Турецкая лексика произведений Алишера Навои – источник обогащения узбекского языка

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

20

،

ې

ړاﻮﻏ

ې

ﺮ

ﯧﭼ

ت

ﺬﻋ

نﺎ

د

ﮫ

ﮐ

ﮫﻧ

ﻮ

ﺗ

ﺬﻋ

ﻮﮑﻠﺧ

و

ر

ﻮ

ﻧد

هﻮﮐ

م

ا

ﺪﻣ

(

Ҳурматда

бўлишни

истасанг

ўзинг

агар

,

Ўзга

одамларнинг

ҳурматини

қўйгин

ўрнига

).

У

муман

олганда

,

ландэйларда

анафорик

сўз

ва

сўз

бирикмалари

билан

бошланадиган

мисраларни

,

бу

бадиий

санъатнинг

катта

имкониятларини

“

Пашту

ландэйлари

”

тўпламидан

минглаб

мисоллар

орқали

келтириш

мумкин

.

М

асалан

,

ушбу

тўпламдан

жой

олган

ва

“

жонон

”, “

жононим

”, “

эй

,

жонон

”

билан

бошланадиган

сўз

ва

сўз

бирикмалари

300

тадан

ошиб

кетади

.

Шунингдек

,

“

юрак

” (

هړز

), “

кўзлар

” (

ﯽ ﺮ

ﺘﺳ

), “

осмон

” (

نﺎﻤﺳ

آ

), “

булбул

” (

ﻞﺒﻠﺑ

), “

гул

” (

ﻞ

),

“

фироқ

” (

ن

ﻮ

ﺘ

ﻠﺑ

), “

қилич

” (

ه

ر

ﻮ

ﺗ

), “

сен

” (

ﺎﺗ

،ﮫﺗ

), “

меники

” (

ﺎﻣ

ز

،

ﯽ

ﻣ

), “

умр

” (

ﺮ

ﻤ

ﻋ

),

“

ишқ

” (

ﻖ

ﺸ

ﻋ

), “

сабр

” (

ﺮﺒ

ﺻ

), “

ғам

” (

ﻢ

ﻏ

)

ва

бошқа

юзлаб

сўз

ва

сўз

бирикмалари

билан

бошланадиган

бир

ландэйдан

иккинчисига

ўтиб

,

маъносини

,

шеър

хушоҳанглигини

тўлдириб

,

орттириб

борадиган

бу

сўз

санъати

ландэйларнинг

энг

кенг

тарқалган

,

жозибали

ва

самарали

бадиияти

белгисидир

.

Л

андэйларнинг

биз

зикр

этган

ранг

-

баранг

хусусиятлари

ҳақидаги

кузатишлар

бу

–

улкан

поэтик

мерос

уммонидан

қатралардир

ва

бу

халқ

шеъри

ритмикаси

,

оҳангдорлиги

,

шакл

ва

мазмун

мутаносиблиги

,

ҳис

-

туйғулар

,

оний

кечинмалар

оламини

тасвирлаш

муаммоларини

,

унинг

халқона

бадиий

тили

ва

минглаб

такрорланадиган

вариантларининг

бадиий

“

портрети

”

ни

талқин

қилиш

муаммолари

бениҳоя

кўп

ва

афғоншунослик

олдидаги

долзарб

масалалардандир

.

Шунингдек

,

афғон

халқининг

бундай

бетакрор

оригинал

қадриятига

айланган

шеърнинг

мазмун

-

моҳиятини

бирма

-

бир

изоҳлаш

,

халқнинг

ўзлигига

хос

бўлган

маънавий

-

руҳий

ҳолатини

очиб

бериш

масалалари

ҳам

ҳали

олдинда

.

ҚУРОНБЕКОВ

АҲМАДЖОН

Филология

фанлари

доктори

,

профессор

,

ТошДШИ

Алишер

Навоий

асарларининг

туркий

сўзлиги

ўзбек

тилининг

бойитиш

манбаи

Аннотация

.

Ҳозирги

давримизда

фанда

,

маданиятда

,

ижтимоий

ҳаётнинг

ҳамма

соҳаларида

,

шу

жумладан

,

тилда

жаҳонийлашув

жараёни

шиддат

билан

давом

этиб

,

миллий

маданиятни

ва

қадриятларни

аёвсиз

ўз

домига

тортмоқда

.

Бундай

хатарли

жараёнлар

шароитида

ҳар

бир

миллат

ўз

тилининг

келажагини

ўйлаши

ва

унинг

ижтимоий

функциясини

сақлаб

қолиш

учун

ҳозирдан

тайёргар

-

лигини

кўриши

керак

.

Акс

ҳолда

,

яқин

келажакда

тил

ҳам

,

маданият

ҳам

,

миллат

ҳам

ўз

миллийлигини

бой

бериши

мумкин

.

Тил

жамиятдаги

барча

илмий

ва

фанний

соҳаларнинг

ривожланиш

калити

.

Шунинг

учун

биз

,

биринчи

навбатда

, “

Девони

луғати

-

т

-

турк

”

дан

бошлаб

ҳозирги

давргача

бўлган

туркий

тилдаги

асарлар

тилининг

матн

корпусини

яратишимиз

ва

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

21

ялпи

луғатини

(

конкорданс

)

тузишимиз

ва

уларнинг

мукаммал

изоҳли

қомусини

яратишимиз

керак

.

