SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
5
ÒÈËØÓÍÎÑËÈÊ // ßÇÛÊÎÇÍÀÍÈÅ // LINGUISTICS
ҚУРОНБЕКОВ
АҲМАДЖОН
Филология
фанлари
доктори
,
профессор
,
ТошДШИ
“
Хамса
”
достонларида
“
девона
”
сўзининг
талқинлари
Аннотация
.
Бу
мақолада
“
Фарҳод
ва
Ширин
”
достонидаги
“
девона
”
сўзининг
мажозий
маънолари
таҳлилга
тортилган
.
Таянч
сўз
ва
иборалар
:
мажоз
,
истиора
,
кўчма
маъно
,
девона
,
баён
ва
маъний
.
Аннотация
.
В
этой
статье
рассматриваются
метафорические
значения
сло
-
ва
«
сумасшедший
»
в
поэме
«
Фарход
и
Ширин
».
Опорные
слова
и
выражения
:
образность
(
мажаз
),
метафора
(
истиора
),
пе
-
реносное
значение
, «
сумасшедший
»,
изложение
и
содержание
.
Abstract.
Metaphorical meanings of word “mad” in poem “Farhad and Shirin” are
been examined in this article.
Keywords and expressions:
figurativeness, metaphor, figurative meaning, “mad”, expo-
sition and substance.
“
Девона
”
сўзи
форсча
бўлиб
,
унинг
келиб
чиқиш
илдизи
“
дев
” – “
бошида
икки
шохи
бор
,
баланд
бўйли
,
қўрқинчли
,
баҳайбат
одам
қиёфасидаги
хаё
-
лий
махлуқ
,
шайтон
,
иблис
,
саҳройи
ваҳший
одам
”
маъноларини
ифода
-
ловчи
сўз
ва
“-
оне
”
нисбий
қўшимчадан
иборат
.
Бинобарин
, “
девона
”
сўзи
аслида
“
девларга
мансуб
”, “
девга
ўхшаш
”
маъносини
ифодалаган
.
“
Девона
”
нинг
кейинги
пайдо
бўлган
кўчма
маъноси
“
ақлдан
озган
”, “
жин
чалган
”, “
жинни
”
сўзларида
ўз
ифодасини
топади
.
Яна
бир
кўчма
маъноси
“
беақл
”, “
аҳмоқ
”, “
нодон
”
сўзлари
билан
ифодаланади
.
Ундан
бошқа
кўчма
маъноси
баъзан
“
билимсиз
”, “
бесавод
”
сўзларида
ўз
ифодасини
топган
.
Шу
жумладан
,
бирор
кимсанинг
ишқи
-
муҳаббатида
ён
-
ган
“
ошиқ
”, “
савдойи
”
маъноларини
ҳам
ифодалайди
.
Ўзбек
тилида
“
девона
”
сўзи
кўпроқ
“
гадой
”, “
тиланчи
”, “
жулдур
кийим
-
ли
”
маъноларини
ифодалайди
.
Юқорида
қайд
қилинган
маънолари
эса
кўпроқ
классик
адабиётда
,
шеъ
-
рий
матнларда
учрайди
.
“
Девона
”
сўзи
Алишер
Навоийнинг
“
Фарҳод
ва
Ширин
”
достонида
ҳам
мажо
-
зий
маъноларида
қўлланилади
.
Мажозий
маъноларнинг
ҳосил
бўлиш
усуллари
турлича
.
Сирус
Шамисо
1
мажознинг
қуйидаги
усулларининг
таърифини
беради
.
а
)
бир
бутунлик
ва
жузьийлик
муносабати
;
б
)
жой
ва
унда
яшовчилар
муносабати
;
1
ﺎﺴﻴﻤﺷ
سوﺮﻴﺳ
.
