«Садди Искандари» – крепость спасения

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

14

ҚУРОНБЕКОВ

АҲМАДЖОН

Филология

фанлари

доктори

,

профессор

,

ТошДШИ

“

Садди

Искандарий

” –

нажот

қалъаси

Аннотация

.

Ўтмишда

Алишер

Навоийнинг

ижоди

ўз

даврининг

мафкуравий

тазйиқи

таъсирида

ўрганилган

.

Ҳозирда

Навоий

ижодини

истиқлол

ғояси

нуқтаи

назаридан

қайта

кўриш

вақти

келди

.

Бу

мақолада

“

Садди

Искандарий

”

достони

қайта

кўрилиб

,

унинг

замиридаги

шоир

кўзлаган

яширин

фикрларни

кашф

қилишга

ҳаракат

қилинган

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

Искандар

тимсоли

,

буюк

мақсад

,

мажозий

талқин

,

нажот

қалъаси

,

доно

ҳукмдор

,

денгиз

сафари

.

Аннотация

.

В

прошлом

творчество

Алишера

Навои

изучалось

под

непос

-

редственным

воздействием

существующей

тогда

идеологии

.

Пришло

время

пере

-

смотреть

творчество

Навои

исходя

из

идеи

независимости

.

в

этой

статье

автор

пересматривает

заново

поэму

“

Вал

Искандера

”

и

стремится

выявить

потайные

замыслы

поэта

.

Опорные

слова

и

выражения

:

образ

Искандера

,

великая

цель

,

метафорическая

трактовка

,

цитадель

спасения

,

мудрый

правитель

,

морское

путешествие

.

Abstract.

In the past, the creativity of Alisher Navoi was studied under the direct

influence of the that time ideology .It is time to reconsider the work of Navoi based on the
idea of independen

су

. In this article the author reviewing the poem “Iskander Shaft” and

seeks to identify the secret plan of the poet.

Keywords and expressions:

character of Iskander, great purpose, metaphoric interpretation,

citadel of salvation, wise ruler, voyage.

Алишер

Навоий

ижодини

ҳозирги

замон

ўлчовлари

билан

баҳолаш

унча

жоиз

бўлмаса

керак

.

Худди

шунингдек

,

Алишер

Навоий

ижодига

ўтмиш

ҳукмрон

мафкура

қолипига

солиб

баҳо

берилган

ишларни

ҳам

уни

ўтмиш

етук

алломалари

айтгани

учунгина

мутлақ

ҳақиқат

деб

қабул

қилиш

керакмас

.

“

Садди

Искандарий

”

асарларида

Искандар

тимсолига

берилган

таърифда

шундай

сўзлар

ёзилган

: “

Моҳият

эътибори

билан

Алишер

Навоий

орзу

қилган

социал

муҳит

,

бу

–

ҳар

қандай

зулмдан

хориж

бўлган

социал

муҳит

бўлиб

,

бундай

муҳит

ва

жамиятнинг

юзага

келишини

у

илмий

тушуниб

ета

олмади

”.

“...

Алишер

Навоий

Искандар

образини

романтик

бадиий

принциплар

асосида

яратади

ва

бу

асарда

ҳам

у

,

профессор

В

.

Й

.

З

оҳидов

тўғри

таъ

-

кидлаб

ўтгандек

, “

социал

муҳитни

яхшилашни

субъектив

факторлар

тарбия

,

илм

-

фан

,

ақл

,

ахлоқий

таъсирга

боғлиқ

деб

қарайди

”.

Алишер

Навоий

шахснинг

ролини

идеаллаштиради

,

бу

эса

шоирнинг

муҳитни

ўзгартиришга

нисбатан

идеалистик

позициядан

ёндашганини

кўрсатади

”

1

.

1

Ҳайитметов

А

.

Навоий

даҳоси

. –

Т

., 1970. 27-

б

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

15

Алишер

Навоий

ижодига

бундай

ёндашув

мустабид

тузум

мафкурасининг

маҳсули

.

Аслида

бу

олимлар

Навоий

ижодини

теран

англаб

етган

бўлиши

керак

,

лекин

фикрларини

замон

талабига

мос

баён

қилишга

мажбур

эди

.

Алишер

Навоий

“

Садди

Искандарий

”

асарини

ёзишга

киришишдан

ав

-

вал

,

бир

муддат

салафлари

ёзган

асарларни

ўрганади

.

Сабаби

иккита

эди

:

биринчиси

,

давр

анъанасига

кўра

мавзу

доирасидан

чиқмаслик

керак

эди

,

иккинчидан

,

ўша

“

Хамса

”

мавзуси

доирасида

янги

,

ўз

сўзини

ва

кўзқарашини

баён

эта

олиши

керак

эди

.

Алишер

Навоий

“

Садди

Искандарий

”

достонини

ёзишдан

олдин

,

ўз

олдига

улуғ

мақсадлар

қўйган

эди

.

Буни

шундай

баён

қилади

1

:

Ки

,

чун

ҳақдин

ўлди

иноят

манга

Карам

айлади

бениҳоят

манга

.

Улуғ

комлардин

эдим

бахтиёр

,

Ки

йўқ

эрди

анда

манга

ихтиёр

.

Нетонг

бўлса

кўпдин

-

кўп

ар

қайғулуқ

Тамаъ

бўлса

кимга

улуғдин

-

улуқ

.

В

а

лекин

не

ғам

тенгри

айлаб

карам

,

Улуғ

муддао

берса

мақсуд

ҳам

.

Шоир

айтадики

,

буюк

мақсадлар

менга

Аллоҳ

томонидан

иноят

қилинган

эди

.

Мақсад

улуғ

бўлса

,

ташвиши

ҳам

катта

бўлади

,

лекин

бу

тақдир

-

пешона

,

буни

бажармай

иложим

йўқ

,

дейди

.

“

Садди

Искандарий

”

ни

ёзишдан

мақсад

,

Искандар

саргузаштларининг

олдинги

“

Хамса

”

асарларида

ёзилган

сюжетини

қайта

такрорлаш

эмас

,

балки

ўша

мавзу

доирасида

бутунлай

янги

бир

асар

яратиш

эди

.