Иккинчидан

,

тилимизда

мавжуд

барча

фан

соҳаларидаги

ажнабий

термин

-

ларни

рўйхатга

олиш

ва

уларнинг

ҳар

бирини

ғарб

тиллари

бўйича

тасниф

қилиш

ва

агар

ўзбек

тилида

ёки

бирон

-

бир

туркий

тилда

муодили

бўлса

,

уларни

алмаш

-

тириш

керак

.

Араб

ва

форс

тилидан

ўзлашган

сўз

ва

иборалар

тилимизга

аллақачон

ўрнашиб

бўлган

,

бу

ўзлашмалар

ўзбек

тили

луғат

бойлигининг

ажралмас

бир

қисмидир

.

Шуниси

борки

,

агар

туркий

ўзакли

муодиллари

бўлса

,

ўз

захирасидан

фойдалангани

афзалроқ

.

Ўзбек

тилида

термин

ясашнинг

мукаммал

мезонларини

ишлаб

чиқиш

зарур

.

Ҳозирги

пайтда

термин

ясаш

бўйича

аниқ

ишлаб

чиқилган

йўриқнома

йўқ

.

Бу

соҳада

дунё

тажрибасини

ўрганиб

,

аниқ

бир

дастур

ишлаб

чиқиш

керак

.

Туркий

тилдаги

барча

қомусларни

жамлаш

ва

ундаги

сўз

бойлигидан

ўзбек

тилининг

луғат

бойлигини

такомиллаштиришда

фойдаланиш

керак

.

Алишер

Навоий

ўзбек

тилининг

асосчиси

ва

энг

йирик

ижодий

мерос

муаллифи

ҳисобланади

.

Шунинг

учун

,

биринчи

навбатда

,

унинг

асарларидаги

туркий

сўзлик

қатламини

тўплаб

,

изоҳли

луғатини

яратиш

керак

.

Таянч

сўз

ва

иборалар

:

миллий

ўзлик

,

тил

бойлиги

,

туркий

луғатлар

,

ялпи

луғат

(

конкорданс

),

ажнабий

терминлар

,

араб

ва

форс

тилидан

ўзлашмалар

,

термин

ясаш

мезонлари

,

Навоий

асарларининг

туркий

сўзлиги

.

Аннотация

.

В

настоящее

время

идет

стремительный

процесс

глобализации

во

всех

сферах

социальной

жизни

,

и

в

том

числе

в

области

национальных

языков

и

беспощадно

подвергает

опасности

нивелирования

национальных

культур

и

ценнос

-

тей

.

В

таких

условиях

каждая

нация

должен

заботиться

о

будущем

своего

языка

и

стремиться

сохранить

социальную

функцию

языка

.

В

противном

случае

в

не

-

далеком

будущем

и

язык

,

и

культура

,

и

сама

нация

лишится

своего

национального

своеобразия

и

даже

существования

.

Язык

является

ключом

всего

научно

-

технического

прогресса

.

С

этой

целью

мы

должны

собрать

лексику

всех

произведений

классического

периода

,

начиная

с

«

Дивану

лугати

-

т

-

турк

» (

сочинение

по

тюркской

лексике

)

Махмуда

Кашгари

до

настоящего

времени

,

создать

текстовой

корпус

узбекского

языка

,

составить

конкордансы

произведений

и

на

основе

этого

создать

полный

толковый

словарь

.

На

следующем

этапе

собрать

все

заимствования

в

языке

,

классифицировать

их

по

европейским

языкам

и

по

возможности

заменить

эквивалентом

в

узбекском

языке

или

аналогом

из

тюркских

языков

.

Слова

арабского

и

персидского

происхождения

испокон

веков

находятся

в

составе

узбекского

языка

,

являясь

его

неотъемлемой

частью

.

Их

лучше

заменить

,

если

есть

подходящие

эквиваленты

в

узбекском

языке

.

В

узбекском

языке

пока

не

сущестует

полнокровная

норма

терминот

-

ворчества

.

В

этой

области

необходимо

изучить

опыт

высокоразвитиых

стран

и

разработать

перспективную

программу

терминотворчества

узбекского

языка

.

Необходимо

собрать

все

толковые

словари

тюркских

языков

,

разработанных

в

нас

-

тоящее

время

и

использовать

их

опыт

с

целью

совершенствования

узбекского

языка

.

Алишер

Навои

является

основоположником

современного

узбекского

языка

и

автором

крупнейшего

собрания

сочинений

в

узбекском

языке

.

По

этой

причине

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

22

необходимо

,

в

первую

очередь

,

разработать

конкордансы

его

сочинений

и

создать

полный

авторский

словарь

его

произведений

.

Опорные

слова

и

выражения

:

национальное

своеобразие

,

языковое

богатство

,

тюркские

словари

,

конкорданс

,

иностранные

заимствования

,

заимствования

из

арабского

и

персидского

языков

,

нормы

терминотворчества

,

тюркский

словник

произведений

Алишера

Навои

.

Abstract.

Currently, there is a rapid process of globalization in all spheres of social life,

including in the field of national languages and mercilessly endangers the leveling of national
cultures and values. In such conditions, each nation should take care of the future of its
language and strive to preserve the social function of the language. Otherwise, in the near
future, both the language (the culture) and the nation itself will lose their national identity and
even existence.

