SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
5
АДАБИ
Ё
ТШУНОСЛИК
// ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ //
STUDY OF LITERATURE
ҚУРОНБЕКОВ АҲМАДЖОН
Филология фанлари доктори, профессор, ТошДШИ
“Фарҳод ва Ширин”да “Ширин” тимсоли
Аннотация. Мақолада Алишер Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” достони қаҳ-
рамони Шириннинг маънавий ва ташқи гўзаллиги 44 сифатларда мужассам
бўлгани таҳлиллар орқали очиб берилган.
Таянч сўз ва иборалар: “ширин” сўзи, сўзнинг генетик маъноси, сўзнинг луғавий
маъноси, сўзнинг мажозий маъноси, мутародиф сўзлар, эйҳом санъати, ташбиҳ
санъати, сўз ўйини, сифат.
Аннотация. Статья посвящена образу Ширин из произведения Навои «Фархад
и Ширин». Богатый духовный и внутренний мир героини раскрывается через
описание 44 ее качеств.
Опорные слова и выражения: слово «ширин», генетическое значение слова,
словарное значение слова, переносное значение слова, слова мутарадиф, искусство
«эйхам», искусство ташбих, игра слов, прилагательное.
Abstract. The paper deals with character of Shirin in Navoi’s poem “Farkhad and Shirin”.
Her rich spiritual inner world is described through 44 adjectives.
Keywords and expressions: the word “shirin”, genetical meaning of the word, lexical
meaning of the word, metaphoric meaning of the word,mutaradiph words, word
game,adjective.
“Ширин” сўзи “Фарҳод ва Ширин” достонида 65 марта ишлатилган
бўлиб, икки маънода ишлатилади. “Ширин” форсча бўлиб, “шир” – “сут”
сўзига “-ин” қўшимчаси қўшилиб, “ширин”, яъни “сутли” сўзи ясалган.
Лекин “ширин” ўзининг генетик маъносидан бошқача маънолар: 1) қанд,
шакар, новвот қўшилган ҳар қандай егулик ва ичкулик; 2) ҳар қандай
ёқимли, кўнгилга яқин, латиф нарса; 3) тугал, мукаммал ва бошқа
маъноларни касб қилган.
Достонда Ширин қаҳрамон номи, шунингдек, ўз луғавий маъносида
ишлатилган.
Бу таҳлилдан мақсад Ширин тимсолининг шоир таърифидаги маънавий
ва ташқи гўзаллигини, шунингдек, луғавий маъноларини очиб беришдир.
2/39
Не маҳваш ҳуснига ким берди тазйин,
Ани айлаб жаҳон аҳлига Ширин.
Байт мазмуни:
“Қайси гўзал ҳуснига оро берса, уни жаҳон аҳлига Ширин
айлади”
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
6
Бу байтда шоир эйҳом санъатини ишлатиб “ширин”нинг икки маъносига
ишора қилган.
Биринчи маъноси:
қайси гўзал ҳуснига (Аллоҳ) оро берган бўлса, уни
ошиқларга маҳбуб қилди
.
Иккинчи маъноси:
гўзалларни жаҳон аҳли кўнглига яқин, севимли қилди
.
Биринчи маъносида Фарҳоднинг Ширинга бўлган ишқига ишора бор,
иккинчисида умуман гўзал жонзот борки, жаҳон аҳли севгисига сазовор
маънолари жо бўлган.
2/47
Ўкуш Фарҳоду Ширин айласанг жамъ,
Шабистонида бир парвонаю шамъ.
Байт мазмуни:
“Фарҳод ва Ширинларнинг кўписини жамласанг, ётоқ-
хонасидаги бир парвона ва шамнинг ўзи”
.
Бу байтда Фарҳод парвонага ва Ширин шамга ташбиҳ қилинган, яъни
парвона шам ишқи оловида куяди, шам эса ишқ дардида куйиб адо бўлади.
7/32
Каломин ул гуҳардек айла рангин,
Ҳадисин ул шакардек айла Ширин
.
Байт мазмуни:
“(Навоий) сўзини ул гуҳардек (Жомий каломидек) ранг-
баранг қил, гапларини ул шакардек (Жомий сўзларидек) ширин (ёқимли) қил”
.
Бу байтлар Жомий мадҳида ёзилган, шоир ўз шеърларини Жомийнинг
шеъридек ёқимли, ширин бўлишини тиламоқда.
Бу байтдаги “ширин” сўзининг асар қаҳрамонига алоқаси йўқдай, аммо
бу байтда эйҳом санъати бор.
8/72
Ҳазин Фарҳод шуғлин айла ширин,
Ки топқойсен нигоре ўйла Ширин.