“

Садди

Искандарий

”

асари

мажозий

маънога

эга

.

Бу

қалъа

дунёни

жабру

зулмдан

,

адолатсизликлардан

,

қонхўрликлардан

,

қирғин

-

барот

урушлардан

ва

бошқа

арозий

ва

самовий

хавф

-

хатарлардан

асрагувчи

нажот

қалъаси

тимсолини

яратади

.

Бу

инсониятнинг

нажот

қалъасини

яратиш

шартларини

асар

давомида

бир

-

бир

баён

қилиб

боради

.

Бу

асарнинг

бош

қаҳрамони

Искандар

шоҳ

.

Бу

сиймо

тарихий

Александр

Мақдунийга

нисбат

берилади

.

Бу

тўғри

ҳам

,

нотўғри

ҳам

.

Албатта

,

бу

асар

-

нинг

прототипи

ўша

Александр

Мақдуний

,

лекин

унинг

адабий

тимсоли

тўқима

тимсол

.

Бу

қаҳрамоннинг

адабий

тимсоли

Шарқ

ва

Ғарб

адабиётида

сайёр

тимсол

сифатида

кўпгина

асарларда

ўз

аксини

топган

.

Искандарни

бош

қаҳрамон

сифатида

танлаш

бир

томондан

,

адабий

анъана

бўлса

,

иккинчи

томондан

,

шоирлар

шу

мавзуда

ўз

дунёқарашларини

баён

қилишлари

учун

бир

восита

.

1

Мисоллар

Алишер

Навоий

мукаммал

асарлар

тўпламидан

. 11-

т

. 1993.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

16

Алишер

Навоий

“

Садди

Искандарий

”

достонида

Искандар

тимсоли

ор

-

қали

дунё

ижтимоий

тузумининг

ислоҳ

қилиш

йўлларини

излайди

.

Бу

йўлдаги

биринчи

анъанага

зид

қадам

Искандарнинг

дунёга

келиши

:

Бу

вайрона

ичра

шоҳи

бахтиёр

,

Сабо

сайрини

тузди

беихтиёр

.

Кўрарким

,

қўюб

ҳам

бир

ҳомила

,

Қ

арин

қолмайин

руҳ

анга

жисм

ила

Ё

тиб

олида

тифли

зору

забун

,

Чекиб

гаҳ

-

гаҳе

йиғлағон

янглиғ

ун

.

...

Солиб

чун

аларга

назар

Файлақус

,

Дегил

тушти

кўнглига

нори

мажус

.

Буюрдики

,

маҳрамваш

эл

еттилар

Ўлукни

ҳамул

ерда

дафн

эттилар

.

Ўзи

тифлни

олди

эъзоз

ила

Қ

илур

эрди

парварда

юз

ноз

ила

.

Секандар

атаб

ўғли

билди

ани

,

Ўларда

валиаҳд

қилди

ани

.

Мазмуни

шуки

,

Файлақус

подшоҳ

овдан

қайтаётиб

,

бир

вайрона

ичида

бола

туғиб

ўлган

аёлни

кўради

ва

унинг

ўғлини

асраб

олиб

,

отини

Искандар

деб

атайди

ва

ўлаётганда

ўзига

валиаҳд

қилиб

тайинлайди

.

Бунда

рамзий

маъно

яширин

эди

.

Ўрта

аср

шароитида

Шарқда

қоидага

мувофиқ

фақат

подшоҳлар

оила

-

сидан

бўлган

шахсгина

подшоҳлик

тахтини

эгаллашга

лойиқ

ҳисобланарди

.

Искандар

эса

қоидага

хилоф

равишда

ота

-

бобоси

номаълум

,

асранди

бола

эди

.

Шоир

бу

билан

подшоҳ

бўлиш

учун

у

,

албатта

,

шоҳлар

авлодидан

бўлиши

шарт

эмас

,

шоҳликка

лаёқатли

одам

бўлса

бўлгани

,

деган

фикрни

илгари

суради

.

Бу

ҳақда

шундай

сатрларни

битади

:

Нақумоҳис

олинда

дастур

эди

Ки

ҳикматқа

оламда

машҳур

эди

.

Сипеҳр

авжиға

фикри

суръатнамой

,

Фалак

сайридин

ройи

мушкилкушой

.

Назар

чобукин

чун

қилиб

тезбин

,

Бўлуб

нозири

важҳи

айнул

яқин

.

Киши

йўқ

билик

ичра

монанд

анга

,

Арастуйи

фарзона

фарзанд

анга

.

Чу

тадбир

ила

дафъи

офтоб

этиб

,

Анинг

ройидин

шоҳ

мубоҳот

этиб

.

Бори

илм

аро

ўйла

соҳибкамол

,

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

17

Ки

комил

анингдек

топилмоқ

маҳол

.

Секандарни

доноға

топшурди

чуст

,

Ки

донишнинг

авроқин

этгай

дуруст

.

Яъни

,

Искандарни

замонанинг

етук

билимдон

кишилари

қўлига

илм

олишга

беришади

.

Бошқача

айтганда

,

юрт

бошқаришнинг

иккинчи

шарти

,

у

ўз

замонасининг

билимларини

чуқур

эгаллаган

шахс

бўлиши

керак

эди

.

Мамлакатнинг

раҳбарлигини

ўз

бўйнига

олаётган

шахс

ўз

шахсий

ман

-

фаатларидан

воз

кечиши

ва

халқ

манфаатини

ўйлаб

иш

тутиши

керак

.

Бу

ҳақиқатни

шоир

шундай

ифодалайди

.

Ки

чун

Файлақус

ўртадин

чекти

рахт

,

Секандарға

таслим

этиб

тожу

тахт

.

Секандарки

донойи

офоқ

эди

,

Билик

ичра

офоқ

аро

тоқ

эди

.

