SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
100
НИШАНБАЕВА АЗИЗА
ўқитувчи, ТДШУ
“Ҳайрат ул-аброр”да “арабий ўзак +
-
زاس
-sāz
аффиксоиди” моделида ясалган сўзлар таҳлили
Аннотация. Барчага маълумки, ҳар бир тилнинг ўзига хос хусусиятлари, жозиба-
дорлиги ва ўзига ром қилувчи томонлари мавжуд. Шунингдек, уларнинг баъзилари
бошқалари билан ёнма-ён ривожланиб юксалади. Худди шундай форс ва туркий
тиллар ҳақида ҳам айтиш мумкин. Узоқ асрлар давомида ушбу тилларда сўзлашувчи
халқлар қўшничилик асосида турли воқеаларни бошдан кечирдилар, шу жумладан,
адабий ва лингвистик ҳолатларга дуч келдилар. Ушбу тиллардаги сўзлар бир-
бирларига ўтиб, баъзилар янги маъно касб этди. Баъзи сўз ясаш усуллари ва восита-
лари ўзлашди, бу орқали эса ўзларининг тилларини янги сўзлар билан бойитдилар.
Ушбу жараён ўрта асрларда яшаб ижод этган шоир ва ёзувчиларнинг асарларида
кўп кузатилади. Туркий тилда юқори маҳорат ила ижод қилган Алишер Навоий форс
ва араб тилларини жуда яхши билгани учун асарларида сўзларни оқилона қўллайди.
Шунингдек, бирор тушунчани етказиб берадиган сўз туркий тилда бўлмаса, форс ва
араб тилларидан фойдаланиб, асарларида ушбу сўзларни ишлатади ёки ўша тиллар
бўйича кузатувлари натижасида моделлар асосида ўзи сўз ясайди. Шундай модел-
лардан бири “арабий ўзак +
-
زاس
-sāz форсий аффиксоид” бўлиб, мазкур модел асосида
ясалган сўзларнинг кўпи “Ҳайрат ул-аброр” достонида ҳам учрайди. Уларни аниқлаш
ва тадқиқ қилиш ушбу изланишнинг мақсадидир.
Тадқиқотимиз давомида’ayšsāz, bаẕlsāz, ġāliyаsāz, jilvаsāz, nаġmаsāz, nаqšsāz,
sаjdаsāz, vāsiṭаsāz сўзлари юқорида келтирилган модел асосида, яъни айнан арабий
ўзакка
-
زاس -sāz форсий аффиксоиди қўшилиши орқали ҳосил бўлганлигини кузатдик.
Ушбу мақолада келтирилган сўзлар модел асосида структур ва семантик таҳлилга
тортилган бўлиб, уларнинг маънолари контекстдан аниқланди. Кўриб чиқилган сўз-
лардан bаẕlsāz “ато қилувчи”, “инъом берувчи”, jilvаsāz “жилва қилувчи”, “нур тара-
тувчи”, sаjdаsāz “сажда қилувчи”, vāsiṭаsāz “восита қилувчи” кабилари кузатилган
луғатларда учрамади. Уларни шоир “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффиксоид” мо-
дели асосида асарларида қўллаш учун ҳосил қилган, деган хулосага келишимиз мумкин.
Таянч сўз ва иборалар: Алишер Навоий, “Ҳайрат ул-аброр”, арабий ўзак,
форсий аффиксоид, модел, маъно, феълнинг ҳозирги замон негизи, қўшма сўз, ясама
сўз, қўшма ясама сўз.
Аннотация. Известно, что у каждого языка есть свои особенности, и притягатель-
ные качества. Некоторые языки развиваются и совершенствуются в близком взаимо-
действии. Это относится к персидским и тюркским языкам. На протяжении долгих веков
народы, говорящие на данных языках, перенесли множество различных событий, в том
числе, столкнулись с литературными и лингвистическими явлениями. Слова в этих языках
перешли из одного к другому и наоборот, некоторые приобрели новые значения. Некоторые
виды и способы словообразования заимствовались, тем самым обогатили свои языки.
Этот процесс наблюдается в произведениях поэтов и писателей, Средневековья.