ﯽﺳودﺮﻓ
تارﺎﺸﺘﻧا
ﯽﻧﺎﻌﻣ
و
نﺎﻴﺑ
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
6
в
)
идиш
ва
унинг
ичидаги
мавжуд
нарса
муносабати
;
г
)
ўзаро
боғлиқ
нарса
ва
ҳодисалар
муносабати
;
д
)
сабаб
ва
оқибат
муносабати
;
с
)
умумийлик
ва
хусусийлик
муносабати
;
ж
)
ўтмиш
ва
келажак
муносабати
;
з
)
жисм
ва
ундан
тайёрланган
буюм
муносабати
;
и
)
сифат
ва
сифатланувчи
муносабати
;
к
)
бир
-
бирига
қўшничилик
муносабати
;
л
)
қариндош
,
қон
-
қардошлик
муносабати
;
м
)
бир
-
бирига
зидлик
муносабати
;
н
)
бир
-
бирига
ўхшашлик
муносабати
;
о
)
мураккаб
мажоз
–
бу
турғун
иборалардаги
кўчма
маънолар
.
Шундан
маълум
бўладики
,
мажозий
маъно
ҳар
доим
бир
хил
усулда
яса
-
ладиган
содда
маъно
эмас
.
Бу
ҳар
бир
ёзувчининг
ёки
шоирнинг
истеъдодига
қараб
ҳар
гал
бир
сўз
воситасида
турли
усуллар
билан
янгидан
-
янги
маънолар
ясаш
усулларидир
.
Шоир
яратган
бу
маънолар
,
баъзида
халқнинг
онгида
мавжуд
бўлган
умуммиллий
ва
анъанавий
ақлий
ҳукмларга
асосланса
,
баъзида
халқнинг
хаёлига
келмаган
,
ҳали
умумтил
тизимига
кирмаган
шоирнинг
ўзига
хос
топилмалари
бўлади
.
Бундай
топилмалар
қанча
кўп
ва
бой
бўлса
,
шоирнинг
истеъдоди
,
маҳорати
,
тарзи
тафаккури
шунча
юксак
баҳоланади
.
Мажозий
маънонинг
яна
бир
жиҳати
шундаки
,
шоир
фикрини
рўйи
-
рост
баён
қилмайди
,
балки
пардали
қилиб
баён
қилади
.
Шунинг
учун
у
ишлатган
мажозий
сўз
бир
маъноли
эмас
,
кўп
маъноли
бўлади
.
Унинг
маъноларини
талқин
қилиш
ўқувчининг
билим
савияси
ва
дунёқарашига
ҳавола
қилинади
.
Ўқувчининг
билим
-
иқтидори
қанчалик
теран
бўлса
,
у
шоирнинг
руҳий
оламини
,
табиат
ҳодисаларига
,
жамият
ҳодиса
ва
воқеаларига
,
илмий
ва
фалсафий
қарашларига
,
диний
ва
ирфоний
ақидаларига
шунчалик
чуқурроқ
кириб
боради
.
Шунинг
учун
ҳам
аҳолининг
турли
табақаси
бир
мажозий
сўзни
турлича
талқин
қилади
,
шунингдек
,
ҳар
бир
давр
ўзгариши
билан
мажозий
бирликни
талқинлари
ҳам
ўзгариб
боради
.
Шоир
баъзан
ўзининг
муҳитида
ҳукмрон
мафкуравий
-
сиёсий
,
диний
ва
ижтимоий
афкори
омма
ва
тазйиқлар
таъсирида
очиқ
-
ойдин
айтолмайдиган
ҳақиқатлар
ёки
ўй
-
хаёлларини
мажоз
пардасига
ўраб
айтиши
мумкин
.
Мажознинг
қудрати
унинг
мавҳумлигида
,
кўп
маънолигида
ва
таъсир
-
чанлигида
.
Бас
,
шундай
экан
,
мажозий
сўзни
соддалаштириб
битта
маъно
деб
талқин
қилиш
керакмас
,
балки
айни
пайтда
шоир
мажозга
жо
қилган
бир
қанча
маъноларни
излаб
топишга
ҳаракат
қилиш
керак
.
Алишер
Навоийнинг
“
Фарҳод
ва
Ширин
”
достонидаги
“
девона
”
сўзи
ҳам
бир
рамз
бўлиб
,
шоир
бу
рамзни
ўзининг
турли
қаҳрамонларига
нисбатан
турли
мажозий
маъноларда
ишлатади
.