Анга

тож

ила

тахт

тушмай

қабул

,

Бу

андешадин

беҳад

эрди

малул

.

Ки

шаҳлиғда

ҳаддин

кўп

офот

эрур

,

Не

қилса

фалакдин

мукофот

эрур

.

Алишер

Навоий

ўз

давлат

арбоби

сифатидаги

тажрибасидан

давлатни

бошқариш

қанчалар

машаққатли

иш

эканлигини

ўта

теран

ҳис

қилар

эди

.

Шунинг

учун

Искандар

тимсолида

,

доно

киши

бу

вазифани

қабул

қилишдан

олдин

халқ

билан

кенгашади

.

Агар

халқ

уни

шу

ишга

лозим

кўрсагина

,

у

мамлакатни

бошқаришга

рози

бўлади

,

деган

фикрни

ўртага

ташлайди

.

Бу

фикр

ўз

замонаси

учун

ўта

илғор

фикр

эди

.

Чунки

ўрта

аср

шароитида

қайси

подшоҳ

халқ

манфаатини

ўйлаб

,

мамлакатни

бошқаришга

халқнинг

иродасига

қараб

рози

бўлар

эди

.

Бу

–

шоирнинг

мамлакат

раҳбарлиги

қандай

йўл

билан

амалга

ошиши

керак

,

деган

муаммога

тавсия

қилинаётган

ечим

эди

.

Кўп

ошуфта

қилғоч

ани

бу

миҳан

,

Улусни

йиғиб

тузди

бир

анжуман

...

Атомни

агар

лутф

айлаб

илоҳ

,

Бу

кишвар

уза

айлади

подшоҳ

...

В

але

мен

эрурмен

бағоят

ҳақир

,

Доғи

салтанат

амри

беҳад

хатир

.

Бу

ишга

керактур

тавоно

киши

,

Эмас

мен

киби

нотавоно

иши

.

Искандар

халқни

йиғиб

,

уларнинг

олдида

шоҳликка

ўзини

муносиб

эмаслигини

эълон

қилади

.

Лекин

халқ

унинг

билим

-

истеъдодини

ва

юртни

бошқариш

қобилиятини

назарга

олиб

,

уни

ўзларига

бош

бўлишга

илтимос

қилишади

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

18

Сен

ўлгунча

бу

эл

бошидин

йироқ

,

Й

ироқ

бўлсалар

жондин

яхшироқ

...

Бўлиб

хотири

ҳаддин

ортиқ

малул

,

Улус

илтимосини

қилди

қабул

...

Бу

сатрлардан

кузатилган

асл

мақсад

мамлакат

раҳбарлигига

ҳар

қандай

подшоҳ

ёки

хон

авлодидан

бўлган

шахс

эмас

,

балки

шу

ишга

иқтидори

ва

тайёргарлиги

етарли

бўлган

шахс

халқ

томонидан

сайланиши

керак

деган

ғояни

илгари

сурган

.

Шоир

наздида

фақат

худодан

қўрққан

,

бировнинг

ҳақини

ейишдан

ва

бировга

сабабсиз

озор

етказишдан

қўрққан

подшоҳгина

юртда

адолат

ўрната

олади

.

Агар

у

халқ

томонидан

берилган

ҳокимиятдан

фойдаланиб

,

фақат

ўз

манфаатини

ўйлаб

,

халқнинг

аҳволи

билан

қизиқмаса

,

адолат

ўрната

олмайди

.

Бўлуб

уйқу

чун

улча

матлуб

ўлуб

,

Ярим

кеча

ҳам

сажда

марғуб

ўлуб

.

Ибодат

учун

шоҳи

яздонпараст

,

Ўзин

хас

киби

қилди

туфроққа

паст

.

Иши

йиғлою

узри

мофот

эди

,

Анга

тонгғача

буйла

авқот

эди

...

Й

иғилғоч

улус

шаҳ

қилиб

ибтидо

,

Халойиққа

сўз

мундоқ

этти

адо

:

“

Ки

берди

манга

додгарлик

илоҳ

Бор

эрса

халойиқ

аро

додхоҳ

,

Келиб

олима

арзи

ҳол

айласун

,

Ўз

аҳволини

қийлу

қол

айласун

.

Қ

ошимда

сўзин

арз

айлар

замон

,

Мени

бир

ўзи

янглиғ

этсун

гумон

.

Искандар

Рум

аҳлига

адолат

ўрнатди

,

сабаби

у

халқ

томонидан

сайланган

подшоҳ

эди

.

Бу

сўзларда

буюк

башорат

яширин

эди

.

Алишер

Навоий

фақат

халқ

томонидан

сайланган

раҳбаргина

мамлакатда

адолат

ўрната

олишини

бундан

беш

юз

эллик

йил

олдин

башорат

этди

ва

бу

фақат

бизнинг

замо

-

намизга

келиб

амалга

ошди

.

Шоирнинг

фикрича

,

мамлакат

тепасида

турган

шахс

халқ

манфаатини

таъминлаш

мақсадида

ўзининг

ҳар

бир

қадамини

,

ҳар

бир

амалга

ошир

-

моқчи

бўлган

режасини

замонасининг

буюк

уламо

ва

донишмандлари

билан

маслаҳатлашган

ҳолатда

бажариши

лозим

.

Бу

ҳикматлар

асар

давомида

бир

-

бир

баён

қилиб

борилади

.

Искандар

шоҳлик

тахтига

ўтиргандан

кейин

Арастудан

“

Мақсадга

қайси

мақом

яқинроқ

ва

бу

мақомга

қандай

етишмоқ

керак

?”

деб

савол

қўяди

.

Арасту

бунга

жавобан

“

Й

ўқлик

мақоми

”

деб

жавоб

беради

ва

буни

шундай

шарҳлайди

:

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

19

Биров

шоҳ

васлиға

қатъ

этса

йўл

,

Керак

воқиф

ўлса

қароқчидин

ул

.

Қ

ароқчиға

бўлғон

киши

муттафиқ

,

Қ

ачон

шоҳ

базмиғадур

мустаҳиқ

?