8/73
Ки ул Ширинга бу ёндошса бир дам,
Анинг ширинлиғидан келмагай кам
.
Байтлар мазмуни:
“Ғамгин Фарҳод ҳақидаги (Навоийнинг) ишларини
“ширин” (ёқимли) қилгин, шунда Ширинга ўхшаган гўзал (асар) топасан.
Агар ул (Фарҳоднинг) Ширинига бу “ширин” (асар) ёндашса,
(Фарҳоднинг) Ширинидан (гўзаллик, севимлиликда) кам келмагай”
.
Бу байтда “Ширин” гўзаллик тимсоли, достон эса гўзаллик тимсоли бўлган
Шириндай гўзал ва севимли бўлиш “ширин” сўзи орқали сўз ўйини қилинган.
17/61
Айоқчилик этиб ҳар сори ойин,
Ачиғ май тутқали бир сабзи ширин
.
Байт мазмуни:
“(Яшил) рангли қасрда яшил ранг кийимли (гўзаллар) аёқчи
(соқий)лик қилиб, аччиқ май тутарди”
.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
7
Бу байтда “сабзи ширин” бирикмаси “яшил либосли гўзал қиз” маъ-
носини ифодалаган.
23/69
Қалам айлаб анингдек чуст у ширин,
Ки айтиб девбанди чарх таҳсин.
Байт мазмуни:
“(Аҳриман) гурзисини чаққон ва боплаб қилич билан чопди,
(Фарҳодга) фалак девни боғловчиси таҳсин айтди”
.
Бу байтда “ширин” сўзи мажозий маънода “чиройли ҳолатда, боплаб”
маъносида қўлланган.
Достонда “Ширин” тимсоли бир қатор мутародиф сўзлар билан
ифодаланган бўлиб, бу асар бош қаҳрамонининг турли хислат ва
фазилатларини ўзида жо этган.
31/120 Не англайким қаю маҳрў экансен.
Ичим қон айлаган сенму экансен?
Бу байтда Шириннинг чеҳраси “маҳрў” ойга ўхшатилган.
31/128
Чу Фарҳод ул пари эканни билди,
Чекиб ўтлуқ фиғон андоқ йиқилди.
Бу байтда Шириннинг гўзаллиги париларга ўхшатилган.
31/144 Дебон Шопур бу янглиғ фасона,
Суманбар айлабон ашкин равон.
Бу байтда “суманбар” сўзи Ширин таърифида бўлиб, “бадани ёсуман
рангли”, яъни “оқ-сариқ рангли” маъносини ифодалаган.
32/9 Вале ёдиға бу келдиким ул ой,
Дема ой, офтоби оламорой.
Бу байтда Шириннинг ташқи гўзаллиги ойга, “оламни безаган офтоб”га
ташбиҳ қилинган.
32/13 Тафаррус қилдики меҳри дилоро,
Анинг ҳолиға қилғондур мадоро.
Бу байтда Ширин “меҳри дилоро”, яъни “дилни ёритувчи қуёш”га
ўхшатилган.
32/18 Ўзи бирла дебонки, ул паричеҳр,
Мени мажнунға мунча кўргўзуб меҳр.
Бу байтда Ширин “паричеҳр”, яъни “чеҳраси паридек” деб таърифланган.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
8
32/44 Тегиб ҳижрон ўқи маҳвашқа кори
Иликдин кўрди борур ихтиёри.
Бу байтда Ширин “маҳваш”, яъни “ойга ўхшаш” тимсолида ифодаланган.
32/51 Меҳинбону ул ой жаҳду шитобин,
Чу кўрди фаҳм қилди изтиробин.
Бу байтда “ой” сўзи кўчма маънода Ширинни, яъни ойдай гўзал
мавжудотни ифодалаган.
32/69 Десаким бормайин гулчеҳри зебо,
Бўла олмай ҳазин кўнгли шекибо.
Бу байтда Ширин кўчма маънода “гулчеҳри зебо”, яъни “гул чеҳрали
гўзал” деб ифодаланган.
33/59 Чекиб ул сарви гулрух тахту жоҳин,
Бу тахт узра ҳамул ҳусн аҳли шоҳин.
Бу байтда Ширин тимсоли “сарв гулрух” ва “ҳусн аҳли шоҳи”
бирикмалари билан ифодаланган. “Сарви гулрух”нинг маъноси “қадди
қомати сарв дарахтидай адл, гул юзли”дир. “Ҳусн аҳли шоҳи” эса “гўзаллар
подшоҳи” маъносини англатади.
33/62 Чекиб юз минг бу янглиғ турфа тимсол,
Ўзин ул шўх ўтрусида беҳол.
