201
BADIIY TARJIMANING O’ZIGA XOS XUSUSIYATLARI
Ziyoda ALIYEVA
O ’zDJTU talabasi
Tarjima - san ’at,
Tarjimon esa, ijodkordir.
Qadim zamonlardan insoniyato’z ustida ishlashga, dunyoqarashini
kengaytirishga, turmush tarzini yaxshilashga va bilim salohiyatini rivojlantirishga
harakat qilib kelgan. Bu omillar uni doimo harakatda bo’lishga undagan. Va o’z
navbatida, inson qimmatli bilim-ko’nikmalarini, mashaqqatli hayotini, ichki
kechinmalarini, olam haqidagi tasavvurini kelgusi avlod anglashi va hayoti davomida
undan foydalanishi uchun qo’lyozmalar, qoyatosh va devoriy suratlar orqali meros
qilib qoldirgan. Anglaganingizdek, biz bu bebaho merosni kitoblar orqali o’qib
o’rganamiz. Ammo bir muammo mavjud. Har kim bu merosni o’zicha o’qib
o’rganolmaydi. Sababi, odamzod Yer kurrasining turli burchaklarida istiqomat
qiladi. Ularni umumiy “INSON” degan nom birlashtirib tursada, turli hududlarda
yashovchi, turli insonlarni turli tafovutlari ham bor. Ushbu tafovutlardan eng asosiysi
TILdir. Biz o’zbekmiz, turkiyzabonmiz va O’zbekistonda yashaymiz. Ammo ko’hna
Yunonistonda yashab grek tilida ijod qilgan Aristotel haqida qayerdan bildik? O’sha
kitoblar orqali, aniqrog’i, mehnatkash va jonkuyar TARJIMONning mashaqqatli
mehnati orqali. O’sha tarjimonlar bo’lmaganida edi, biz Suqrotning donishmandligi-
yu, Konfutsiyning hikmatli so’zlaridan bahramand bo’la olmasdik. Chunki biz tilni
bilmaymiz. Tarjimon esa o’sha buyuk olim va mutafakkirlarning kitoblarini bizga
tushunarli bo’lishi uchun o’zga tildan bizning ona tilimizga moslashtirib, aniq va
sodda qilib berdi.
Tarjima adabiy va o’zaro ta’sirining eng faol, eng ommalashgan va eng
mahsuldor formasidir. Tarjima donolik ilmidir. Tarjima uzoqni yaqin, o’zgani
birodar, tanishni qadedon, do’stni qarindosh qiladi. Ayni paytda tarjima san’at,
san’atning oddiy turlaridan emas, tarjima sehrgarlik san’atidir. Tarjima ijod ahli
uchun darsxona. Shuning uchun jahon adabiyoti tarixida uning boyishi, yangi- yangi
asarlar evaziga mazmundor bo’lishida tarjima va tarjimonlarning ulushi benihoya
salmoqli.
202
Ko’ngillararo ko’prik vazifasini o’tayotgan tarjima adabiy aloqa va ta’sir
tarixida nurli sahifalarni tashkil etadi. Necha yuz yillar davomida tarjima tufayli bir
adabiyotda paydo bo’lgan asar jahon kezadi va odamlarga estetik zavq bag’ishlaydi.
Tarjimonlikning paydo bo’lishi ham ushbu holat bilan bog’liq, ya’ni hamma
ham o’zga tilni bilavermaydi va tilni o’zganish uchun shart-sharoitlar har kimda ham
yetarli emas. Bu vaqtda ular tarjimonga muhtojdirlar.