Language is the key to all scientific and technological progress. To this end, we must collect

the vocabulary of all the works of the classical period, starting with “Divan Lugati-t-Turk” (an
essay in Turkic vocabulary) by Mahmud Kashgari to the present, create a text corpus of the
Uzbek language, create concordant vocabulary works.

At the next stage, comes collecting all borrowings in the language, classifying them

according to European languages and, if possible, replacing them with an equivalent in the
Uzbek language or with an analogue from the Turkic languages.

The words of Arabic and Persian origin are widely used in the Uzbek language from many

times, being an integral part of it. It is better to replace them if there are suitable equivalents in
the Uzbek language.

In Uzbek language, the full-blooded norm of the term of creation does not yet exist. In this

area, it is necessary to study the experience of highly developed countries and develop a
promising program for the term of the Uzbek language.

It is necessary to collect all the dictionaries of the Turkic languages that are currently

developed and to use their experience in order to improve the Uzbek language.

Alisher Navoi is the founder of the modern Uzbek language and the author of the largest

collected works in the Uzbek language. For this reason, it is necessary, first of all, to develop
concordances of his works and create a complete author's dictionary of his works.

Keywords and expressions:

national identity, linguistic wealth, Turkic dictionaries,

concordance, foreign borrowing, borrowing from the Arabic and Persian languages,
norms of the term of creation, the Turkic vocabulary of the works of Alisher Navoi.

Дунёда

фақат

ўзининг

миллий

ўзагидан

ташкил

топган

соф

миллий

тил

йўқ

.

Ҳ

амма

тилларда

ўзга

тиллардан

ўзлашган

луғавий

ва

маъновий

бирлик

-

лар

мавжуд

.

Шуниси

борки

,

бошқа

тиллардан

ўзлашган

бирликлар

бора

-

бора

ҳар

бир

миллий

тилнинг

ўз

ажралмас

бўлагига

айланади

.

Л

екин

дунё

-

даги

инглиз

тили

каби

кенг

тарқалган

тилларнинг

изчил

равишда

миллий

тилларга

таъсири

ва

миллий

тилларнинг

ўз

ижтимоий

функциясини

қўлдан

бой

бераётганлиги

хатарли

.

Тил

софлиги

учун

қаратилган

ҳар

бил

тил

жамоасида

кузатилаётган

ҳаракатлар

–

бу

тилни

бутунлай

йўқ

қилишга

қаратилган

сиёсатга

қарши

табиий

акс

ул

-

амал

.

Жаҳонийлашув

сиёсати

орқали

миллий

тилларни

ҳалокатга

етакловчи

ҳаракат

–

ана

шу

хатарли

сиёсатнинг

бир

кўриниши

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

23

Дунёда

яшовчи

турли

аҳолининг

шакли

-

шамойили

,

танасининг

ранги

,

яшаш

тарзи

ва

шароитга

мослашуви

ҳар

хил

.

Барча

халқларни

стандарт

бир

хил

рангга

,

бир

хил

қадди

-

қомат

ва

яшаш

тарзига

айлантириш

мумкинми

?

Агар

шундай

қилинса

,

тўғри

бўладими

?

Бу

беҳосил

уриниш

бўлмайдими

?

Бу

халқларнинг

тилини

бирлаштириб

,

умумий

тил

жорий

қилишга

уриниш

ҳам

оқилона

ҳаракат

эмас

.

Қандай

қилиб

Х

итойнинг

1,5

миллиард

аҳоли

-

сини

инглиз

тилига

ёки

,

аксинча

,

дунёдаги

барча

инглиз

тилида

гапла

-

шадиган

аҳолини

мажбуран

хитой

тилига

ўтказиш

мумкин

?

Л

екин

ҳар

миллат

ўз

тилининг

софлиги

учун

унинг

келажаги

учун

қайғурмаса

,

ўзи

бўлармончиликка

ташлаб

қўйилса

,

у

ҳолда

бу

тилга

ажна

-

бий

ўзлашмалар

ҳеч

тўсиқсиз

пўртанадай

оқиб

кира

бошлашига

ва

охир

-

оқибат

бу

оқим

миллий

тилнинг

ўзлик

қиёфасини

йўқотиб

бегона

тил

қара

-

мига

айланиб

қолишига

олиб

келиши

мумкин

.

Шунинг

учун

ҳар

бир

миллий

тил

эгалари

ўз

тилларининг

софлиги

ва

унинг

келажаги

учун

тинимсиз

ғамхўрлик

қилиши

лозим

.

ﻓ

ر

ن

او

رﺎ

ﮐ

ﺶ

ﯿ

ﭘ

رد

نﺎ

ﺑ

ﺎ

ﯿﺑ

و

باﻮﺧ

رد

ﻮ

ﺗ

و

ﺖ

ﯽ

ﺳ

ﺮﺟ

ﻦ

ﯾ

ﺪﻨ

ﭼ

ﻞﻐﻠﻏ

زا

ﺮﺒﺧ

ﯽﺑ

ﺲ

ﺑ

ﮫ

ﮐ

هو

.

Карвон

кетди

-

ю

,

сен

уйқуда

,

олдинда

биёбон

,

Воҳки

,

неча

қўнғироқ

ғулғуласидан

ғафлатдасен

. (

Ҳофиз

)

Бу

қўнғироқ

огоҳлантириш

қўнғироғи

,

олдинда

кутаётган

хавф

-

хатар

қўнғироғи

,

бу

хушёрликка

чорловчи

қўнғироқ

.