Байт мазмуни:
“(Фарҳод) бунга ўхшаган юз минг ҳар хил тимсол чизиб,
ўзини у шўх (Ширин) қаршисида беҳол кўрсатганди”
.
Бу байтда Шириннинг маънавий олами “шўх” сўзи билан ифодаланган.
Одатда, классик адабиётда маҳбублар “шўх” деб тасвирланади, гарчи Ширин
хулқ-атворида шўхлик хислати кузатилмаса ҳам.
33/63 Қаю мавзудаким ул моҳпора,
Мунунг шакли қилиб бехуд назора.
Байт мазмуни:
“У моҳпора (Ширин) қайси мавзуда чизилмасин, бунинг
(Фарҳод) шакли эс-ҳушидан айрилган ҳолатда кузатарди”
.
Бу байтда Ширин “моҳпора”, яъни “ой парчаси” деб ифодаланган.
33/67 Чекарда ул жамоли гетиорой,
Гаҳи они чекиб, гаҳи чекиб вой.
Байт мазмуни:
“Ўша жамоли гетиорой (Ширин) тимсолини чизганида
гоҳи чизиб, гоҳи оҳ чекарди”
. Бу байтдаги Ширин “жамоли гетиорой”, яъни
“оламни безовчи жамол эгаси” деб тасвирланган.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
9
33/81 Тушуб дилбар хаёли жони ичра,
Солиб ўт хотири вайрони ичра.
Бу байтда Ширин тимсоли “дилбар” шаклида ифодаланган.
33/97 Замоне тинмоғин қилди баҳона,
Ки етгайму ул ошуби замона.
Бу байтда Ширин “ошуби замона”, яъни “замонани алғов-далғов
қилувчи” тимсолида келган.
34/9 Санам худ тинмайин сўзи ниҳондин,
Тутар эрди хабар ҳар лаҳза ондин.
Бу байтда Ширин тимсоли “санам” сўзида ифодаланган. “Санам”нинг
луғавий маъноси “тош ҳайкал, бут”, мажозий маъноси “маҳбуба”.
34/13 Чу чиқти елга гулбарги тарийдек,
Фалак рахшиға меҳри ховарийдек.
Байт мазмуни:
“(Ширин) гулбарги тарийга ўхшаб шабадага, меҳри
ховарийдек рахш (Рустамнинг оти) чиқди”
.
Бу байтда Ширин “гулбарги тарий”, яъни “тароватли гулбарги”га ва
“меҳри ховарий”, яъни “шарқдан чиққан қуёш”га ташбиҳ қилинган.
34/14 Киши Бонуга чоптурди шитобон,
Ки қилди сайр азми меҳри тобон.
Бу байтда Ширин “меҳри тобон”, яъни “чарақлаб порлаган қуёш”га
ўхшатилган.
34/20 Ки ушбу сарзаминни равшан этгай,
Ариғни сарву гулдек маскан этгай.
Бу байтда Ширин “сарву гул”, яъни “қомати сарвдек расо ва гулдек
гўзал”га ўхшатилган.
34/34 Ҳамоно хўблар султонинингдур,
Жамол авжи маҳи тобонинингдур.
Бу байтда Ширин тимсоли “хўблар султони”, яъни “энг чиройли
султони”, “маҳи тобон”, яъни “порлаб нур сочган ой”га ташбиҳ қилинган.
34/41 Сени девоналиғ гар қилса мағлуб,
Пари пайкар бўлур эл ичра маҳжуб.
Бу байтда Ширин “пари пайкар”, яъни “пари келбатли” тимсолига
ташбиҳ қилинган.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
10
34/43 Ўзингни ҳам мени ранжурни ҳам
Паришон айлама ул ҳурни ҳам.
Бу байтда Ширин тимсоли “ҳур”га ўхшатилган
34/55 Таковар узра раъно қадду андом,
Балолар сочиб, офатлар қилиб ом.
Байт мазмуни:
“От устида раъно қадду андом (Ширин) атрофидагилар
бошига балолар солиб, барчага офат келтирарди”.
Бу байтда Ширин “раъно қадду андом”, яъни “қадди қомати расо раъно
гули”га ўхшатилган.
34/59 Бу офатким буён солмиш гузарни,
Тушардин ул тараф асра назарни.
Байт мазмуни:
“Бу офат (Ширин) бу ёққа йўл олгач, у ёққа қарашдан
(Фарҳод) ўзингни сақла”.
Бу байтда Ширин “офат”, яъни мумтоз шеъриятда гўзалларни эркалаб
“офатижон” атаб, ”офат келтирувчи гўзал” тимсолга ўхшатилган.