Бу
тадқиқотда
“
Фарҳод
ва
Ширин
”
ва
бошқа
достонлардаги
“
девона
”
сўзи
таҳлилга
тортилади
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
7
“
Девона
”
сўзи
биринчи
марта
шоирнинг
ўзига
нисбатан
2
фасл
21
байтда
ишлатилади
.
2/20
Ўзи
нақшу
,
ўзи
манқуш
-
у
наққош
,
Киши
бу
сирни
мендек
қилмади
фош
.
2/21
Нетай
асроридин
девона
бўлдум
,
Дедим
,
чун
ҳушдин
бегона
бўлдум
.
Байтлар
мазмуни
:
“
Нақш
” –
бу
байтда
мажозий
маънода
,
яъни
бу
дунё
-
даги
мавжудотлар
, “
наққош
” –
бу
яратувчи
,
яратувчиси
ҳам
,
яратилган
ҳам
ўзи
,
бу
сирни
ҳеч
кимса
мендек
фош
қилмади
,
нима
қилай
бу
сирларидан
девона
бўлдим
,
ҳушимни
йўқотгач
,
бу
сирни
айтдим
”
.
Бу
ўринда
сабаб
ва
оқибат
муносабати
мажозий
маънони
вужудга
кел
-
тирган
.
Бу
ўринда
девоналикнинг
сабаби
дунёнинг
яратувчиси
ва
яратган
нарсаларининг
ягоналиги
сирларидан
огоҳ
бўлиши
.
Демак
,
биринчи
маъноси
–
кашф
қилган
сирлар
ҳақиқатидан
ақлдан
озиш
.
Иккинчи
маъноси
ҳақиқатни
фош
қилиш
,
яъни
ҳақгўйлик
.
Форсларда
“
ҳақ
гапни
девонадан
эшит
”
деган
мақол
бор
. “
Девона
”
нинг
бу
ерда
иккита
маъноси
–
ақлдан
озганлик
ва
ҳақгўйлик
маънолари
жо
қилинган
.
Шоир
битта
фигура
билан
уч
хил
маънони
ифодалашга
муваффақ
бўлган
.
Бу
сўз
тагида
яна
“
донолик
”
маъноси
яширин
.
Шоир
диний
ақидаларга
кўра
фош
қилиб
бўлмайдиган
ҳақиқатни
,
яъни
“
дунёни
яратган
ҳам
,
ўзи
яралмиш
ҳам
ўзи
”
деб
,
шаръий
ақидага
зид
фикрни
фош
қилди
.
Бу
ҳақиқатни
тўғридан
-
тўғри
айтиб
бўлмаслигига
ақли
етиб
,
ўзини
“
девона
эдим
”,
яъни
“
ақл
-
у
ҳушим
ўзимда
эмас
эди
”
деб
,
важ
кўрсатяпти
.
Бу
доно
кишининг
ўзини
бошқаларга
телбаликка
солиши
.
3/0
фасл
сарлавҳасида
“
гуноҳ
қилурда
бегуноҳлиғин
девонавор
даъво
қилмоқ
”
жумласи
бор
.
Бу
жумладаги
“
девонавор
”
сўзининг
“
вор
”
қўшим
-
часи
“
девонага
ўхшаш
”
маъносини
ифодалайди
.
Бу
ўринда
“
девона
”
нинг
хатти
-
ҳаракатларига
ўхшашлик
ифодаланган
.
Маълумки
,
девонанинг
нутқи
-
да
мантиқсизлик
,
бири
-
бирига
қовушмаган
,
узуқ
-
юлуқ
жумлалар
бўлади
.
Бу
жумладаги
“
девонавор
”
сўзида
“
телбалик
”, “
мантиқсизлик
”, “
бемаънилик
”
маънолари
жо
бўлган
.
Бу
сарлавҳанинг
давомида
“
девона
занжирин
соғингандек
”
жумласи
мав
-
жуд
.
Бу
жумлада
маъно
зиддияти
кузатилади
.