В

але

улки

рафъ

этти

буду

набуд

,

Г

умон

қилмади

ҳақдин

ўзга

вужуд

.

Ўзин

чунки

мақсуд

аро

қилди

йўқ

,

Ўзи

қолмайин

,

қолди

мақсуди

-

ўқ

.

Г

умон

қилма

мундин

бийикроқ

мақом

,

Киши

анда

чун

етти

бўлди

тамом

.

Бу

сатрларнинг

шарҳи

шундай

:

бирон

кимса

шоҳга

яқинлашишга

аҳд

қилса

,

у

қароқчидан

нари

бўлиши

керак

.

Агар

қароқчи

билан

бирга

бўлса

,

қандай

қилиб

у

шоҳга

яқин

киши

бўла

олади

,

мақсадга

эришмоқчи

бўлган

одам

ўзлигидан

кечиши

керак

.

Шундагина

у

ўз

олдига

қўйган

мақсадига

ета

олади

.

Бундай

инсоннинг

мақоми

энг

юксак

мақом

!

Навоий

бу

ўринда

инсоният

учун

буюк

ҳақиқатни

кашф

қилади

,

яъни

ҳаётда

бирон

-

бир

эзгу

мақсадга

эришмоқчи

бўлган

одам

фақат

ҳузур

-

ҳаловатидан

,

роҳат

-

фароғатидан

воз

кечиб

,

кечаю

-

кундуз

демай

мақсад

сари

интилсагина

,

у

мақсадга

эришади

.

Бундай

инсон

ўз

халқи

ва

умум

башарият

олдида

буюк

мақомга

эришади

.

Алишер

Навоийнинг

ҳаёти

ва

ижодий

фаолияти

бунинг

ёрқин

намунаси

!

Инсоният

жамиятини

ҳалокатдан

асрагувчи

яна

бир

шарт

–

бу

адолат

.

Шоир

бу

ҳақда

шундай

баён

қилади

:

Шаҳским

қилур

хайли

инсонга

амр

,

Ҳақ

этмиш

анга

адлу

эҳсонға

амр

.

Агар

зулм

қилса

эрур

неча

ҳол

,

Ки

жониғадур

борча

онинг

вубол

.

Бировким

ҳақ

амриға

осий

бўлур

,

Неким

қилса

журму

маосий

бўлур

.

Яна

бир

буким

айлаб

сафиҳ

,

Ҳақ

ахлоқиға

хулқи

қолмас

шабиҳ

.

Яна

буки

элга

солиб

изтироб

,

Қ

илур

зулми

ободларни

хароб

.

Яна

улки

чун

зулме

мавжуд

ўлур

,

Бори

халқ

кўнглига

мардуд

ўлур

.

Не

мардудлуғким

бўлур

эл

иши

–

Туну

кун

анинг

жонининг

қарғиши

.

Мазмуни

шуки

Оллоҳ

шоҳларга

адлу

эҳсон

қилишини

буюрган

,

агар

у

худонинг

айтганини

қилмаса

ва

элга

изтироб

солиб

,

ободликларни

хароб

қилса

,

бундай

киши

халқ

томонидан

рад

қилинади

.

Халқ

кимни

рад

қилса

,

ўша

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

20

кимсани

туну

кун

қарғайди

.

Эл

қарғишига

учраган

одам

ҳеч

замонда

тинч

,

хотиржам

яшай

олмайди

.

Энг

муҳими

бундай

мамлакат

харобага

айланади

.

Шоир

айтган

бу

ҳақиқат

тарихда

неча

бор

исботини

топган

.

Мамлакат

тинчлик

ва

халқнинг

осуда

фаровон

турмушининг

боиси

–

бу

ватан

мустақиллиги

.

Агар

мамлакат

кимгадир

тобе

бўлса

,

бу

тобелик

жабрини

халқ

тортади

.

Чунки

халқ

меҳнат

тери

билан

яратган

бойлигининг

бир

қисми

бегона

юрт

хазинасига

тушади

.

Шунинг

учун

Файлақус

оламдан

ўтгач

,

Искандар

Дорога

тўланадиган

уч

йиллик

божни

адо

этишдан

бош

тортади

.

Келишувга

биноан

,

у

йилига

минг

байза

(

тухум

)

зар

бож

тўлаши

керак

эди

.

Бу

олтинларни

тўплаш

,

албатта

халқнинг

зиммасига

тушарди

.

Искандар

нафақат

билимдон

,

адолатли

,

балки

қудратли

,

жасур

ҳукмрон

эди

.

Доронинг

элчилари

уч

йиллик

бож

,

яъни

уч

минг

тилло

байза

сўраб

келганида

Искандар

элчиларга

шундай

жавоб

беради

:

Деди

: “

Айт

Дороға

мендин

салом

,

Салом

айтқач

буйла

еткур

паём

.

Ки

шаҳлиқки

,

йўқтур

бақоси

анинг

,

Эмас

жуз

фано

интиҳоси

анинг

.

Бугун

тонглалиғ

умр

учун

кўрма

ранж

,

Ки

қўйғайсен

албатта

ганж

узра

ганж

.

Хазойинки

йиғдинг

ададдин

фузун

,

Санга

ранж

текурди

ҳаддин

фузун

.

Буким

йиғдинг

,

аввал

топ

андин

асиғ

,

Қ

ачон

топсанг

андин

асиғ

ўзга

йиғ

.

Ишеким

зарар

нафъидин

бўлса

кўп

,

Эмас

қилмоғи

ақл

олинда

жўб

.

Санга

нафъ

йўқ

бизга

андин

алам

,

Ўзунгга

етурма

алам

бизга

ҳам

”.

Яъни

,

Дорога

бож

оламан

деб

оввора

бўлма

,

фойдаси

йўқ

,

бож

тўлан

-

майди

,

деган

жавобни

беради

.

Шуни

айтиш

керакки

,

Доро

ўша

даврда

Марказий

Осиё

ва

Яқин

Шарқ

мамлакатларини

ўзига

қарам

қилган

йирик

империянинг

подшоҳи

эди

.