Туркий

тилларнинг

узвий

бир

қисми

бўлган

ўзбек

тили

улкан

луғавий

бойликка

эга

тиллардан

бири

.

Бу

тил

бойлигини

Л

утфий

,

Навоий

,

Бобур

,

Фузулий

,

Огаҳий

ва

бошқа

минглаб

шоиру

уламолар

адабий

тилга

айлан

-

тирган

ва

уни

мисқоллаб

бойитган

.

Аммо

кейинги

юз

йил

ичида

объектив

ва

субъектив

таъсирлар

натижасида

бу

улкан

бойлик

бой

берилган

.

Э

нди

бу

бебаҳо

хазинани

қадрлайдиган

,

қайта

тиклайдиган

ва

халққа

қайтарадиган

замон

келди

.

Тил

жамиятдаги

барча

илмий

ва

фанний

соҳалар

-

нинг

ривожланиш

калити

.

Шунинг

учун

биз

,

биринчи

навбатда

, “

Девони

луғати

-

т

-

турк

”

дан

бошлаб

ҳозирги

давргача

бўлган

шоир

ва

ёзувчилар

,

олиму

фузалоларнинг

туркий

тилидаги

асарлари

тилининг

матн

корпусини

яратишимиз

,

ялпи

луғатини

(

конкорданс

)

тузишимиз

ва

сўз

шаклларининг

ялпи

қомуси

асосида

мустақил

маъноли

сўз

,

ёрдамчи

сўз

туркумлари

ва

сўз

ясовчи

воситаларнинг

мукаммал

қомусини

яратишимиз

керак

.

Бу

бизнинг

тилимиз

келажаги

учун

,

унинг

барқарор

қолиши

учун

бир

замин

яратади

.

Иккинчидан

,

тилимизда

мавжуд

барча

фан

соҳаларидаги

ажнабий

тер

-

минларни

рўйхатга

олиш

ва

уларнинг

ҳар

бирини

ғарб

тиллари

бўйича

тасниф

қилиш

ва

агар

ўзбек

тилида

ёки

бирон

-

бир

туркий

тилда

муодили

бўлса

,

уларни

алмаштириш

керак

.

Араб

ва

форс

тилидан

ўзлашган

сўз

ва

иборалар

тилимизга

аллақачон

сингиб

бўлган

,

бирон

-

бир

шеърдан

сўзини

олиб

ташлаб

бўлмаганидай

,

бу

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

24

ўзлашмаларни

ҳам

ўзбек

тилидан

чиқариб

ташлаб

бўлмайди

.

Шуниси

борки

,

агар

туркий

ўзакли

муодиллари

бўлса

,

ўз

захирасидан

фойдалангани

афзалроқ

.

Туркий

тилда

термин

ясашнинг

мукаммал

мезонларини

ишлаб

чиқиш

зарур

.

Ҳ

озирги

пайтда

термин

ясаш

бўйича

аниқ

ишлаб

чиқилган

йўриқнома

йўқ

.

Шунинг

учун

термин

ясаш

ҳолати

ўлда

-

жўлда

.

Бу

соҳада

дунё

тажри

-

басини

ўрганиб

чиқиб

,

аниқ

бир

дастур

ишлаб

чиқиш

керак

.

Бу

амал

тилимизда

туркий

ўзакли

сўз

бойлиги

кўпайишига

,

демакки

,

ўзбек

тилининг

бардавомлигини

таъминлашга

боис

бўлади

.

Туркий

тилдаги

барча

қомусларни

жамлаш

ва

ундаги

сўз

бойлигидан

ўзбек

тилининг

луғат

бойлигини

такомиллаштиришда

фойдаланиш

керак

.

Яна

бир

муҳим

масала

шуки

,

Алишер

Навоий

“

М

уҳокамату

-

л

-

луғатайн

”

асаридаги

бошлаган

усулни

давом

эттириш

керак

.

Яъни

ўзбек

тилининг

сўз

бойлиги

,

сўз

ясаш

усуллари

,

грамматик

категориялари

,

турғун

ибора

ва

қолипли

бирикмаларининг

бошқа

тиллардан

устун

жиҳатларини

ва

заиф

томонларини

қайта

кўриб

чиқиш

ва

уларни

такомиллаштириш

йўлларини

ишлаб

чиқиш

керак

.

Алишер

Навоийнинг

“

Ҳ

айрату

-

л

-

аброр

”

асарида

бир

қатор

туркий

сўзлар

ишлатилганки

,

ҳозирда

улар

муомаладан

чиққан

ёки

маънолари

тўла

англа

-

шилмайди

.

Ўзбек

тилшунослари

,

биринчи

навбатда

,

бу

сўз

бойлигини

ўрга

-

ниб

чиқишлари

ва

унинг

маъноларини

тўла

очиб

беришлари

керак

.

Шундагина

ҳозирги

авлод

Навоийни

ва

унинг

салафлари

асарларини

тўлиқ

тушуна

олади

ва

уларда

жо

бўлган

теран

маъноларни

англай

олади

ҳамда

тилимизнинг

фаол

қатламига

айланади

.