Так как Алишер Навои, который писал произведения с высоким мастерством на
тюркском (староузбекском) языке, знал в совершенстве персидский и арабский языки,
то в своих произведениях уместно употреблял слова из этих языков. Кроме того, если
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
101
слово, обозначающее какое-либо понятие, не существует в староузбекском языке, он
используя персидский или арабский язык употребляет данные слова или на основе своих
наблюдений образует слова по моделям. Одной из подобных моделей является
следующая: «арабский корень + аффиксоид –
-
زا
– sāz», по которой образовались слова и
многие из них встречаются в поэме «Хайрат аль-аброр». Их выявление и изучение
является целью данного исследования.
В результате исследования анализировались такие слова, как: ’ayšsāz, bаẕlsāz,
ġāliyаsāz, jilvаsāz, nаġmаsāz, nаqšsāz, sаjdаsāz, vāsiṭаsāz, которые образовались на
основе вышеуказанной модели, то есть добавлением персидского аффиксоида
-
زاس
-sāz именно к арабскому корню. В данной статье вышеприведенные слова были
проанализированы структурно и семантически на основе модели, были выявлены
их значения по контексту. Из рассмотренных слов bаẕlsāz «дарующий, дающий
дар», jilvаsāz «блистающий, распространяющий лучи», sаjdаsāz «совершающий
поклонение», vāsiṭаsāz «делающий средством» не были найдены в словарях. Можно
сделать вывод, что поэт образовал их на основе модели «арабский корень +
аффиксоид
-
زاس
–sāz» для использования в своих произведениях.
Опорные слова и выражения: Алишер Навои, «Хайрат аль-аброр», арабский
корень, персидский аффиксоид, модель, значение, основа настоящего времени
глагола, сложное слово, производное слово, сложное производное слово.
Abstract. Everyone knows that each language has its own characteristics, attractiveness
and endearing qualities. And also, some of them side by side with others developed and
achieved perfection. The same can be said about the Persian and Turkic languages. Over
many centuries, nationalities speaking on these languages have suffered many different events,
including the literary and linguistic positions. Words in these languages have passed from
one to another and vice versa, some have acquired new meanings. Some types and methods of
word formation were borrowed, and with this they enriched their languages.
This process is often observed in the works of poets and writers who lived and wrote their
works in the Middle Ages. As Alisher Navoi, who wrote works with high skill in the Turkic
language, knew the Persian and Arabic languages perfectly, he wisely uses words in his
works. And also, if a word denoting a concept does not exist in the Turkic language, he uses
the Persian or Arabic language to use these words or based on own observations, forms
himself the words according to models. One of such models is the “arabic stem + semi-affix
زاس- -sāz” model, according to which, words were formed and many of them are found in the
poem “Khayrat al-abror”. Their determination and study is the purpose of this research.
In the result of the research, we observed words such as ’ayšsāz, bаẕlsāz, ġāliyаsāz,
jilvаsāz, nаġmаsāz, nаqšsāz, sаjdаsāz, vāsiṭаsāz, which were formed based on the aforesaid
model, that is with adding Persian semi-affix
زاس- -sāz exactly to the Arabic stem. In this
article, the above words were analyzed structurally and semantically based on the model, and
their meanings were revealed in context. From the considered words bаẕlsāz “giving a gift”,
jilvāsāz “shining,” “spreading the light” sājdasāz “performing worship,” vāsiṭāsāz “making
smth. as tool” were not found in dictionaries. We can conclude that the poet formed them on
the basis of the “Arabic stem + affixoid -
زاس -sāz” model to use in his works.
Keywords and expressions: Alisher Navoi, “Khayrat al-abror”, Arabic stem, Persian
semi-affix, model, meaning, stem of the present tense of the verb, compound word,
derivative word, compound derivative word.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
102
Кириш.
Тарихдан маълумки, Ўрта Осиё ва Эрон ўртасида қадимдан иқ-
тисодий, сиёсий, маданий, адабий ва бошқа муносабатлар мавжуд бўлган.
Янги форс тили ривожланган ва кенг тарқалган даврда мазкур ҳудудлардаги
мавжуд тиллар ва форс тили билан алоқалар зичлашди
1
. Ўрта Осиёдаги
кўпгина давлатларда форс тили адабий, ҳатто баъзиларида давлат тили
сифатида ишлатилди. Шундан бу ҳудудларда форс тилини ўрганган ва уни
тил эгаси даражасида биладиган шоирлар, олим-уламолар, ёзувчилар ҳамда
шу каби арбоблар кўп миқдорда бўлган, десак муболаға бўлмайди.