Унга

бундай

рад

жавобини

бериш

учун

Искандарда

етарли

куч

-

қудрат

ва

бун

-

данда

муҳимроғи

ўз

ватани

озодлиги

учун

ватанпарвар

бўлиши

керак

эди

.

Бу

терс

жавобни

эшитган

Доро

Искандарга

бир

идиш

кунжуд

билан

чавгон

-

у

гўй

(

копток

)

юборади

.

Бу

рамзий

ишора

эди

.

Менинг

қўшиним

чериклари

кунжутдай

сон

-

саноқсиз

,

бошингни

гўйдай

узиб

,

чавгон

(

от

миниб

ўйналадиган

копток

ўйини

)

ўйнатаман

,

деган

маъно

ётарди

.

Искандар

кунжутни

товуқларга

бериб

,

гўйни

(

ер

курраси

)

эса

Доро

менга

дунё

ҳукмронлигини

ўз

қўли

билан

берибди

,

деб

таъбир

қилади

.

Бунинг

маъноси

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

21

шу

эдики

,

сенинг

сон

-

саноқсиз

черикларинг

менинг

қўшинимга

ем

бўлади

,

сенинг

дунёга

ҳукмронлигинг

менга

ўтади

,

деган

фикрни

билдиради

.

Натижада

,

Доро

сон

-

саноқсиз

қўшин

билан

бостириб

келади

,

лекин

у

адолатсиз

,

золим

подшоҳ

бўлгани

учун

ўз

саркардалари

томонидан

суиқасдга

учраб

,

қатл

этилади

.

Ўлимидан

олдин

бор

мол

-

мулкини

Искандарга

мерос

қолдириб

,

қизи

Равшанакни

никоҳига

олишни

васият

қилади

.

Доро

билан

Искандар

орасидаги

низолашув

асносида

“

мухолифат

”

мав

-

зуси

юзасидан

баҳс

юритади

.

Шоир

ўзи

яшаётган

муҳитдаги

одамларнинг

доимо

ўзаро

мухолифатда

яшаётганини

кўриб

,

бу

бир

-

бирини

кўролмаслик

мамлакат

вайронагарчилигига

,

халқнинг

ҳоли

ҳароблигига

олиб

келишини

таъкидлайди

.

Адоватқа

боғлаб

камар

икки

шоҳ

,

Жаҳон

аҳлини

айлаб

икки

сипоҳ

.

Бори

тортибон

қатл

учун

тиғи

тез

,

Қ

илиб

тиғи

тез

ўлтурурга

ситез

.

Ато

бир

тараф

гар

эрур

филмасал

,

Яна

жониб

ўлса

ўғулға

маҳал

.

...

Яқин

билким

ул

кундур

офат

куни

,

Не

офат

кунким

,

қиёмат

куни

.

Мазмуни

шуки

,

икки

одам

бир

-

бири

билан

адоват

қилса

,

иккита

оиланинг

нотинчлигига

сабаб

бўлади

.

Тасаввур

қилинг

,

икки

шоҳ

бир

-

бири

билан

жанг

майдонига

кирса

,

унда

бу

қиёмат

кунига

айланади

.

Аслида

бу

Алишер

Навоий

замонидаги

айни

воқеликка

ишора

эди

.

Темурий

подшоҳлар

ўзаро

бир

-

бири

билан

,

ота

бола

билан

,

болалар

бир

-

бири

билан

тахт

-

тож

талашиб

,

қирғин

-

барот

урушлар

олиб

боришар

,

бу

урушларнинг

асосий

залвори

халқ

бошига

тушар

эди

.

Шунинг

учун

шоир

одамларни

ўзаро

тинч

-

тотув

яшашга

чорлайди

:

Хушо

икки

озодаи

номурод

Ки

бир

-

бирига

зоҳир

қилиб

иттиҳод

.

Не

ул

айласа

бу

мадоро

қилиб

,

Анга

ҳам

бу

рифқ

ошкоро

қилиб

,

Анинг

коми

бу

бирга

мақсуд

ўлуб

Мунунг

радди

ул

бирга

мардуд

ўлуб

,

Рафиқ

икки

дарвеш

беиштибоҳ

Эрур

яхшироқки

адув

икки

шоҳ

!

Алишер

Навоийнинг

бу

башорати

бугунги

кунда

ҳам

ўз

долзарблигини

йўқотгани

йўқ

.

У

даврдан

олти

аср

ўтганига

қарамай

,

инсонларнинг

заррача

ақли

кир

-

маган

деб

ўйлайсан

киши

.

Чунки

қирғин

-

барот

урушлар

ҳозирги

кунда

ҳам

давом

этиб

келмоқда

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

22

Искандар

Арастудан

мухолифат

ва

низони

ҳал

қилишнинг

мақбул

йўли

борми

?

деб

савол

қилади

.

Арасту

бунинг

жавобида

айтадики

,

кимдир

кўнгилга

ёқмайдиган

иш

қилса

,

бу

ишни

қилма

,

деб

ман

қилиши

керак

,

агар

шунда

ҳам

кўнмаса

,

унда

низо

чиқиши

шубҳасиз

,

бундай

ҳолатда

ҳал

қилиш

йўли

шундай

:

Бўлур

чун

низоъ

ичра

нуқсону

суд

,

Керак

анда

бир

шарт

тутса

вужуд

.

Ки

буким

низоъ

ичра

тузди

асос

Ўзин

айласа

хаси

бирла

қиёс

.

Агар

ғолиб

ўлмоғлиғин

чоғласа

Низоъига

ул

лаҳза

бел

боғласа

.

В

а

гар

қувватин

англаса

байн

-

байн

,

Арода

падид

этмаса

шўру

-

шайн

.

В

а

гар

худ

ўзин

билса

мағлубдур

,

Насиҳат

билан

иктифо

хўбдур

.

Керак

ул

насиҳат

доғи

нармрўй

Ки

то

мустамиъ

бўлмағай

тундхўй

.