Тўғри

,

луғатларда

бу

сўзлар

озми

-

кўпми

талқин

қилинган

,

аммо

улар

ишлатилган

байт

ёки

жумла

келтирилмаган

,

келтирилгани

ҳам

фақат

ҳамма

маънодагиси

бир

байт

билан

чекланган

.

Ҳ

олбуки

,

бу

келтирилган

талқинлар

матнга

мос

келмайди

ёки

ҳамма

маъно

қирраларини

қамраб

олмайди

.

Шунинг

учун

бу

сўз

ва

ифодаларни

байтма

-

байт

ёки

жумлама

-

жумла

талқин

қилинса

мақсадга

мувофиқ

бўлади

.

Бунга

“

Ҳ

айрату

-

л

-

аброр

”

достонидан

бир

қатор

мисоллар

келтирамиз

1

.

Шундай

сўзлардан

бири

“

арзулоб

”

бўлиб

,

“

Ҳ

айрату

-

л

-

аброр

”

да

46-

фасл

94-

байтда

учрайди

:

Шишаки

рухсор

уза

сепгай

гулоб

,

Тоқ

уза

асрорлар

ани

арзулоб

.

Бу

достондаги

“

арзулоб

”

сўзи

М

уҳмуд

Қошғарийнинг

“

Девони

луғати

-

т

-

турк

”

2

(

бундан

кейин

“

Девон

”)

луғатида

ҳам

,

Алишер

Навоий

асарларининг

изоҳли

луғати

3

да

ҳам

қайд

этилмаган

.

Бу

сўзнинг

луғатга

кирмай

қолганлиги

1

Алишер

Навоийнинг

“

Ҳ

айрату

-

л

-

аброр

”

достони

конкорданси

.

Тузувчилар

:

проф

.

Қуронбеков

А

ва

бошқалар

. –

Т

., 2012.

Бу

ва

бундан

кейинги

мисоллар

“

Ҳ

айрату

-

л

-

аброр

”

достонининг

конкордансидан

олинган

.

2

“Divanu lu

ġ

at-it turk”. – Tehran, 1384/ 2005.

Бундан

кейин

қисқартирилиб

“

Девон

”

шаклида

ёзилади

.

3

Алишер

Навоий

асарлари

тилининг

изоҳли

луғати

.

Тўрт

томлик

. –

Т

.:

Фан

, 1983.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

25

сабаби

унинг

келиб

чиқиши

ва

маъноси

аниқ

бўлмагани

учун

бўлса

керак

.

Бу

сўзнинг

келиб

чиқиши

“

арзимоқ

”, “

арзигулик

”

сўзларининг

“

арз

”

ўзаги

-

дан

ясалган

сўз

бўлиши

мумкин

.

Бу

сўзнинг

маъноси

фаслнинг

сарлавҳа

-

сидан

маълум

бўлади

.

Бу

фасл

“

саҳобдек

нафрасонлар

бобида

”

деб

аталади

.

Шунга

кўра

,

бу

байтдаги

“

Г

улоб

шишаси

”

одамларга

нафи

теккани

учун

уни

“

арзулоб

”

тоқчада

сақлайдилар

,

дейди

.

Демак

, “

арзулоб

”

нинг

маъноси

“

авайлаб

”, “

эҳтиёт

қилиб

”

деган

маъно

англатади

.

Бу

сўз

ҳеч

бир

луғатда

қайд

этилмаганлигидан

билиш

мумкинки

,

шоирнинг

ўз

ихтироси

ёки

шоир

замонида

расм

бўлган

сўз

.

Х

удди

шу

фаслда

“

артуқси

”

сўзи

ишлатилган

:

46/101

Тос

аро

гар

мева

эрур

дилфиреб

,

Устида

гуллар

эрур

артуқси

зеб

.

“

Артуқси

”

сўзи

“

Девон

”

да

учрамайди

. “

Девон

”

да

“

артуқ

” – “

ортиқ

”,

“

зиёд

”

шаклида

келтирилган

.

Демак

, “

ортиқ

”

сўзига

“

си

”

қўшимчасини

қў

-

шиб

,

шоир

“

артуқси

”

сўзини

ясаган

.

Ўзбек

тилида

“

си

”

қўшимчаси

шу

пайт

-

гача

ҳеч

бир

грамматикада

сўз

ясовчи

қўшимча

сифатида

қайд

этилмаган

.

Байт

мазмунига

кўра

,

бу

сўз

“

ортиқча

”, “

кераксиз

”

маъносини

ифодала

-

моқда

.

Яъни

:

“

Тоғорада

кўнгилга

ёқадиган

мева

бўлса

,

унинг

устида

гуллар

ортиқча

”

,

деган

маъно

жо

этилган

.

Яна

шу

асарда

“

аёлғу

”

сўзи

қуйидаги

байтда

келади

:

15/21

Ул

қила

олмаса

ҳамовозлиқ

,

Қилса

аёлғу

била

дамсозлиқ

.

Бу

байтдаги

“

аёлғу

”

сўзи

“

Девон

”

да

учрамайди

.

Бу

сўз

“

Древнетюркский

словарь

”

1

да

ҳам

қайд

этилмаган

. “

Аёлғу

”

сўзига

Б

.

Ҳ

асанов

луғатида

“

куй

-

нинг

узун

пардаси

”

2

деб

изоҳ

берилган

,

Алишер

Навоийнинг

тўрт

томлик

луғатида

эса

: “1)

мусиқа

асбобларидан

бири

; 2)

ўлан

,

ашула

,

куй

,

қўшиқ

”

деб

изоҳланади

.