Девона
занжирни
соғинмайди
,
балки
занжирини
узиб
озодликка
интилади
.
Бу
жумлада
шоир
девонанинг
ҳолатига
ишора
қилмоқда
.
Шунинг
учун
бу
ўринда
“
девона
”
сўзининг
“
тут
-
қинлик
”
маъноси
очилмоқда
.
Бунинг
исботи
шу
жумланинг
давоми
: “
девоналиғ
дафъин
шаръ
силсиласи
била
қилиб
”
дир
. “
Шаръ
силсиласи
”
сўзма
-
сўз
“
шариат
занжири
”,
бу
бирикманинг
теран
маъноси
“
шариат
аҳкомлари
”,
яъни
“
инсон
-
ларни
интизомга
солувчи
қоидалар
”
дир
.
Шоир
“
девона
”
нинг
яна
бир
маъноси
-
га
ишора
қилмоқда
:
тутқундаги
“
ҳур
фикрли
киши
”
маъносини
ифодалаган
.
Шоир
бу
жумлаларда
ўз
даври
учун
ўта
довюраклик
билан
“
шариат
–
инсонлардаги
ҳур
фикрни
жиловлаш
”
воситаси
деган
ҳақиқатни
баён
қилган
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
8
3/45
Неча
девоналиғ
Фарҳод
янглиғ
,
Чекиб
тил
тешайи
пўлод
янглиғ
.
Қаро
тилни
демакдин
бир
замон
чек
,
Десангким
бормағай
бошинг
қаламтек
.
Байт
мазмуни
:
“
Фарҳодга
ўхшаб
қанчагача
пўлат
тешага
ўхшаган
ти
-
лингни
ишга
соласан
,
бошинг
қаламдек
кесилмасин
десанг
,
бир
пас
қаро
тилингни
гапиришдан
тий
”.
Бу
байтдаги
шоирнинг
ўзини
Фарҳоднинг
“
девоналиғ
”
ига
ўхшатишидан
кузатилган
мақсад
“
Фарҳод
ўз
қўйган
мақсадига
эришиш
учун
жон
-
жаҳди
билан
ишга
киришгани
”.
Демак
,
бу
ўринда
“
девоналиғ
” – “
қўйган
мақсадига
эришиш
йўлида
ўз
жонидан
кечиб
,
бор
ҳақиқатни
баён
этиш
”
маъносини
ифодалаган
.
Бунинг
тасдиғи
иккинчи
байтдаги
“
бошинг
кетмасин
десанг
,
тилингни
тий
”
мазмунидир
.
3/47
Қалам
сурма
бу
навъ
афсоналарға
,
Агарчи
йўқ
қалам
девоналарға
.
Байт
мазмуни
:
“
Бундай
(
хавфли
)
афсоналар
ҳақида
(
ҳақиқатлар
)
қалам
тебратма
,
гарчи
девоналарда
қалам
бўлмаса
ҳам
”
.
Бу
байтда
“
девона
”
сўзи
“
хат
-
саводсиз
”
маъносини
ифодалаган
.
Чунки
“
қалам
”
дан
кузатилган
мақсад
“
хат
-
савод
эгаси
”
бўлиб
,
телба
киши
хат
-
саводдан
маҳрум
бўлади
.
Айни
пайтда
шоир
бунга
қарама
-
қарши
маънони
,
яъни
“
ўқимишли
,
билимдон
киши
”
гина
бундай
ҳақиқатларга
ақли
етади
,
бу
ишларга
қодир
бўлади
,
деган
маънони
жо
қилган
.
Устамонлик
билан
битта
сўзда
турфа
маъноларни
жо
қилган
.
4/29
Кавокиб
ойиға
девона
онинг
,
Малойик
шамъиға
парвона
онинг
.
Байт
мазмуни
:
“
Юлдузлар
унинг
ойиға
девона
,
фаришталар
унинг
шамъиға
парвона
”.
Бу
байт
бошдан
-
оёқ
истиора
: “
ой
”
бу
пайғамбарнинг
чеҳраси
, “
шамъ
”
пайғамбар
юзидан
таралаётган
нурни
назарда
тутмоқда
.