Ки

тунд

ўлса

кўп

ваҳшат

имкони

бор

,

Ки

носиҳқа

ҳам

бийм

нуқсони

бор

.

Низоъ

ичра

мундоқ

маротибни

бил

,

Қ

ила

олмоғинг

чун

яқин

ўлди

қил

.

Яқин

бўлмаса

ғолиби

зан

керак

,

Киши

барча

ишда

хирадфан

керак

.

Бировким

хираддур

анга

раҳнамун

,

Бу

ишларда

қўймас

бўлурға

забун

.

Мазмуни

шуки

,

агар

низо

чиқиши

сўзсиз

бўлса

,

у

ҳолда

ақлу

тадбир

билан

иш

тутиш

керак

:

агар

кучи

етса

,

низога

ҳеч

иккиланмай

киришсин

,

кучи

тенг

бўлса

,

кирмагани

маъқул

ва

агар

ўзини

заиф

билса

,

у

ҳолда

насиҳат

билан

кифояланмоғи

мақсадга

мувофиқ

.

Ўрта

аср

шароитида

одамлар

ўртасидаги

ва

давлатлар

орасидаги

рақобат

кучли

эди

.

Ҳар

бир

давлат

раҳбари

бу

муаммога

дуч

келиши

аниқ

эди

.

Навоий

бу

муаммони

юқорида

зикр

этилган

тарзда

ҳал

этишни

тавсия

қилади

.

Аммо

воқеликда

кўпинча

бунинг

акси

кузатиларди

.

Кўпинча

бир

хонлик

иккинчи

хонлик

билан

,

ота

бола

билан

,

болалар

ўзаро

тахт

-

тож

талашиб

уруш

қилар

ва

бунда

юзлаб

-

минглаб

бегуноҳ

одамлар

нобуд

бўлар

эди

.

Бу

муаммо

нимадан

пайдо

бўлади

?

Ўйламай

иш

қилишданми

?

Агар

ўйлаб

иш

тутилса

,

бундай

кўнгилсиз

оқибатларга

сабаб

бўлмасмиди

.

Шоир

бу

саволларга

жавобан

Искандар

билан

Арасту

орасидаги

суҳ

-

батни

келтиради

:

Яна

қатла

Доройи

гардуншукуҳ

,

Деди

:

Кей

ҳакими

Филотуншукуҳ

!

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

23

Кишида

не

феълеки

мавжуд

эрур

Ки

андин

зиёнбуд

ё

суд

эрур

Чу

феълиға

боқса

тааққул

била

.

Билурким

тамаъ

айлар

элни

залил

,

Қ

аноатқа

иззу

шарафдур

далил

.

Эрур

шоҳ

ишига

доғи

бу

қиёс

Ки

чун

бўлди

беҳбудиға

раҳшунос

.

Ки

мақсад

топар

эл

ризоси

била

,

Турар

кўп

халойиқ

дуоси

била

.

Тилар

воқеан

ишда

ўз

судини

,

Қ

илур

орзу

кому

беҳбудини

.

Недин

бас

қилиб

тарки

ройи

сабаб

,

Қ

илур

нохуш

аҳволни

иртикоб

?

Ки

андин

етиб

шавкатиға

шикаст

Бўлур

зери

дастиға

ул

зердаст

?

Искандар

Арастудан

сўрайди

,

ҳар

бир

киши

ўйлаб

кўрса

,

ўз

феълидан

нимаси

зиён

,

нима

фойда

эканини

билади

-

ку

,

нима

учун

билиб

туриб

ўз

зиёнига

иш

қилади

?

Тамагир

бўлса

,

бундай

кишилар

ўзини

хор

қилади

,

қаноат

иззат

-

шараф

келтиради

.

Шоҳларнинг

иши

ҳам

шунга

қиёс

:

эл

дуосини

олса

,

мақсадга

эришади

,

агар

ёқимсиз

феълига

бўйин

эгса

,

ўз

қўл

остидагиларига

қарам

бўлади

!

Бу

саволга

Арасту

шундай

жавоб

беради

:

Агар

киши

ақл

билан

иш

тутса

,

қайси

иш

фойдали

эканини

билади

,

лекин

нафси

учун

бу

ишни

бажариш

оғир

туюлади

,

нафс

ҳар

доим

осон

йўлини

қидиради

,

натижада

кўп

нафдан

маҳрум

бўлади

,

дейди

.

Иккинчидан

,

табиатан

шундай

хислатга

эга

бўладики

,

қайси

иш

тўғри

йўл

эканлигини

билади

,

аммо

унинг

табиати

тўғри

ишни

танлашга

йўл

қўймайди

.

Учинчи

бир

шахс

ҳар

бир

ишда

юлдузларга

таяниб

қолади

.

В

а

охирида

хулоса

қиладики

,

у

қанча

ўйлаб

,

қанча

тўғри

иш

тутмасин

,

агар

тақдир

бўлмаса

,

қўйган

мақсадига

етолмайди

,

дейди

.

Алишер

Навоий

яшаган

давргача

,

ундан

кейин

ҳам

жаҳонга

қанча

қудратли

подшоҳ

ёки

лашкарбоши

келса

,

у

албатта

бутун

жаҳонни

эгаллашни

ўзига

мақсад

қилиб

қўйган

.

Искандар

ҳам

бу

удумдан

мустасно

эмас

эди

.

Искандар

ҳам

Эронни

ҳамда

Европа

ва

Африқонинг

бир

неча

мамлакатларини

эгаллаганидан

кейин

,

қолган

дунё

мамлакатларига

нома

ёзиб

,

барчасидан

ўз

ҳукмдорлигини

тан

олишни

талаб

қилади

.

Кўпчилик

подшоҳ

ва

хонлар

унинг

талабини

қабул

қиладилар

ва

божу

хирож

туҳфаларини

олиб

,

Искандарнинг

олдига

келишади

.

Фақат

Кашмир

подшоҳи

Маллу

,

Ҳинд

ройи

ва

Чин

хоқони

рад

жавобини

беришади

.