Қайси

бири

қандай

манбадан

олингани

номаълум

.

Бу

байтдаги

“

дамсозлиқ

”

сўзи

тўрт

томликда

“

улфатлик

”, “

ҳамдардлик

”, “

сир

-

дошлик

”

маъноларида

изоҳланган

.

Л

екин

байтдаги

мазмунга

биронтаси

тўғри

келмайди

.

Байтдаги

“

аёлғу

билан

дамзослиқ

”

кўпроқ

“

чолғу

билан

жўр

бўлмоқ

”

маъносини

ифодалайди

.

Шунга

кўра

,

бу

байт

“

Ул

(

киши

)

ҳамовозлиқ

(

яъни

бирга

қўшиқ

айтиш

)

қа

ярамаса

,

чолғу

билан

жўр

бўлсин

”

маъносини

ифодалаган

.

Султон

Ҳ

усайн

Бойқаро

мадҳида

айтилган

16-

фаслда

шундай

сўз

ишлатилган

:

16/20

Кўнгли

билик

гавҳаридин

ганжхез

,

Илги

саховат

кафидин

ганжрез

.

1

Древнетюркский

словарь

. –

Л

.:

Наука

, 1969.

Бундан

кейин

ДТС

шаклида

қисқартирилиб

ишлатилади

.

2

Ҳ

асанов

Б

.

Навоий

асарлари

учун

қисқача

луғат

. –

Т

.:

Фан

, 1993.

Бундан

кейин

“

Б

Ҳ

”

луғати

деб

ишлатилади

.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

26

Бу

байтдаги

“

билик

”

сўзи

ҳозирги

замон

ўзбек

тилида

қўлланилмайди

,

унинг

ўрнига

“

билим

”

сўзи

ишлатилади

.

Ҳ

олбуки

,

ўзбек

тилида

“-

ик

, -

ук

, -

иқ

, -

уқ

”

қўшимчалари

билан

феълларнинг

ўзагидан

жуда

кўп

ҳаракат

ном

-

лари

ясалган

: “

кичик

”, “

қилиқ

”, “

тузук

”, “

қуллуқ

”

кабилар

. “

Билик

”

сўзи

-

нинг

маънолари

тўрт

томлик

луғатда

“

билим

,

илм

,

ақл

”

деб

изоҳланади

.

“

Ақл

”

билан

“

билим

”

бир

нарса

эмас

, “

ақл

”

ҳам

зоҳирий

,

ҳам

касбий

бўлади

.

Билим

эса

мутлоқ

касбийдир

. “

Билик

”

сўзининг

маъноси

кўпроқ

“

билинган

,

ҳосил

қилинган

билим

”

маъносини

англатса

керак

.

Бу

сўзни

бемалол

ҳозирги

замонда

қўлласа

бўлади

.

Шу

фаслда

яна

“

бўктар

”

сўзи

қуйидаги

байтда

қўлланган

:

16/43

Чиқса

уруш

бўктару

хафтонидин

,

Кийса

тараб

ҳуллаю

каттонидин

.

Тўрт

томлик

луғатда

“

бўктар

”

сўзи

“

жангчилар

киядиган

махсус

кийим

”

деб

изоҳланган

.

ДТСда

ҳам

, “

Девон

”

да

ҳам

учрамайди

.

М

.

М

уин

бу

сўзни

“

Фарҳанг

-

е

форсий

”

1

луғатида

транскрипцияда

“

бактар

”

шаклида

бериб

,

“

туркий

”

деб

белгилайди

ва

“

бир

-

бири

билан

бириктирилган

бир

неча

темир

ва

унинг

устидан

қопланган

бахмал

ёки

зарбафт

кийим

”

деб

изоҳлайди

.

Демак

, “

бўктар

”

бу

ҳозирги

“

бронжилет

”

нинг

ўзи

.

Бу

сўзни

бемалол

қай

-

та

муомалага

киритса

бўлади

.

Бу

сўз

Навоий

замонида

кирган

бўлса

керак

,

чунки

ундан

олдинги

манбаларда

учрамайди

.

Яна

бу

асарда

“

чарга

”

сўзи

қуйидаги

байтда

ишлатилган

:

32/87

Сойири

ноз

ичра

улуғ

то

кичик

,

Ёхуд

,

аро

ерда

васат

чаргалик

.

“

Ч

арга

”

сўзи

ДТСда

ҳам

, “

Девон

”

да

ҳам

учрамайди

.

Бу

сўз

М

.

М

уиннинг

“

Фарҳанг

-

е

форсий

”

луғатида

ҳам

қайд

этилмаган

.

Б

Ҳ

луғатида

“

чарга

”

сўзига

“

соябон

”

деб

изоҳ

берилган

.

Л

екин

бу

маъно

юқорида

келтирилган

байтнинг

мазмунига

тўғри

келмайди

. “

Фарҳанги

забони

тожики

”

луғатида

“

чарка

”

сўзига

“

хайма

”,

яъни

“

чодир

”

деб

изоҳ

берилган

.

Бу

сўзнинг

этимологияси

номаълум

,

аммо

Навоий

тилида

бор

.

Демак

,

ўзбек

тили

бойлигига

кирган

.

