳолдагидек
қўлламайди
[1;
5],
Е.С.Кубрякова таъбири билан айтганда,
―инсон тайѐр лисоний либосга тафаккурни
кийгизиб қўймайди‖ [7; 14], аксинча, ўз
фикрини
шакллантириб,
унга
мос
келадиган тил бирликларини танлайди ва
унинг ижросини ҳар бир аниқ нутқ
фаолияти жараѐнида таъминлайди.
Аниқроқ айтадиган бўлсак, инсон
оламни идрок этар экан, албатта, бу
жараѐнда эгалланаѐтган билимни унгача
бўлган билимлар билан ўзаро қиѐслайди.
Қиѐс асосида онгда янги концепт
шаклланади. Бундай ҳолат, айниқса,
идиоматик қўшма сўзларда яққол ўз
аксини топади.Идиоматик қўшма сўзларни
тузилишига кўра икки ва ундан ортиқ
асосларнинг бирикувидан ҳосил бўлган,
семантик
жиҳатдан
маъноси
компонентлари
маъносидан
келиб
чиқмайдиган мураккаб тузилишли лексик
бирликлар деб талқин қиламиз. Иккиламчи
лисоний
интерпретация
ҳам
идиоматикликнинг маҳсули ҳисобланади.
Ш.Сафаровнинг
қайд
этишича,
билим олиш ва уни хотирада сақлаш ҳамда
амалда қўллаш, узатиш манбаи ва уни
шакллантирадиган восита – тил тизими
когнитив таҳлил обьектидир [8;10-16].
Когнитив
тилшуносликда
концептнинг ўрни алоҳида эканлиги
олимлар томонидан кўп бор таъкидланган.
Жумладан, Е.С.Кубрякова концептнинг
онгимиз ва руҳий имкониятларимиз ҳамда
инсон билими, тажрибасини акс эттирувчи
тафаккур бирлиги эканлиги ҳақида фикр
юритади. Унинг фикрича, концептуал
тизим фикр юритиш ҳамда инсон
психикасида воқелик қиѐфасини акс
эттирувчи тузилмадир, хотира ментал
лексиконнинг фаол мазмун бирлиги,
миянинг концептуал тизими, бутун олам
манзараси инсон руҳида акс этади [9; 90].
Мазкур мақолада биз К.С.Кубрякова
[9; 90] томонидан концептга берилган
―концепт – бу инсон тафаккурининг тез
ҳаракатчан
(оператив)
бирлиги
ѐки
тизимли
билим
кванти‖
таърифига
таянамиз. Негаки концепт инсоннинг
ташқи оламни идрок этишида фаол
ҳаракатланиб,
унинг
онгида
ментал
равишда намоѐн бўладиган бирликдир. Бу
жиҳатдан, тил бирликлари, жумладан,
идиоматик қўшма сўзларнинг концептуал-
деривацион
таҳлил
қилиниши
ҳар
жиҳатдан лозим ва мақсадга мувофиқ. Шу
ўринда А.Абдуазизовнинг ―...сўзларни
турли гуруҳларга ажратиб, маъноларини
―семантик майдон‖ларда таҳлил қилиш ва
ўз навбатида уларни алоҳида концептлар
сифатида қараш лозим‖ [10; 25] деган
фикри ўринлидир. Ҳозирда сўз ясалишига
когнитив
ѐндашув
масаласига
бағишланган илмий тадқиқот ишлари оз.
Бу муаммонинг тўлақонли тадқиқ этилиши
тил
ҳодисалари
ортида
яширинган
когнитив
механизмлар
моҳиятини
чуқурроқ очиб беришга яқиндан ѐрдам
беради.
Инсон тўпланган ва тафаккурида
категориялар
ва
субкатегорияларга
бирлаштирилган
билимлари
ҳисобига
оламни қайта англайди. Бу жараѐнда тилда
идиоматик қўшма сўзлар ҳам пайдо
бўлади.Идиоматик қўшма сўзлар ҳосил
бўлишида концептуал метафоранинг ўрни
алоҳида ҳисобланади. Ж.Лакофф ва
М.Жонсон метафорик ҳосила маънонинг
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
103
пайдо бўлишида когнитив тилшунослик
нуқтаи назаридан иккита когнитив майдон,
яъни ―манба майдони‖ (source domain)
ҳамда ―мақсад майдони‖ (target domain)
иштирок этишини кўрсатишади[11; 266].
Мисол тариқасида қуйдаги идиоматик
қўшма сўзларни концептуал-деривация
ҳолида концептуал метафора орқали ҳосил
бўлганлигини кўриб чиқамиз.