Буюк сўз устаси, ўз асарларида маржон дурдоналарини моҳирона тизган
Алишер Навоийнинг ижодида ҳам форс тилини, ҳам араб тилини мукаммал
билгани кузатилади. Унинг гўзал ва дилрабо асарларининг тили бўйича
кўпгина тадқиқотларни кўриш мумкин, шу жумладан, И. Султон, Ҳ. Сулай-
мон, П. Шамсиев, А. Рустамов, А. Қаюмов, С. Ғаниева, А. Қуронбеков,
М. Имомназаров, Қ. Содиқов, А. Каримов, Б. Бафоев, Б. Ҳасанов ва бошқа
бир қатор олимлар ўз изланишларини мазкур мавзуга бағишлаганлар.
Шу каби илмий тадқиқотлар мазкур мақолада ифодаланиб, унда Алишер
Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр” достонида “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий
аффиксоид” моделида ясалган сўзлар таҳлилга тортилади.
Б. Бафоев тадқиқоти
2
да Навоий асарларида учрайдиган сўзлар бир неча
гуруҳга бўлинган ва саноғи келтирилган ҳолда ўрганилган. Шу жумладан,
арабча+форсча сўзлар учинчи гуруҳни ташкил қилган бўлиб, унда 1270 та
сўз мавжудлиги кўрсатилган. Бу гуруҳда икки асос ёки асос ва ясовчидан
ташкил топган ҳамда биринчи асос арабча бўлган сўзлар келтирилган.
Айтиб ўтилганидек, мазкур гуруҳда арабий асос ва форсий асос ёки ясовчи
аралаш ҳолда келтирилган ҳамда уларнинг қай бири қўшма сўз ёки ясама
(аффикс ёки аффиксоидли) экани таснифланмаган. Мисол сифатида
абираф-
шон, абязпўш, адувваш, ибодатгоҳ, даҳшатангез, ижозатнома
каби сўзлар
кўрсатилган бўлиб, уларнинг аксарияти аффиксоидлар ёрдамида ясалгандир.
Бундан ташқари, юқорида келтирилган илмий тадқиқотда автор
неологизми, яъни шоир томонидан ясалган сўзлар 258 тани ташкил қилиб,
97 таси “Хамса”да учраши таъкидланган.
Айбгўй, ангуштхой, адамгом,
арақрез, атрфизой, афсонапардоз, ашкрезон, ақлкуш, афлоксўз
ва бошқалар
шу жумладандир
3
. Айтиш керакки, Б. Бафоев келтирган мисолларнинг
аксарияти форсий аффиксоидлар орқали ясалган сўзлардир.
Ҳозирги форс тилидаги аффиксоидлар борасида эрон, рус, ўзбек
олимларининг бир қатор тадқиқотлари мавжуд. И. Калбосий
4
, Л.С. Пейсиков
1
,
1
Abolghasemi M. Torikhe zabone forsi [The History of Persian Language]. Tehran, 2007. pp. 259-262.
2
Bafoev B. Navoiy asarlari leksikasi [Lexics of Navoi’s works]. Тashkent, 1983. p. 29.
3
Bafoev B. Navoiy asarlari leksikasi [Lexics of Navoi’s works]. Тashkent, 1983. p. 36.
4
Kalbosi I. Sokhte eshteqoqiye vozhe dar zabone forsiye emruz [Word Formation in the Modern
Persian Language]. Tehran,1992. 244 p.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
103
Ю.А. Рубинчик
2
, С.А. Алиев
3
, Э. Гладкова
4
, А. Қуронбеков ва Н. Нуриддинов
5
,
А. Нишанбаева
6
ҳамда бошқаларнинг илмий ишлари шулар жумласидандир.