Бу

фаслда

адаб

ҳақида

гап

кетмоқда

,

шунга

кўра

байтнинг

мазмуни

“

Бошқалар

ичида

улуғидан

кичигигача

,

ёхуд

орада

ўртача

чодир

эгасини

ҳам

ҳурматини

жойига

қўйиш

керак

”

деган

мазмунда

бўлса

керак

. “

Ўртача

чодир

эгаси

”

кўчма

маънода

“

ўртаҳол

табақа

кишиси

”

тушунчасини

англатади

.

Ҳ

озирги

ўзбек

тилида

муомаладан

чиққан

яна

бир

сўз

“

чатма

”

бўлиб

,

қуйидаги

байтда

қўлланган

:

59/6

Ов

аро

бир

кун

азиқиб

бегумон

,

Бўлди

биров

чатмасиға

меҳмон

.

1

Muin M. Farhang-e f

ā

rsi. Tehr

ā

n. 1372.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

27

“

Ч

атма

”

Б

Ҳ

луғатида

“

чайла

,

капа

”

деб

изоҳланади

.

У

шбу

сўз

ДТСда

ҳам

,

“

Девон

”

да

ҳам

учрамайди

.

Демак

,

бу

сўз

12-

асрдан

кейин

пайдо

бўлган

.

Бу

сўзнинг

ўзаги

“

чатмоқ

”

феълидан

бўлса

керак

.

Ўзбек

тили

изоҳли

луғати

1

да

“

чатмоқ

”: “1)

наридан

-

бери

,

у

ер

бу

еридан

тикиб

қўймоқ

; 2) (

кўчма

)

бирик

-

тирмоқ

,

уламоқ

,

боғламоқ

”

маъноларини

англатади

. “

Ч

атма

”

сўзи

наридан

-

бери

бир

-

бирига

боғланган

шох

-

шаббадан

ясалган

чайла

ёки

капа

бўлса

керак

.

Ҳ

озирги

ўзбек

тилида

бу

маъноси

бой

берилган

,

бу

сўзни

луғатда

“

каштачи

-

ликда

гул

тикишнинг

бир

усули

”

деб

изоҳ

берилган

.

Байт

мазмуни

: “

Ов

пайтида

[

Баҳром

]

йўлдан

адашиб

бир

капага

меҳмон

бўлди

”.

Бу

достонда

қўлланган

асл

туркий

сўзлардан

бири

қуйидаги

байтда

қўлланган

:

14/50

Эмдики

май

зойил

этиб

ҳушни

,

Шаҳ

ёнига

тортти

човушни

,

Қул

бег

ила

тузди

узун

можаро

,

Қайда

ҳаловат

яна

ул

базм

аро

?

Бу

байтлардаги

“

човуш

”

сўзига

Б

Ҳ

луғатида

“

ясовул

”

деб

изоҳ

берилади

.

Бу

сўзга

ДТСда

“

младший

офицер

,

командир

,

непосредственно

руководя

-

щий

воинами

в

боевых

порядках

”

деб

изоҳ

берилади

ва

“

Девон

”

га

ҳавола

қилинади

. “

Девон

”

да

“

чавуш

”

га

“

жанг

пайтида

сафларни

тузатишга

кўмак

-

лашади

ва

тинчлик

пайтида

аскарларни

ситамдан

қутқарувчи

киши

”

деб

изоҳ

берилади

.

Изоҳли

луғатда

“

ясовул

”

сўзи

“

Ўрта

Осиё

хонликлари

даврида

юқори

мансабдаги

амалдорларга

хизмат

қилувчи

қуролли

соқчи

,

посбон

”

деб

изоҳланади

.

Б

.

Ҳ

асанов

қайси

манбага

асосланганлиги

номаъ

-

лум

,

лекин

“

Девон

”

га

асосланмагани

аниқ

.

Алишер

Навоий

юқоридаги

байтда

бу

сўзни

подшоҳга

қарама

-

қарши

қўйиб

, “

Ҳ

ар

ким

ўз

поясига

қараб

иш

тутмасдан

,

подшоҳ

ёнига

хизматкорини

тортса

,

тартиб

бузилади

”

маъносида

ишлатган

.

Яна

шу

асарда

шоир

“

чекратибон

”

сўзини

қўллайди

:

19/6

Ўйлаки

ул

юбс

чу

таъсир

этиб

,

Чекратибон

кўзлари

уйқу

кетиб

.

Бу

байтдаги

“

чекратибон

”

сўзи

равишдош

.

Б

Ҳ

луғатида

“

кўз

ўйнатиб

”

деб

талқин

қилинган

.

ДТС

ва

“

Девон

”

да

қайд

этилмаган

.

Байтнинг

мазму

-

нига

“

кўз

ўйнатиб

”

талқини

мос

келмайди

.

Бу

ўринда

“

қуруқлик

таъсирида

”

уйқуси

қочиб

,

кўзлари

катта

очилган

кимсага

ўхшатилган

.

У

йқуси

кетган

одамнинг

кўзлари

чақчайиб

,

катта

-

катта

очилади

. “

Кўз

ўйнатмоқ

”

эса

ғала

-

ти

,

ажойиб

бир

ҳодисани

кўрганда

ёки

хавф

-

хатарга

дуч

келганда

юз

беради

.