Бу
байтда
муболаға
тарзида
пайғамбарнинг
юзидан
таралаётган
тароватни
ойдан
таралаётган
нурга
ва
бу
нурнинг
ёруғлиги
юлдузларни
“
девона
”,
яъни
“
ҳайратдан
лол
қолдираётгани
”
ифодаланган
.
Иккинчи
маъноси
– “
девона
”
ликнинг
яна
бир
қирраси
“
савдойилик
”
ифодаланган
.
Яъни
“
шайдолик
,
гирифторлик
”.
4/30
Мунго
девоналиғ
солиб
так
-
у
тоз
,
Анго
парвоналиғ
ҳар
сори
парвоз
.
Байт
мазмуни
:
“
Буни
(
киши
)
девоналик
ҳар
томонга
югуртиради
,
уни
(
фаришта
)
парвоналик
ҳар
томонга
парвоз
қилдиради
”.
Бу
байтда
“
девона
”
нинг
яна
бир
хусусияти
“
беқарорлик
”, “
ўзи
билмаган
ҳолда
боши
оққан
томонга
югуриш
” (
так
-
у
тоз
–
югуриш
)
ифодасини
топган
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
9
20/4
Бу
эрди
биймким
,
девона
бўлғай
,
Хирад
ойинидин
бегона
бўлғай
.
Байт
мазмуни
:
“(
Фарҳод
) “
девона
”
бўлиб
,
ақл
-
ҳушидан
айрилмасайди
,
деган
қўрқув
бор
эди
”.
Бу
байтдаги
“
девона
”
сўзи
“
руҳий
азобдан
ақл
-
ҳушини
бой
берган
ким
-
са
”
маъносини
англатмоқда
.
Айни
пайтда
“
тузалмайдиган
дардга
мубтало
бўлиб
,
савдойи
бўлиб
қолган
кимса
”
маъноси
ҳам
ўз
ифодасини
топган
.
26/102
Дебон
девона
,
солса
банд
оёққа
,
Қутулмоқ
ул
замон
чеккай
йироққа
.
Байт
мазмуни
:
“
Агар
девона
деб
оёққа
тушов
солса
,
у
ҳолда
қутулиш
узоққа
чўзилади
”.
Бу
байтда
“
девона
”
сўзи
одамлар
орасидаги
одатга
кўра
,
ким
ўзини
оддий
одамлардан
бошқача
тутса
,
ақлдан
озган
,
деб
бўғов
солиши
назарда
тутил
-
ган
.
Шунга
кўра
, “
девона
”
сўзи
“
соғ
одамни
носоғ
деб
ўйлаш
”
маъносини
англатмоқда
.
Баъзан
одамлар
соппа
-
соғ
одамни
ҳам
,
агар
улар
кутганича
иш
тутмаса
,
осонгина
жиннига
чиқариб
қўйишади
.
31/65
Наботи
ҳинд
йўқким
,
ғунчаи
гул
,
Қилиб
девона
ақли
куллни
буткул
.
Байт
мазмуни
:
“[
Ширин
]
нинг
[
лаби
]
ҳинд
новвоти
эмас
,
балки
гулнинг
ғунчаси
эди
,
унга
назари
тушган
одам
ҳайратдан
лол
қоларди
”.
Бу
байтдан
“
ақли
кулл
”
бирикмаси
“
худодан
биринчи
содир
бўлган
нур
”
ни
англатиб
,
муболаға
йўсинида
“
лабининг
гўзаллиги
ўшани
ҳам
лол
қолдирарди
”
деган
маънони
ифодалаган
. “
Ақли
кулл
”
ни
яна
бир
маъноси
“
барча
одамзот
ақли
”
деган
кенгайтирилган
маънони
ҳам
ифодалайди
.
Бу
байтда
“
девона
”
бирданига
бир
қанча
маънони
“
ҳайрат
”, “
ақл
-
ҳушни
айи
-
рувчи
”, “
ошиқи
беқарор
”
маъноларини
ифодалаб
келган
.