34/62 Алиб метин сув очмоқ этти бунёд,
Етишти ул сори ҳури паризод.
Бу байтда Ширин тимсоли “ҳури паризод”, яъни “парилардан дунёга
келган ҳур”га ташбиҳ қилинган.
34/64 Ошиб ҳар ишда ҳайрат нозанинға,
Бўлуб қойил пайопай офаринға.
Байт мазмуни:
“(Фарҳоднинг) ҳар бир ишидан нозаниннинг (Ширин)
ҳайрати ошиб, кетма-кет офарин айтарди”
.
Бу байтда Ширин тимсоли “нозанин”, яъни “нозли”га ўхшатилган.
34/78 Насимеким юки сийм ўлғай охир,
Таҳаррукда анга бийм ўлғай охир.
Байт мазмуни:
“Устига сийм (кумуш) ортилган шабаданинг қўзғалиши
қийин бўлади”
.
Бу байтда “от” “шабада”га, устидаги отлиқ Ширин “кумуш”га, яъни
оппоқ либосли фариштага ўхшатилган.
34/83 Кўтарди орқасиға бодпони,
Нечукким бодпо ул дилрабони.
Байт мазмуни:
“(Фарҳод) елкасида отни, худди от дилрабо (Ширин)ни
кўтаргандек кўтарди”.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
11
Бу байтда Ширин тимсоли “дилрабо”, яъни “дил оромини ўғирловчи”
шаклида тасвирланган.
34/88 Қадамни қўйди қаср айвони сари,
Саломат рахши бирла шаҳсувори.
Байт мазмуни:
“(Фарҳод) шаҳсувори билан рахшини саломат қаср
айвонига қўйди”
.
Бу байтда Ширин тимсоли “шаҳсувор”, яъни “эпчил ва довюрак отлиқ
шоҳ” отини эса “рахш” Рустамнинг тулпорига ўхшатилган.
34/89 Туруб айвонда солим чун эгиб қад,
Ҳамул турғон су бирла сарви гулхад.
Байт мазмуни:
“Сарви гулхад” (Ширин) Фарҳод юзланган тарафга қараб
соғ-саломат турарди”.
Бу байтда Ширин тимсоли “сарви гулхад”, яъни “яноқлари гулдай қизил
сарв қоматли”га ташбиҳ қилинган.
35/3 Меҳинбону била Ширин ғамкаш,
Бўлуб ул мушкил иш итмомидин хаш.
Бу байтда Ширин тимсоли “ғамкаш”, яъни “ғам чекувчи” шаклида
намоён бўлади.
35/6 Валек ул ой узорин оҳ тоби,
Назарда қилмиш эрди моҳтобий.
Бу байтда Ширин “ой”га ва унинг юзи “моҳтобий”, яъни “ранги ғам-
ғуссадан оқарган ой юзига” ўхшатилган.
35/9 Вале топмас эрди бу ишга чора,
Ки ёндошқай булуру санги хора.
Байт мазмуни:
“Лекин (Меҳинбону) бу биллур (Ширин) ва “санги хора”
(харсанг тош) (Фарҳод)ни қандай яқинлаштириш чорасини топмас эди”
.
Бу байтда Ширин “биллур”, яъни “қимматбаҳо биллур шиша”га
ўхшатилган.
35/21 Бу сўздин лоларух гулдек очилди,
Ружуин ҳам онинг ройига қилди.
Байт мазмуни: “Лоларух (Ширин) бу сўздан гулдек очилиб, (Фарҳод)ни
қайтаришга мойиллик билдирди”.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
12
Бу байтда Ширин тимсоли “лоларух”, яъни “лола юзли” шаклида
тасвирланган.
35/112 Дедиким, хўблар шоҳиға айтинг,
Малоҳат авжининг моҳиға айтинг.
Бу байтда Ширин “хўблар шоҳи”, яъни “гўзаллар шоҳи” ва “малоҳат
авжининг моҳи”, яъни “малоҳат авж нуқтасидаги ой” деб таърифланган.
35/119 Қилиб Фарҳод метини киби тез,
Бўлуб ул хорарез, аммо бу хунрез.
Бу байтда Ширин “хунрез”, яъни “ошиқлар қонини тўкувчи” шаклида
таърифланади.
35/134 Қуёш чун тутти ой ёнида манзил,
Ҳам ўз ўрнида манзил тутти бедил.
Байт мазмуни:
“Қуёш (Ширин) ой (Меҳинбону) ёнида жой олгач, бедил
(Фарҳод) ўз ўрнига ўтирди”.
Бу байтда Ширин “қуёш”га ўхшатилган.