“

Ч

екраймоқ

,

чақчаймоқ

”

феъл

шакллари

ҳозирги

ўзбек

тили

оғзаки

нутқида

“

гўстохлик

билан

кимнидир

кўзига

бақраймоқ

”

маъносини

англатади

.

Қуйидаги

байтда

яна

бир

сўз

учрайдики

,

туркий

тилнинг

ўзгача

бойлигига

гувоҳлик

беради

:

1

Ўзбек

тилининг

изоҳли

луғати

,

Т

.:

Фан

, 2006.

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2019, № 1

–

2

28

4/20

Ўт

чекибон

шуълаи

бебокни

Чўркабон

анжум

ила

афлокни

.

Бу

байтдаги

“

чўркабон

”

сўзи

Б

Ҳ

луғатида

“

чўргабон

”: “1)

куйдирмоқ

;

2)

ўрамоқ

,

бурамоқ

”

шаклида

талқин

қилинади

.

Бу

сўз

“

Девон

”

да

учрамайди

.

Балки

бу

сўз

кейинчалик

пайдо

бўлгандир

.

Байтнинг

мазмуни

: “

Ўт

ҳеч

нарсадан

тап

тортмайдиган

алангасини

кўтариб

,

юлдузлар

ва

фалакларни

чулғайди

”.

Байтнинг

мазмунидан

кўринадики

, “

чўркабон

”

сўзи

кўпроқ

“

ўра

-

моқ

,

чулғамоқ

”

маъносида

қўлланган

.

Ҳ

озирги

ўзбек

тилида

“

ўраб

-

чирмаб

”

шакли

қўлланилади

.

Бу

сўз

“

чўргамоқ

”

феълига

яқин

маънони

англатади

.

Л

екин

“

чўргамоқ

”

нинг

“

куйдирмоқ

”

маъноси

бу

ўринда

кузатилмайди

.

Яна

шундай

сўзлардан

:

7/16

Эгнига

ёпилди

давожи

шараф

,

Қилди

макон

бошиға

тожи

шараф

.

Бу

байтда

“

давож

”

сўзи

Б

Ҳ

луғатида

“

давож

– 1)

кўрпа

,

чойшаб

; 2)

аёл

-

лар

рўмоли

,

чачвон

”

деб

талқин

қилинган

. “

Девон

”

да

бу

сўз

қайд

этилмаган

.

Бу

байтда

“

пайғамбарлик

нури

”

нинг

Одам

Атодан

пайғамбарларга

бир

-

бир

ўтиб

,

охири

М

уҳаммад

(

с

.

а

.

в

)

га

етиб

келгани

ҳақида

баён

қилинган

.

Шунга

кўра

байтнинг

мазмуни

: “[

М

уҳаммад

пайғамбар

]

нинг

эгнига

шараф

тўни

ёпилди

,

бошида

шараф

[

пайғамбарлик

]

тожи

жой

олди

”,

деб

талқин

қилина

-

ди

.

Бу

байтда

Б

Ҳ

луғатида

келтирилган

биринчи

талқин

мос

келмайди

.

Бу

талқин

қаердан

олингани

номаълум

,

аммо

М

.

М

уиннинг

луғатида

“d

а

v

ᾱ

j

(d

о

v

ᾱ

j) – 1) b

ā

l

ā

pu

š

, leh

ā

f; 2) nov’i, j

ā

me”,

яъни

“

устки

кийим

,

кўрпа

”; 3)

бир

турли

кийим

”

деб

изоҳ

берилади

.

Бу

луғатда

табарий

тилидан

олингани

қайд

қилинган

.

Л

екин

бу

сўз

“

Л

уғатнома

”

1

да

қайд

этилмаган

.

Шундан

маълум

бўладики

,

бу

сўз

табарий

тилида

бўлмаган

ёки

туркий

тилидан

ўзлашган

.

Бу

байтга

“

давож

”

сўзининг

“

устки

кийим

,

ёпинчиқ

”

маъноси

кўпроқ

мос

кела

-

ди

. “

Давожи

шараф

”

кўчма

маънода

ишлатилган

,

яъни

“

пайғамбарлик

шара

-

фига

муяссар

бўлди

”,

деган

маъно

жо

қилинган

.

Бу

асарда

яна

бир

гўзал

ифода

қуйидаги

байтда

учрайди

:

4/10

Тунд

эл

олинда

овуч

хокдек

,

Илдирим

ўтрусида

хошокдек

.

“

Илдирим

”

сўзи

“

Девон

”

да

қайд

этилмаган

.

Б

Ҳ

луғатида

“

илдирим

” –

“

яшин

,

чақмоқ

”

деб

изоҳланган

.

Байт

мазмуни

: “

кучли

ел

қаршисида

бир

ҳовуч

тупроқдек

ёки

чақмоқ

қаршисида

хашакдек

”

деб

талқин

қилинади

.

Иккинчи

мисрадаги

“

йилди

-

рим

”

сўзи

“

яшин

”

маъносига

ҳам

мос

келади

.

Бу

фаслда

Оллоҳнинг

қудрати

баён

қилинмоқда

.

Оллоҳнинг

қудрати

олдида

ер

юзидаги

ҳар

қандай

хилқат

“

яшин

қаршисида

хашакдек

”

ожиз

,

деган

маънони

ифодалайди

.

1

Dehxud

ā

A. Lo

γ

atn

ā

me. 14 j. Tehr

ā

n. 1258-1334 x./ 1880-1955.