Nazariy jihatdan yozma tarjimonlik ikkiga bo’linadi: adabiy va adabiy
bo’lmagan. Oddiy inson hayotida adabiy tarjima ko’proq ahamiyatga ega. Chunki biz
ilmiy-aniq bilimlarni o’rganishdan, hayotimizni qamrab olgan mehnatdan
charchagan paytimizda adabiyotga murojaat qilamiz. Bo’sh vaqtlarimizda badiiy
asarlarni mutolaa qilish yoxud mashhur kitoblarga asoslangan filmlarni tomosha
qilish orqali biz o’zimizni qayta tiklaymiz, miyalarimizga dam beramiz. Tarjimalar
xalqlar o’rtasida ma’rifat tarqatish vositasi hisoblanadi. Badiiy tarjimalarni ko’rish,
eshitish, yoki o’qish rohatlanish bilan bir qatorda, ma’naviy ozuqa ham beradi.
Ilmiy tarjimalardan farqli o’laroq badiiy tarjimalar ancha murakkabdir. Chunki
ilmiy asarlarda aniqlik va soddalik asosida o’z sohasiga doir qoliplangan so’zlardan
foydalaniladi. Badiiy asarlarni chegaralab bo’lmaydi. Sababi adabiyot
bo’yoqdorlikdan, hissiyotlardan, ichki kechinmalardan, oddiy inson so’z bilan
tushuntirib berolmaydigan tuyg’ulardan iborat.
Badiiy tarjimaning asosiy xususiyati tilning badiiy vazifasidan kelib chiqadi. Til
badiiy asarda estetik hodisa, san’at faktiga aylanadi. Adabiy asar tili- alohida “badiiy
voqelik” unsuridir. Tarjimada ana shu obrazli ifodaviy tildagi badiiy ma’noni boshqa
tilning obrazli ifodaviy zaminiga o’tkazish, obrazni obraz bilan qayta ifodalash
jarayoni yuz beradi. Shuning uchun tarjimon asardagi voqealarning badiiy tafakkur
jarayonini yangidan idrok etadi. Zamonaviy tarjima asosan tarjimon asliyatning
san’at asari sifatida shakl va mazmunni qayta yaratishi, milliy va individual
xususiyatlarini saqlashi lozim. Tarjimon ona tilining rivojlanish darajasi,
tarjimachilik an’analari, tajribalarga suyanadi. Turli xil tafovitlar borligini hisobga
oladi. Tarjimonning ijodiy qobiliyati va bilimi uning imkoniyatlarini kengaytiradi.
Tarjima jarayonida tarjimon hammavaqt o’z ona tilida fikrlaydi. Ona tili unga tahll
quroli, sinov mezoni bo’lib xizmat qiladi. Masalan, Nizomiyning “Xisrav va Shirin”
203
dostonini o’girgan Qutb (“...Nizomiy bolidan holva pishurdim...”) tarjima nusxa
ko’chirish kabi bir ish bo’lmay, ijodiyy jarayon ekanini, tarjimon esa boldan holva
pirishuvchi mohir yozuvchi bo’lishi kerakligini aytadi. Turli davrlarda muayyan
hududdagi adabiy muhit, ayniqsa, maxsus tarjima maktablarining yuzaga
kelganligining o’ziyoq uning shakllangan tamoyillari, an’analari bo’lganligini
ko’rsatadi.
Tarjima nusxa ko’chirish emas, tarjimonning estetik ehtiyoji uning ixtiyoridan
tashqarida, tarjimada iz qoldiradi. Yozuvchi hayot voqealaridan olgan
mushohadalarini tilda badiiy ifodalasa, tarjimon asl matnini yangi til vositasida qayta
gavladantiradi. Buning uchun u asarda tilga olingan viqelikning muallif darajasida
puxta bilishi kerak. Har bir xalq adabiyotining rivojlanishida Tarjimachilikning
ta’siri katta bo’ladi. Zaro, tarjima tarixi adabiyot tarixi bilan tengdosh. O’zbek
adabiyotida ham tarjimachilik qadimdan rivojlangan, Mahmud Qoshg’ariy,
Rabg’uziy, Navoiy va Bobur, boshqalar ijodida tarjima katta o’rin egallaydi.