Классик форс тили давридаги сўз ясалиши ҳамда асарларнинг сўз
таркиби бўйича ҳам бир қанча изланишлар бўлгани кузатилди. Масалан,
А. Қутбизоданинг тадқиқоти
7
да Фирдавсийнинг “Шоҳнома” асаридаги си-
фатларнинг аффиксация орқали ясалиши, О. Қосимовнинг илмий излани-
ши
8
да “Шоҳнома”даги от сўз туркумига оид сўзларнинг суффикслар орқали
ясалиши, С. Содиқий-суре ва И. Калбосийларнинг тадқиқоти
9
да эса Ҳофиз
“Девон”идаги қўшма, ясама ҳамда қўшма ясама сўзлар рўйхатга олинган
бўлиб, уларнинг учраш статистикаси келтирилган.
Юқорида келтирилган ишларда ўрта асрларда сўз ясаш учун қўлланилган
исмий ва феълий аффиксоидлар ҳақида маълумотлар учрамайди. Аксарият
тадқиқотларда фақат қўшма сўзлар ва аффикслар орқали ясалган сўзлар
ўрганилган. Аффиксоидларнинг баъзилари қўшма, баъзилари эса аффиксли
ясалмалар таркибида кўриб чиқилади. Ваҳоланки, аффиксоидлар алоҳида
сўз ясаш воситалари сифатида тадқиқ қилиниши керак. Зеро, Ш. Раҳматул-
1
Peysikov L.S. Ocherki po slovoobrazovaniya persidskogo yazika [Essay on the Word Formation
in the Persian Language]. Moscow,1973. 199 p.
2
Rubinchik Yu. A. Grammatika sovremennogo literaturnogo persidskogo yazika [The Grammar
of the Modern Persian Literary Language]. Мoscow,2001. 600 p.
3
Aliyev S.A. Poluaffiksatsiya v sisteme slovoobrazovaniya sovremennogo persidskogo yazika.
Avt. kand. fil. nauk [Semi-affixation in the System of the Word Formation in the Modern Persian
Language. Abstract diss.cand.phil.science]. Moscow,1985. 19 p.
4
Gladkova Ye.L. Glagol'naya poluaffiksatsiya kak produktivnaya slovoobrazovatel'naya model' v
obschestvenno-politicheskoy leksike sovremennogo persidskogo yazika [Verbal Semi-affixation
as a Productive Model of Word Formation in Socio-Political Vocabulary of the Modern Persian
Language]. Filologiya i kul'tura – Philology and culture, 2018, no.3 (53). pp. 14-21. Available at:
https://cyberleninka.ru/article/n/glagolnaya-poluaffiksatsiya-kak-produktivnaya-
slovoobrazovatelnaya-model-v-obschestvenno-politicheskoy-leksike-sovremennogo
5
Quronbekov A., Nuriddinov N. Fors tili leksikologiyasi [The Lexicology of the Persian
Language]. Tashkent, 2019. 143 p.
6
Nishanbayeva A.I. Produktivnie imenniye poluaffiksi prefiksal'nogo tipa v sovremennom
persidskom yazike [The Productive Nominal Semi-affixes of Prefixal Type in the Modern Persian
Language]. Vestnik ChelGU. Politicheskiye nauki. Vostokovedeniye – Bulletin of Chelyabinsk
State University Political sciences. Oriental studies, 2012,no. 33 (287). pp. 157-160. Available at:
https://cyberleninka.ru/article/n/produktivnye-imennye-poluaffiksy-prefiksalnogo-tipa-v-
sovremennom-persidskom-yazyke
7
Ghotbizode A. Barrasiye amalkarde Ferdousi dar kalemesoziye sefot bo pishvandho dar Shohnome
[Investigation of Ferdowsi’s Function in Characterization of Properties with prefixes in Shahnameh].
Pazhuheshnomeye adabe hamosi – Epic literature Review, 2017. no 21 (12). pp. 183-199.
8
Kasimov O. Suffiksal'noe slovoobrazovaniye imyon suschestvitel'nix v “Shakhname”
Abulkasima Firdousi. Avt. kand. fil. nauk [Suffixal Word Formation of the Nouns in Ferdowsi’s
Shakhname. Abstract diss.cand.phil.science]. Dushanbe, 1988. 23 p.
9
Sodeghi S., Kalbosi I. Soxte vozhe dar divone Hofez [Word Formation in the Divan of Hafiz].