35/150 Сумурди уйла шамшоди қасабпўш,
Ки мундин олди онинг ичкани ҳуш.
Бу байтда Ширин тимсоли “шамшоди қасабпўш”, яъни “юпқа ипак
кийимли, шамшод дарахтидай адл қоматли” шаклида ифодаланган.
52/27 Чиқиб ул тахт уза Фарҳоду Ширин,
Нечукким гулшан ичра сарву насрин.
Бу байтда Фарҳод “сарв”га Ширин “насрин” гулига, яъни насрин гулидай
гўзал бир жонзотга ташбиҳ қилинган.
52/47 Яна Ширин киби маъшуқи чолок,
Анинг ҳижронида Бонуйи ғамнок.
Бу байтда Ширин “маъшуқи чолок”, яъни “зийрак маъшуқ” тимсолида
тасвирланган.
Хулоса қилиб шуни айтиш керакки, Ширин тимсоли “Фарҳод ва Ширин”
достонида унинг маънавий ва ташқи гўзаллиги “порлаган шамъ”, “гўзал”,
“яшил либосли гўзал”, “маҳрў”, “пари”, “суманбар”, “офтоби оламорой”,
“меҳри дилоро”, “паричеҳр”, “маҳваш”, “ой”, “гулчеҳри зебо”, “сарви
гулрух”, “шўх”, “моҳпора”, “жамоли гетиорой”, “дилбар”, “ошуби замон”,
“санам”, “гулбарги тарий”, “меҳри тобон”, “сарву гул”, “хўблар султони”,
“маҳи тобон”, “пари пайкар”, “ҳур”, “раъно қадду андом”, “офат”, “ҳури
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2016,
№
3
13
паризод”, “нозанин”, “сийм”, “дилрабо”, “шаҳсувор”, “сарви гулхад”,
“ғамкаш”, “моҳтобий”, “биллур”, “лоларух”, “хўблар шоҳи”, “хунрез”,
“қуёш”, “шамшоди қасабпўш”, “насрин”, “маъшуқи чолок” жами 44
сифатларда мужассам бўлган.
Бу сифатлар бир томондан, Шириннинг гўзалликда тенгсиз жонзотлигини
ва инсоннинг қанчалар комил мавжудот қилиб яратилганини ифодаласа,
иккинчи томондан, Алишер Навоийнинг шоир сифатида тасвир маҳорати
нечоғлиқ юксаклигини ва сўз бойлиги қанчалар теранлигини кўрсатади.
ВОҲИДОВ АВАЗБЕК
Филология фанлари номзоди, доцент, ТошДШИ
Тасаввуф терминларининг шаклланишида метафоранинг
қўлланиши
Аннотация. Мақолада тасаввуф терминларининг шаклланишида метафора-
нинг қўлланиши ҳақида маълумот берилади. Муаллиф тегишли терминлар мисолида
кенг истеъмолдаги лексик қатлам бирликларининг ташқи ўхшашлик, тушунчалар
ва вазифалар яқинлиги асосида тасаввуф терминларига айланиши ҳолатларини
тақдим этади.
Таянч сўз ва иборалар:
Тасаввуф, термин, метафора, кенг истеъмолдаги
лексика, ташқи ўхшашлик, тушунчалар яқинлиги, вазифалар ўхшашлиги.
Аннотация. В статье даются сведения о применении метафоры при фор-
мировании терминов суфизма. Автор на примере соответствующих терминов
представляет случаи превращения единиц общеупотребительного пласта лексики
на основе сходства внешних признаков, понятий и функций в термины суффизма.
Опорные слова и выражения: суфизм, термин, общеупотребительная лексика,
сходство внешних признаков, близость понятий, близость функций.
Abstract. The article deals with the information about using metaphors in the forming
of ‘Sufism’ terms. Author introduces positions external appearance of lexical solidarity in
the wide advantage, changing ‘Sufism’ terms in the base nearness of functions and
conceptions, in the example of belonging terms.
Keywords and expressions: sufism, term, metaphor, lexical solidarity, wide
advantage, external characteristics, proximity concepts.
Лексик бирликлар семантикасидаги миллий ўзига хосликлар тасаввуф
терминологиясининг шаклланишида юз берган лексик-семантик жараён-
ларнинг асоси ёки бошқача қилиб айтганда, мазкур жараёнларнинг йўна-
лишини белгиловчи омил сифатида эътироф этилиши мумкин. Тасаввуф
терминларининг шаклланишини таъминлаган семантик ўзгаришлар, хусусан,
метафоранинг тасаввуф терминлари вужудга келишидаги роли эса, умумий