XX asrda o’zbek yozuvchilaridan Cho’lpon, G’afur G’ulom, Erkin Vohidov,
Abdulla Oripov va boshqalar tarjima sohasida samarali ijod qilganlar. Ayniqsa, Erkin
Vohidovning Geotening “Faust” asarini tarjima qilgani yuksak e’tiborga loyiq.
Badiiy tarjimaning yana bir o’ziga xosligi hamda murakkabligi she’riy
tarjimada yaqqol aks etadi. Rossiyalik tarjimashunos olima T.A.Kazakova o’zining
“Badiiy tarjima bo’yicha praktikum” o’quv qo’llanmasida shunday deydi: “Tarjimon
she’rni tarjima qilganda uning shakliga qarab ikki asosiy kategoriyadan birini
tanlashiga to’g’ri keladi. Shulardan biri erkin she’r, boshqasi esa klassik ko’rinishga
ega bo’lgan she’r. shuning uchun ham she’r o’zgarmas she’r vazni, ritm hamda
turoqqa ega bo’ladi.” An’anaviy she’r ko’proq hissiyotga ega. Quyidagi she’rni
o’zbek tilidagi bevosita tarjimasi bilan muqoyasa qilib ko’ramiz:
Ae Fond Kiss
Ae fond kiss, and then we sever,
Ae fareweel, and then for ever!
Deep in heart-wrung tears I’ll pledge thee,
Warring sighs and groans I’ll wage thee...
Had we never lov’d sae kindly,
Had we never lov’d sae blindly!
Never met-or never parted,
We had ne’er been broken-hearted.
204
“Media. Til va madaniyat. Tarjima” talabalar ilmiy-amaliy konferensiyasi - 2023
Robert Burns
So’nggi bo’sa
Astagina o’pishdik giryon,
Ayti tushdi yo’llar har tomon!
Vidolashdik garchi pichirlab,
Faryod soldi yurak qon yig’lab.
Oh qaydanam ko’rishdik bizlar,
Oh qaydanam sevishdik bizlar!
Sevmasaydik bunchalar intiq,
Abgor etasmidi ayriliq...
Ushbu she’r tarjimasi tarjimonning asarni ijodkor sifatida katta ehtiros bilan
sevganini, shoirning fikr-o’ylari, ifoda uslublari, she’rning maromi, ohangini butun
vujudi bilan his eta olganini yaqqol namoyon etib turibdi. She’rning qofiyalash tartibi
uning tarjimasida ham asliyatdagidek boshdan oxirigacha bir xil aa,bbshaklda aks
etgan. Shotland shoiri Broynsning ruhiy holati, qalb istiroblarini o’zbek tarjimoni
Begoyim Xolbekova o’z ona tilimizga yuksak poetik mahorat bilan yarata olgan.
Buni quyidagi misralarda yanada aniqroq ko’rish mumkin, ya’ni asliyatdagi quyidagi
“Hech qachon ko’rishmaganimizda, bunchalik mehr bilan sevishmaganimizda,
ayrilmaganimizda, yuraklarimiz bunchalik siniq bo’lmasmidi” degan mazmun
o’zbek tilida asliyatga mos ichki dard bilan ifoda etilgan.
Intermet manbalari orqali ilmiy yoki siyosiy matnlarni avtomat tarzda tarjima
qilishingiz mumkin, ammo badiiy asarlarni yuksak rivojlangan avtomat-tarjimon
mashinalar ham tarjima qilolmaydilar. Chunki ular adabiy kitoblarni tarjima qilishlari
uchun ulkan qalb, cheksiz muhabbat, va og’riqli dardga ega emaslar. Badiiy tarjimon
bo’lish uchun esa, yuqoridagi uch unsurga ega bo’lish kerak. Bular uning
boshqalaridan ajratib turadigan, noyob o’ziga xosligidir.
Аdabiyotlar ro'yxati:
1. VALIYEVA, NARGIZAXON. "Анализ стилистических средств в
переводе произведения Александра Файнберга «Город милый. Голубая бездна»
с русского на английский язык." Scienceweb academic papers collection (2022).