Roxsore zabon – Language face, 2019. no. 9. pp. 5-22.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
104
лаев келтиришича, “аффиксоид асли лексик бирлик бўлиб, аффикс каби бир
неча лексемаларга қўшилиб келиш хусусиятига эга бўлган бирликдир”
1
.
Б. Бафоев айтиб ўтганидек, Навоий тилида кўп учровчи форс-тожикча
инфинитивларнинг ҳозирги замон формалари форс-тожик тили учун аффик-
соид саналади, эски ўзбек тилида ўзбекча сўзларга қўшилса, ўзбек тили учун
суффикс сифатида қаралади
2
. Аммо Ш. Раҳматуллаев таъкидлаганидек,
тожик тилшунослигида бундай қисм лексемага тенглаштирилади, ўзбек тил-
шунослигида эса аффиксга ўхшатилиб аффиксоид деб қаралади, аффик-
соидлар лексема ясовчилик вазифасини бажаради
3
. Шу тариқа мазкур
тадқиқотда кўриб чиқиладиган феълнинг ҳозирги замон негизи
-
زاس -sāz
воситаси аффиксоид сифатида тадқиқ қилинади.
“Ҳайрат ул-аброр” достонининг санама (частотали) сўзлиги
4
да “ўзак
морфема +
-
زاس -sāz форсий аффиксоид” моделида ясалган турли частотага эга
12 та сўз учради: ’ayšsāz, bаẕlsāz, bаxyаsāz, čārаsāz, ġāliyаsāz, jilvаsāz,nаġmаsāz,
nаqšsāz, nаvāsāz, nаyrаŋsāz, sаjdаsāz, vāsiṭаsāz. Шулардан 8 таси, яъни
’ayšsāz,
bаẕlsāz, ġāliyаsāz, jilvаsāz,nаġmаsāz, nаqšsāz, sаjdаsāz, vāsiṭаsāz
сўзлари айнан
арабий ўзакка
-
زاس -sāz форсий аффиксоиди қўшилиши орқали ҳосил бўлган,
қолганларининг таркибида эса форсий ўзак қатнашмоқда.
Юқорида келтирилган сўзларнинг таркибидаги
-
زاس -sāz форсий аффик-
соиди نتخاس sāxtan 1) “қурмоқ”; 2) “тўғриламоқ”; 3) “яратмоқ”; 4) “кашф
қилмоқ”; 5) “ўрнатмоқ”; 6) “ташкил қилмоқ”; 7) “тартибга келтирмоқ”;
8) “тузатмоқ”; 9) “эркаламоқ”; 10) “қуроллантирмоқ”; 11) “пиширмоқ”;
12) “ёзмоқ” (асар); 13) “чора кўрмоқ”; 14) “сохталаштирмоқ”
5
феълининг
ҳозирги замон негизидир. Мазкур аффиксоид сўз таркибида “қилувчи” ва
“яратувчи” маъноларида қўлланилади.
Мақсад ва вазифа.
Тадқиқот мақсади Алишер Навоийнинг “Ҳайрат ул-
аброр” достонида “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффиксоид” моделида
ясалган сўзларни таҳлил қилишдан иборатдир. Ушбу мақсадни амалга
ошириш учун қуйидаги вазифалар белгилаб олинди:
-
Алишер Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр” достонидаги арабий ўзакка
-
زاس -sāzфорсий аффиксоидқўшилган сўзларни аниқлаш;
-
“арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффиксоид” моделида ясалган сўзлар-
нинг байтдаги маъносини тадқиқ қилиш.
1
Rakhmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili [Modern literary uzbek language]. Tashkent,
“Universitet” Publ., 2006. p. 116.
2
Bafoev B. Navoiy asarlari leksikasi [Lexics of Navoi’s works]. Тashkent, 1983. p.13.
3
Rakhmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o‘zbek tili [Modern literary uzbek language]. Tashkent,
“Universitet” Publ., 2006. p. 116.
4
Quronbekov A., Imomnazarov M., Nishanbayeva A., Kalandarov M. Alisher Navoiyning “Hayrat ul-
abror” dostonining sanama (chastotali) so‘zligi [Frequency Vocabulary of the Poem “Khayrat ul-abror”
by Alisher Navoi]. Tashkent, “Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi” Publ., 2018. 74 p.
