84
“МЕҲНАТ ВА ҲОРДИҚ” ЛЕКСИК
-
СЕМАНТИК МАЙДОНИНИ
ИФОДАЛОВЧИ ТУРКИЗМЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС
ХУСУСИЯТЛАРИ
доц. В.А.Воситов (АнДУ)
Аннотация: В статье анализируется специфика ассимиляции тюркских
зоонимов, репрезентирующих лексико-семантическое поле труда и отдыха.
Ключевые слова: денотатив, заимствованное слово, зооним, тюркзмы,
конституент, труда и отдыха.
Annotation: The article discusses the
specifics of the Turkish zoonymшс Turkic
borrowed words expressing the lexical-semantic field of work and leisure.
Key words: denotative, borrowed word, zoonyms, Turkic borrowed words,
constituent, work, leisure.
“Меҳнат ва ҳордиқ” лексик
-
семантик тушунчасининг русча вариантида ов
(“
капкан
”, “
кобура
”),
қурилиш
(“
кирпич
”, “
кирка
”),
деҳқончилик
(“
арык
”),
ўқиш ва
ёзиш
(“
книга
”, “
карандаш
”)
каби машғулотларда ишлатиладиган предметларнинг
номларини билдирувчи туркизмлар
;
сунъий яратилган материалнинг номлари
,
шунингдек чекиш билан боғлиқ
(“
чубук
”, “
люлька
”, “
кистень
”)
сўзлари мавжуд
.
Материалларни
билдирувчи
туркизмларда
метонимик
кўчиришни
ривожлантиришга мойилликни қайд қилиш мумкин
,
масалан
,
“
Булат
” – (1)
юқори мустаҳкамликдаги қадимий нақшли пўлат ва
(2)
шу
пўлатдан ясалган шамшир
[2; 79];
“
Фарфор
” – (1)
юқори навли лойдан ҳар хил қўшимчалар билан сунъий
тайёрланадиган
минерал
масса
ва
(2)
шу массадан тайёрланган идиш
-
товоқ
[2: 836].
Инглиз
тилида
туркизмлар инсоннинг ёқимли вақт ўтказишини
таъминлайдиган соҳаларда тақдим қилинган
.
Масалан
,
ўйин
(“bridge”, “tavla”)
ва
мусиқа асбобларининг
(“domra”)
номлари шулар жумласидандир
.
Рус
ва
инглиз
тилларида
тақдим қилинган тасниф доирасида мусиқа асбобларининг номларини
(“
домра
/domra”, “
домбра
/dombra”, “
теорба
/theorbe”)
билдирувчи кичик гуруҳлар бир
-
бирига мувофиқ келади
.
Ундан ташқари
,
мувофиқликлардан яна биттаси “книга
”/“b
оо
k”
жуфтлигидир.
Айрим тадқиқотчилар унинг конституентларини тўлиқ
ассимиляциялашган
туркизмлар деб ҳисоблайдилар
[1].
Қуйида
биз “чубук
”/
с
hibouk”
жуфтлигини ташкил қилувчиларнинг лексик
маъноларини кўриб чиқамиз
.
Туркизмлар маъноларининг
денотатив макрокомпонентлари фарқ қилади
.
Биринчидан, инглиз тилида
“chibouk” –
чекиш трубкаси
,
ваҳоланки рус тилида
“
чубук
”
туркизми
чекиш трубкасиининг бир қисмини, тутунни ичига тортиш учун
насадкани (учликни) билдиради
.
Иккинчидан
,
инглизча туркизмнинг
лексик
маъносида
объектни унинг келиб чиқиши нуқтаи назаридан характерловчи узуал сема
(
туркча
)
ҳамда
потенциал сема
(
қимматбаҳо тошлар билан безатилган
), русча
варианти учун эквивалентсиз бўлган семалар кузатилади
.
Туркизмлар маъноларининг функционал макрокомпонентлари ҳам маълум
фарқларга эга. Рус тилида “чубук”
–
замонавий, услублараро, қўлланиладиган;
инглиз
тилида “
chibouk” –
тарихий, китобий, кам қўлланиладиган.
Шундай қилиб, номувофиқлик
частоталик
,
темпораллик ва стилистик хусусиятлари бўйича содир бўлади
.
85
Ундан ташқари
,
рус тилида “чубук
”
туркизмида инглиз тилида қайд
қилинмаган
–
“экиш учун токнинг новдаси” қўшимча маъноси мавжуд
.
“Люлька
”
туркизми рус тилида чекиш трубкасини билдиради
.
Унинг лексик
маъносини
“chibouk”
туркизмининг лексик маъноси билан таққослашда
қайд
қиламизки, объектнинг келиб чиқишини очиб берувчи
(
казак трубкаси
)
семаси
(
турк
трубкаси
)
семаси билан мувофиқ келмайди
.
“Люлька
”
туркизми,
худди инглизча
варианти каби
,
тарихий, аммо частоталиги бўйича ноёб ва регионал
ҳисобланади
.
Ҳозирги
рус тилида у сўзлашув тилида “осма беланчак” маъносида, қуролнинг
қисмини билдирувчи ҳарбий атама сифатида ҳамда қурилиш объектидаги
ишчиларнинг ёрдамчи инструментини билдириш учун қўлланилади, гарчи рус
тилининг
Миллий корпусида санаб ўтилган маъноларнинг фақат биринчиси
частоталикка эга бўлса ҳам.
“Меҳнат ва ҳордиқ” лексик
-
семантик гуруҳи ҳақида тўхталганимизда рус ва
инглиз тилларида фақат иккита ишлатилиш соҳаларида мувофиқ келадиган
туркизмлар мавжуд. Бунинг
устига ўзлашган туркизмлар маъно жиҳатидан ўзга тилда
мувофиқликни сақлаб қололмаслиги мумкин, бу уларнинг семантик структураларини
компонент таҳлили асосида исботланади.
ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙҲАТИ
:
1.
Биккинин И. Тюркзмы в английском языке // Татарская газета. №15.
25.12.1998 г.
2.
Тольковый словарь русского языка / Под ред. С.И.Ожегова, Н.Ю.Шведовой.
–
М.: Азъ.
–
928 с.