Алишер

Навоий

Искандарнинг

бу

ниятини

оқламайди

,

чунки

бутун

дунёни

эгаллагани

билан

уни

ўзи

билан

у

дунёга

олиб

кетолмайди

.

Лекин

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

24

ҳақиқат

,

воқелик

шу

эди

.

Искандардан

кейин

ҳам

ҳар

бир

ўзига

ишонган

подшоҳ

ёки

лашкарбоши

бу

ниятни

амалга

оширишга

уриниб

кўрди

.

Шоир

гўё

кейинги

авлодларга

эслатма

бермоқчи

бўладики

,

эй

ожиз

банда

,

кўзингни

оч

,

қанча

уринма

дунёга

устун

бўлолмайсан

!

Бу

фоний

дунё

!

Бир

кун

келиб

бу

дунёдан

кетасан

!

Шунинг

учун

тинч

-

тотув

яшашни

ўзингга

энг

тўғри

йўл

деб

бил

,

демоқчи

бўлади

.

Искандар

Эронни

забт

қилгач

,

Хуросон

ва

Мовароуннаҳрга

лашкар

тортади

,

Ҳирот

ва

Самарқанд

шаҳрини

барпо

этади

.

Сўнг

Кашмирга

юриш

қилиб

,

Маллунинг

тилсимларини

бузиб

,

мағлуб

этади

ва

унинг

мамлакатини

ўғли

Ферузга

тақдим

этади

.

Шу

ўринда

шоир

сафарнинг

фойдали

жиҳатлари

ҳақида

фикр

юритади

.

Фақат

сафар

машаққатини

бўйнига

олиб

йўлга

чиққан

кишигина

мақсадга

эришади

,

ўрнидан

қўзғолмаган

киши

қандай

қилиб

бирон

нарсага

эришади

,

деган

фикрни

ўртага

ташлайди

:

Сафар

ичра

ҳар

ишта

аҳли

рашод

,

Бу

янглиғ

кушод

узра

топиб

кушод

.

Санга

доғи

бўлса

кушоде

ҳавас

,

Бу

оламда

топмоқ

муроде

ҳавас

.

Талаб

йўлида

қил

шитобандалиқ

Ки

жўяндага

келди

ёбандалиқ

.

Бу

билан

Искандарнинг

етти

иқлимнинг

шоҳи

бўлишига

сабаб

унинг

саъй

-

ҳаракати

натижаси

,

агар

у

сафарга

отланмаганида

бундай

ютуқларга

эриш

-

маган

бўлар

эди

,

дейди

.

Бунда

мажозий

маъно

бор

.

Шоир

,

инсонларни

эзгу

мақсад

сари

бор

куч

-

ғайратини

сарфлаб

интилишга

чақиради

.

Бу

даъват

ўрта

аср

шароитида

айш

-

ишратга

берилиб

,

мамлакат

ривожи

,

халқ

фаровонлиги

йўлида

заррача

қайғурмайдиган

,

халқнинг

илму

маърифатига

,

фан

ва

саноат

тараққиётига

аҳамият

бермайдиган

атрофдаги

бир

тўда

давлат

аёнларига

қаратилган

эди

.

Искандар

бу

ҳақда

Арастудан

,

нима

учун

сафар

инсонларга

ранжу

озор

берса

ҳам

ҳикмат

аҳли

сафар

қилиш

жоиз

,

деб

рухсат

берган

,

деб

сўрайди

.

Жавобида

Арасту

учта

далил

келтиради

:

биринчидан

,

инсон

пишийди

,

иккинчидан

,

соғлиққа

фойда

,

учинчидан

,

ҳаво

алмашади

дейди

.

Сафар

ўтини

айлаган

ихтиёр

,

В

ужуд

олтунин

қилди

комил

иёр

.

...

Яна

андин

ўлди

сафар

рухсати

Ки

элнинг

эрур

мужиби

сиҳҳати

.

...

Нишотиға

такрор

ҳойил

бўлур

,

Табиат

тажаддудга

мойил

бўлур

...

Сафарда

бу

ҳолат

муяссардурур

,

Ки

суву

ҳаво

номукаррардурур

(263-

б

.).

Искандар

яна

Арастудан

,

нега

ёмонликка

ёмонлик

яхшиликка

яхшилик

қайтади

,

деб

сўрайди

.

Бу

–

кўринишдан

жуда

оддий

саволга

ўхшаб

кў

-

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

25

ринади

.

Лекин

аслида

ундай

эмас

.

Бу

саволнинг

замирида

ёмонликка

ёмонлик

қайтишини

ҳамма

билади

-

ку

,

нима

учун

шуни

билиб

туриб

бу

ишга

қўл

уришади

,

деган

маъно

ётади

.

Бунга

жавобан

:

В

але

чун

яратти

эл

афъолини

,

Яшурди

анга

дона

аҳволини

.

Ки

деҳқон

неким

дона

мазруъ

этар

,

Ани

-

ўқ

ўрар

,

чунки

вақти

етар

.

Шоир

бу

ўринда

бутунлай

янги

фикрни

ўртага

ташлайди

:

ҳар

кимда

бир

яширин

феъл

бор

,

шу

феъли

донга

яширин

хоссага

ўхшайди

.

Яъни

,

буғдой

донаси

бўлса

,

ундан

буғдой

унади

.

Арпа

эккан

киши

буғдой

ҳосил

олмайди

,

дейди

.

Демак

,

унинг

табиатида

зотий

ёмонлик

яширин

бўлса

,

ундан

яхши

-

лик

чиқмайди

,

демоқчи

.

Искандар

қўшинининг

шон

-

шавкатидан

қўрққан

Ҳинд

ройи

ва

Чин

хоқони

унга

таслим

бўлади

.

Искандар

Чиндан

чиқиб

,

Мағрибга

юриш

қилади

.

Мағрибда

кўҳпайкар

ўн

кун

ухлаб

,

ўн

кун

ишлари

билан

банд

бўладиган

халқни

таслим

этгач

,

ватанига

йўл

олади

.