Шоирнинг
бу
сўз
-
ни
ишлатишдан
мақсади
ҳам
бирданига
бир
неча
маънони
ўзида
жо
қилган
кенг
қамровли
мажозий
бирликни
қўллаш
бўлган
.
34/41
Сени
девоналиғ
гар
қилса
мағлуб
,
Пари
пайкар
бўлур
эл
ичра
маҳжуб
.
Байт
мазмуни
:
“
Сен
ақлу
ҳушингни
бой
берсанг
,
парипайкар
[
Ширин
]
эл
ичида
пинҳон
бўлади
”.
Бу
байтда
“
девона
”
сўзи
“
ташқи
таъсир
натижасида
қисқа
муддатли
ақли
-
ҳушини
йўқотиш
”
маъносини
ифодалаган
.
Шунинг
учун
“
девоналиғ
”
сўзи
“
ҳаяжондан
ўз
ихтиёрини
бой
бериш
”
деб
талқин
қилинади
.
34/65
Пари
пайкарда
сўз
йўқ
ғайри
таҳсин
,
Уруб
девона
сув
очмоққа
метин
.
Байт
мазмуни
:
“
Пари
пайкар
[
Ширин
]
нинг
таҳсин
айтишдан
бўлак
айтадиган
сўзи
йўқ
эди
.
Девона
[
Фарҳод
]
ариққа
сув
очиш
учун
метин
урарди
”.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
10
Бу
байтда
“
девона
”
сўзи
Фарҳоднинг
ҳолатига
ишора
қилмоқда
: “
ошиқ
”,
“
севгидан
ғайрат
-
шижоат
кўрсатиш
”, “
ўзини
унутиб
,
жунбушга
келиб
иш
-
лаш
”
маъноларини
ифодалаган
.
35/136
Лаболаб
неча
соғардин
париваш
,
Чу
ўз
девонасидек
бўлди
сархаш
.
Байт
мазмуни
:
“
Париваш
[
Ширин
]
бир
қанча
лиммолим
қадаҳдан
сўнг
ўзининг
девонасидек
маст
бўлди
”.
Бу
байтдаги
“
девонасидек
”
сўзида
унинг
тўғри
маъносига
зид
мажозий
маъно
кузатилади
. “
Девона
”
нинг
асл
маъноси
“
ақлдан
озган
”
бўлса
,
бу
байтда
ижобий
маънода
“
ишқ
-
муҳаббатдан
эс
-
ҳушини
йўқотган
”, “
ошиқи
беқарор
”
маънолари
юзага
чиққан
.
40/44
Равон
Фарҳод
сори
урди
гомин
,
Ясаб
девоналар
янглиғ
хиромин
.
Байт
мазмуни
:
“
Девоналар
каби
жавлон
уриб
,
Фарҳод
томонга
[
маккор
кимса
]
йўл
солди
”.
Бу
байтда
Фарҳодни
дори
бериб
беҳуш
қилишга
отланган
афсунгар
кимсанинг
юриш
-
туриши
девоналарга
ўхшатиляпти
.
Шунга
кўра
девона
сўзи
“
юриш
-
туриши
бежо
”
деган
маънони
англатган
.
40/47
Боқиб
чун
кўрди
қаддин
ўйлаким
ёй
,
Дегайсен
кўрди
девона
янги
ой
.
Байт
мазмуни
:
“
Унинг
[
маккор
]
ёйдай
букилган
қаддини
кўриб
,
худди
девона
янги
ойни
кўргандай
бўлди
”.
“
Девона
янги
ойни
кўргандай
”
жумласи
фразеологик
бирикма
бўлиб
,
“
ажабланиш
,
ҳайратга
тушиш
,
жунбушга
келиш
”
маъноларини
англатади
(
янги
ой
чиққанда
девоналарнинг
касали
хуруж
қилади
).
41/154
Агарчи
табъида
девоналиғ
бор
,
Тариқи
ақлдин
бегоналиғ
бор
.
Байт
мазмуни
:
“
Табиатида
девоналикка
мойиллик
,
ақл
билан
иш
тутмайдиган
кўринади
”.