ҲАЙВОН + АРТЕФАКТ
ЎСИМЛИК
манба майдони мақсад майдони
Ўзбек
тилидаги
туяқалпоқ
идиоматик қўшма сўзи ―чўл ва адирларда
ўсадиган паст бўйли сершох бута‖ни
англатади. Ушбу Идиоматик қўшма
сўзнинг
туя
компоненти ―бир ѐки икки
ўркачли, жуфт туѐқли, асосан, юк ташиш
учун хизмат қиладиган, сувсизликка
чидамли сутэмизувчи иш ҳайвони‖ни
англатади
[ЎТИЛ
IV,
2008:
222].
Идиоматик қўшма сўзнинг ясалишида бу
лексеманинг
сувсизликка чидамли ҳайвон
семаси
муҳим
ўрин
тутади.
Туя
компоненти
ҲАЙВОН
концептининг
когнитив майдонига мансуб. ҲАЙВОН
концепти қўшма сўз ясалишида манба
майдони вазифасини бажаради, шу билан
бирга,
иккинчи
компонент
билан
проекциялашади.
Идиоматик қўшма сўзнинг
қалпоқ
компоненти ―нарсалар устини қоплаб,
беркитиб турадиган соябон ѐки қопқоқ‖
луғавий маъносига эга [ЎТИЛ IV, 2008:
229]. Лексеманинг
беркитиб турадиган
соябон
семаси идиоматик қўшма сўз
ясалишида қатнашади.
Қалпоқ
лексемаси
КИЙИМ концепти когнитив майдонига
мансуб.
Идиоматик
қўшма
сўз
компонентларининг ҲАЙВОН ва КИЙИМ
когнитив майдонлари ўртасида блендинг
юзага келади. Кейинги босқичда ҲАЙВОН
ва КИЙИМ манба майдони билан
ЎСИМЛИК мақсад майдони ўртасидаги
ўхшашлик
аниқланади.
Ўхшашлик
туяқалпоқ
ўсимлигининг чўл ва адирларда
ўсиши
ҳамда
туянинг
сувсизликка
чидамлилиги
ва
саҳрода
яшашида
кузатилади, Шунингдек, сўз ясалишида
ўсимлик гулларининг
қалпоқ
тузилишида
эканлиги ҳамда соябон вазифасини бажара
олиши белгиси ҳам инобатга олинган.
МАКОН + ҲАЙВОН
ИНСОН
манба майдони мақсад майдони
Инглиз тили Америка вариантидаги
hellcat
идиоматик қўшма сўзи (―spiteful,
violent woman‖) (
hell – дўзах, cat – мушук
)
[ABBYY
Lingvo x5] ўзбек тилида
жодугар, иссиқ-совуқчи
маъноларига эга.
Мазкур
қўшма
сўзнинг
ясалишида
МАКОН
концептининг
когнитив
майдонига мансуб
hell
(―in some religious,
the place believed to be the home of DEVILS
and where bad people go after death‖)
[OALD 2010: 725] лексемасининг
home of
DEVILS
(шайтонлар уйи) семаси асосий
ўринга чиқади. Ушбу идиоматик қўшма
сўзнинг
ясалишида
ҲАЙВОН
концептининг когнитив майдонига мансуб
cat
лексемасининг (―a small animal with soft
fur that people often keep as pet‖) [OALD
2010: 227]
sof t fur
(сирли ва юмшоқ
жунли) семаси ҳам фаоллашади.
Мисоллар
таҳлилидан
маълум
бўладики, метафорик маъно кўчиши
ѐрдамида ҳосил қилинувчи идиоматик
қўшма сўзларнинг маънолари унинг
компонентлари билан боғлиқ концепт
майдони ҳамда ―концептуал метафора‖ деб
номланувчи когнитив механизм асосида
шаклланади.
Инсон
тафаккурида
мавжуд
билимлардан фойдаланишга қаратилган
когнитив механизмлар фаолияти амалга
ошади. Когнитив механизмлар фаолияти
инсонда муайян когнитив кўникмаларни
шакллантиради.
Идиоматик қўшма сўзларнинг юзага
келишида андозавий қўшма сўз ясалиши
қоидаларидан четга чиқиш билан бирга, бу
жараѐнда
воқелик
онгда
когнитив
механизмлар асосида қайта идрок этилади.