Й

ўл

устида

Қ

ирвонга

етиб

келади

.

Қ

ирвон

аҳли

яъжуж

-

маъжуж

аҳлининг

талон

-

торожидан

азобда

эканлигини

айтиб

,

Искандардан

нажот

беришини

илтимос

қилади

.

Бу

ҳикоятда

рамзий

маъно

бор

эди

.

Яъжуж

-

маъжуж

–

бу

ўз

ҳаётини

бошқалар

меҳнат

тери

билан

топган

мол

-

мулкини

босқинчилик

йўли

билан

талаб

,

бегуноҳ

одамларни

қирғинбарот

қилиб

кун

кечирадиган

ёввойи

ваҳший

қабилалар

тимсоли

эди

.

Шоир

бу

ўринда

бирон

-

бир

халқ

булар

тимсолида

ўзига

ўхшаш

жиҳатларини

топиб

,

шоирдан

домангир

бўлмасликлари

учун

бу

маҳлуқотга

афсонавий

тус

беради

.

Навоийдан

олдин

ва

Навоий

даврида

ҳам

водийларда

зироат

ва

бунёдкорлик

ишлари

билан

машғул

тинч

аҳоли

саҳродан

келиб

,

уларнинг

бор

мол

-

мулкини

тортиб

олиб

,

бешикдаги

бо

-

ласигача

омон

қўймайдиган

босқинчи

қабилалар

дастидан

азобда

эди

.

Искандар

эса

илму

маърифат

,

маънавиятда

камолга

етган

буюк

саркарда

тимсоли

эди

.

У

водий

аҳолисининг

илтимосига

биноан

,

уларни

ёвдан

сақ

-

лайдиган

девор

қурдиради

.

Бу

девор

рамзий

маънога

эга

бўлиб

,

ёвдан

қуту

-

лиш

учун

инсоният

борлиқ

илму

ҳунарини

ва

куч

-

қудратини

,

ақл

-

идрокини

ишга

солиб

нажот

қаъасини

барпо

қилиши

керак

,

деган

хулоса

касб

этади

.

Алишер

Навоийнинг

бу

рамзий

ишораси

ҳозирги

авлод

учун

энг

мақбул

чорадек

жаранглайди

.

Марказий

Осиёдаги

ва

Яқин

Шарқдаги

қирғин

-

барот

урушлар

,

хонумонидан

айрилиб

,

ватанини

ташлаб

ўзга

юртларга

муҳожир

бўлиб

кетаётган

юз

минглаб

кишилар

,

аёллар

ва

болалар

нима

гуноҳ

қилган

эди

?

Шоир

бу

ҳодисаларни

олти

аср

аввал

башорат

қилгандек

дунё

аҳлини

ақл

-

идрокни

ишга

солиб

,

бор

куч

-

қудратидан

фойдаланиб

бу

халқларни

азоб

-

кулфатдан

қутқаришга

чорлайди

.

Шоир

ватандан

жудо

бўлиш

қанчалар

оғир

эканлигини

таъкидлаб

ёзади

:

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2015, № 4

26

В

атан

таркини

бир

нафас

айлама

Яна

ранжи

ғурбат

ҳавас

айлама

Сафар

меҳнати

жовидонийдурур

Нединким

сақардин

нишондурур

.

Искандар

яъжуж

-

маъжуж

хавф

-

хатаридан

Қ

ирвон

аҳлини

халос

этгач

,

кўнгли

хотиржамлик

билан

ватанига

қайтади

.

Лекин

Искандар

табиатан

айш

-

ишратга

ружу

қўйиб

,

умрни

бекорга

зое

кетказадиган

ғафлат

босган

подшоҳлардан

эмас

эди

.

У

қуруқликдаги

рубъи

маскунни

олгач

,

дилида

денгиз

ва

океанлардаги

ороллар

ва

океан

қаърида

мавжуд

махлуқотларни

кўриш

ҳаваси

пайдо

бўлади

.

Шоир

буни

шундай

ифодалайди

:

Бу

шакли

мудавварки

дерлар

жаҳон

Ки

бор

аксари

сув

ичинда

ниҳон

.

Қ

уруқлик

ери

ўндин

эрмасдурур

,

Билур

эл

нишон

буйла

бермасдурур

.

Эрур

офариниш

аро

онча

печ

Ки

жанбидадур

тўқуз

афлок

ҳеч

.

Фалакларки

ҳеч

ўлди

ул

печдин

,

Қ

ошида

жаҳон

камдурур

ҳечдин

.

Ҳисоб

ичра

бу

ҳечдин

доғи

кам

Киши

кўрмамиш

бўлса

ушрини

ҳам

Недур

мунча

лофи

жаҳонгардлиқ

,

Эрур

бу

сифат

лофи

дамсардлиқ

?

Чу

афлоку

анжумға

етмас

илик

Ки

моҳияти

элга

бўлғай

билик

.

Билиб

биз

ҳисобини

боғлаб

расад

,

Ҳақиқатларин

фаҳм

қилмас

хирад

.

Аларғаки

қодир

эмастур

киши

,

Билинмас

сукуни

била

гардиши

.

Жаҳонким

бўлубтур

мусаххар

манга

,

Анга

ҳукумронлиқ

муяссар

манга

.

Ани

мулк

этиб

ҳақ

,

мени

мулкдор

,

Манга

барча

ишга

бериб

иқтидор

.

Агар

улча

мулкумдадур

билмасам

,

Чу

билмай

билур

фикрини

қилмасам

,

Менинг

била

сойир

эл

ичра

не

фарқ

Ки

бўлғай

алар

баҳри

ғафлатда

ғарқ

?

Керак

ҳар

недур

фарши

ғабро

аро

,

Қ

уруқлуқ

аро

,

йўқса

дарё

аро

.

Агар

айласа

бахт

ҳамроҳлиқ

.

Юруб

борчадин

топсам

огоҳлиқ

(478-

б

.).