Бу
байтдаги
“
девоналиғ
”
сўзида
“
бутунлай
ақлдан
озмаган
,
фақат
бироз
-
гина
қилиқлари
ғайриоддий
кўринади
”
деган
мазмун
ётади
.
45/121
Ўзин
девона
бир
дам
забт
қилди
,
Ким
ул
дарду
бало
шарҳи
ёзилди
.
Байт
мазмуни
:
“
Девона
бир
муддат
ўзини
қўлга
олди
, [
Фарҳод
]
чеккан
дарду
бало
шарҳи
ёзилди
”.
Бу
байтда
“
девона
”
сўзи
“
дарду
балодан
тушкунликка
тушган
”
маъноси
-
ни
ифодалаган
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
/ ORIENTAL STUDIES 2018,
№
2
11
46/22
Ишим
чун
телбаликка
топти
пайванд
,
Ажаб
йўқ
сўз
десам
девонамонанд
.
Байт
мазмуни
:
“
Ишим
телбаликка
етиб
боргани
сабабли
девоналарга
ўхшаб
сўзласам
ажабланманг
”.
Бу
байтда
Фарҳод
ўзининг
гапларини
дево
-
наларга
ўхшатяпти
.
Бу
ўринда
маъновий
зиддият
бор
.
Телба
киши
гапи
-
раётган
гапини
ўзи
баҳолай
олмайди
,
фақат
доно
киши
ўз
сўзларини
қанча
-
лик
мантиқий
эканлигини
баҳолай
олади
.
Бу
байтдаги
“
девонамонанд
”
сўзи
“
мантиқсиз
,
телба
-
тескари
сўзлаш
”
деган
маъно
беради
.
47/11
Ки
чу
девона
минса
девзоде
,
Ёнида
ул
сифат
ҳавронажоде
.
Байт
мазмуни
:
“
Девона
гижинглаган
отга
минса
-
ю
,
ёнида
унга
ўхшаган
[
Ширинга
]
ҳурзода
бўлса
”.
Бу
байтда
“
девона
”
сўзи
“
қаҳр
-
ғазабга
келган
,
жонидан
тўйган
”
маъно
-
ларини
ифодалайди
.
Бунинг
исботи
кейинги
байт
:
Ҳарифи
эрмас
онинг
юз
минг
одам
,
Ки
бўлғай
ҳар
бири
иш
вақти
Рустам
.
Яъни
: “
Жанг
пайтида
ҳар
бири
Рустамдай
бўлса
ҳам
,
юз
минг
одам
унга
бас
келолмайди
”,
деб
олдинги
байтдаги
Фарҳоднинг
важоҳатини
изоҳламоқда
.
51/105
Чекиб
девоналардек
ун
паризод
,
Ани
кўрганда
Фарҳодин
қилиб
ёд
.
Байт
мазмуни
:
“[
Шопур
]
ни
кўрганда
Фарҳодни
ёд
этиб
,
девоналардек
ун
тортиб
йиғлади
”.
Бу
байтда
Шириннинг
ун
тортиб
йиғлаши
ақл
-
ҳушини
йўқотган
киши
-
ларнинг
ноласига
ўхшатилган
.
Шунинг
учун
“
девоналардек
”
сўзининг
маъноси
“
ўзини
билмай
,
қилаётган
ишидан
огоҳ
бўлмай
”
деган
маънони
англатади
.
Хулоса
ўрнида
шуни
таъкидлаш
керакки
,
бу
асарда
ишлатилган
“
девона
”
сўз
-
тимсоли
бирон
байтда
ўз
тўғри
маъносида
ишлатилмаган
,
балки
ҳамма
байтларда
мажозий
маъноларда
ишлатилган
.
Бу
сўз
қаҳрамоннинг
у
ёки
бу
ҳолати
,
хатти
-
ҳаракатини
теранроқ
,
кескинроқ
,
пурмаънороқ
тавсифини
бериш
учун
қўлланган
.
Шоир
битта
мажозий
сўз
воситасида
ҳар
бир
байтда
турфа
маъноларни
ифодалай
олган
.