Бошқача айтганда, Идиоматик қўшма
сўзларнинг ясалишида инсон бир қатор
когнитив жараѐнларни босиб ўтади, у
тилнинг
луғат
бойлигидаги
мавжуд
сўзлардан фойдаланган ҳолда дунѐни
қайта англайди.
Хорижий филология.
№4, 2016 йил
104
Идиоматик қўшма сўзларни ясашда
инсон
олам
ҳақидаги
билимларига
таянади.
Бу
жараѐнда
оламни
категориялаштириш,
концептуаллаш-
тириш ва, албатта, уларни акс эттирувчи
когнитив
механизмларнинг
аҳамияти
катта.
Идиоматик
қўшма
сўзнинг
маъносини белгилашда фақат ифода плани
билан кифояланиб бўлмайди, бу жараѐнда
қўшимча билим ҳам инобатга олиниши
керак. Идиоматик қўшма сўзларнинг
ясалишида, албатта, энциклопедик билим
муҳим ўрин тутади. Шу билан бирга,
идиоматик қўшма сўзларнинг концептуал
тузилишини
белгилашда
инсоннинг
баҳоловчи билимига ҳам таянилади.
Тил соҳиби оламни идрок этишида
эгалланган
билими
асосида
муайян
когнитив моделлар орқали борлиқдаги
предмет ва ҳодисаларга ном беради.
Муайян концептуал майдондан ўрин
олган субкатегориялашган концептларнинг
фаоллашуви
натижасида
инсоннинг
воқелик ҳақидаги ментал тасаввурини акс
эттирадиган
образлар,
тушунчалар,
тасаввурлар шаклидаги вербал ифодага эга
тафаккур бирлиги ҳосил бўлади.
Адабиѐтлар:
1.
Болдырев Н.Н. Антропоцентрическая сущность языка в его функциях, единицах и
категориях // Вопросы когнитивной лингвистики. – Тамбов, 2015. – № 1. – С. 5-12.
2.
Болдырев Н.Н. Категориальная система языка / Категоризация мира в языке /
Когнитивные исследования языка Х – Москва-Тамбов, 2012. 17-101 с.
3.
Jackendoff R. Semantics and Cognition. – Cambridge, Mass: The MIT Press, 1991. – 322 p.
4.
Ҳожиев А. Лингвистик терминларнинг изоҳли луғати. – Тошкент: Ўзбекистон миллий
энциклопедияси, 2002. – 165 б.
5.
Языкознание. Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. В. Н. Ярцева. – 2-е изд. –
Я41 – Москва: Большая Российская энциклопедия, 1998. – 685 с.
6.
Бабина Л.В. Концептуальные основы словообразования / Концептуализация мира в языке
/ Когнитивные исследования языка IV – Москва-Тамбов, 2009. – 128-149 с.
7.
Кубрякова Е.С. Язык и знание. (на пути знаний о языке: части речи с когнитивной точки
зрения, роль языка в познании мира). – Москва: Языки славянской культуры, 2004. – 560с.
8.
Сафаров Ш. Когнитив тилшунослик. – Жиззах: Сангзор, 2006. – 92 б.
9.
Кубрякова Е.С., Демъянов В.З. Панкрац Ю.Г. Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных
терминов. – Москва: Филологический ф-т МГУ им. М.В.Ломоносова, 1997. – 245 с.
10.
Абдуазизов А. Тилшунослигимиз истиқболлари // Филология масалалари. – Тошкент,
2011. – №3. – Б. 22-25.
11.
Lakoff, G., Johnson, M. Metaphors We live by. 2-nd edition – The University of Chicago Press,
2003 – 256p.
12.
Ўзбек тилининг изоҳли луғати. 4 – жилт. – Тошкент: ―Ўзбекистон миллий
энциклопедияси― Давлат илмий нашриѐти, 2008. – 608 б.
13.
Oxford Advanced Learner`s Dictionary. Eighth edition. – Uk / India. Oxford University Press,
2010. – 1796 p.
Юлдашев А. Концептуальная деревация в идиоматических сложных словах.
В
статье речь идет о концептуальной деривации в сфере идиоматичных сложных слов. В
связи с тем, что теория концептуальной дервации является сравнительно новым
направлением в когнитивной лингвистике, автор кратко описывает основные понятия и
процедуру определения концептуальной деривации в языке.
Yuldashev A.
Conseptual derevation of idiomatic compound words.
The article deals with
the problem of conceptual derivation in the sphere of idiomatic compound words. As the theory of
conceptual derivation is comparatively new problem in cognitive linguistic, the author paid a
certain attention to the basic notions and trends of determining conceptual derivation.