5
Moein M. Farhange forsi [The Dictionary of Persian Language]. Tehran, 1992. Vol. 2. p. 1786.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
105
Усуллар.
Тадқиқот усуллари сифатида моделли, структур ва семантик
таҳлилдан фойдалинилган бўлиб, “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффик-
соид” модели асосида ясалган сўзлар структур ҳамда семантик жиҳатидан
таҳлил қилинди.
Натижалар ва мулоҳаза.
Тадқиқот натижасида Алишер Навоийнинг
“Ҳайрат ул-аброр” достонида “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффиксоид”
моделида ясалган’ayšsāz, bаẕlsāz, ġāliyаsāz, jilvаsāz, nаġmаsāz, nаqšsāz, sаj-
dаsāz, vāsiṭаsāz каби сўзлар ишлатилгани кузатилди. Ушбу сўзларнинг ҳар
бирини “Алишер Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр” достони конкорданси”
1
орқали алоҳида кўриб чиқамиз
2
.
Gāh viṣāl ičra bolub
’ayšsāz
,
Gāh firāq ōtiġa aylab gudāz, (17/26)
Ушбу байтдаги “’ayšsāz”сўзи“арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффиксоид”
моделида ясалган бўлиб, “’ayš” сўзи араб тилидаги شيَع(1) “ҳаёт”; 2) “нон”,
“емак”, “озуқа”
3
)сўзидир. А. Деҳхудо луғати
4
да“’ayšsāz” сўзининг “айш-
ишрат қилувчи, беғам”, Э.И. Фозилов таҳрири остидаги луғат
5
да эса “айш-
ишратсоз” маъноси келтирилган. Б. Ҳасанов ва А. Каримов луғатларида эса
бу сўз кузатилмайди. Келтирилган байтда “’ayšsāz” сўзи кўнгилга нисбат
берилган бўлиб,
“хурсандчилик қилувчи”
маъносида қўлланилган.
Яна бир мисол:
Ev egasi teŋriġa aylab niyāz,
Dēdi hamānā ki šahi
’ayšsāz
, (59/33)
Ушбу байтда “’ayšsāz” сўзи шоҳга нисбат берилган бўлиб,
“айш-ишрат
қилувчи”
маъносида қўлланилган.
Кейинги мисол:
Bolmaq agar kop esa ham
baẕlsāz
,
Bergali ’ār aylamamak bolsa az. (46/70)
Мазкур байтда “bаẕlsāz” сўзи “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффиксоид”
моделида ясалган бўлиб, “bаẕl” сўзи араб тилидаги لذَب(“тақдим қилиш”;
“қурбонлик”;“сахийлик”; “ҳадя”, “совға”
6
) сўзидир. Биз кўздан кечирган лу-
1
Quronbekov A., Imomnazarov M., Mannonov A. va b. Alisher Navoiyning “Hayrat ul-abror”
dostoni konkordansi [The Concordance of the Poem “Khayrat ul-abror” by Alisher Navoi].
Tashkent, “Fan va texnologiyalar markazining bosmaxonasi” Publ., 2012. 608 p.
2
Бундан сўнг байтлар “Ҳайрат ул-аброр” достонидан келтирилган бўлиб, биринчи сон фасл
ва иккинчи сон байт рақамини билдиради.
3
Arabsko-russkiy slovar' [Arabian-Russian dictionary]. 1-2 volumes. Tashkent, “Kamalak” Publ.,
1994. Vol. 2. p. 92.
4
Dekhxoda A. Loghatnome [Dictionary]. 1-14 volumes. Tehran, 1993-1994. Vol. 10. p. 14533.
5
Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati [The Explanatory Vocabulary of Alisher Navoi’s
Works Language],1-4volumes. Tashkent, “Fan” Publ., 1983-1985. Vol.1. p. 72.
6
Arabsko-russkiy slovar' [Arabian-Russian dictionary]. 1-2 volumes. Tashkent, “Kamalak” Publ.,
1994. Vol.1. p. 51.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
106
ғатларда ушбу сўз мавжуд эмас. Аммо А. Деҳхудо луғатидаندرک لذبbazl
kardan “ато қилмоқ”, “инъом бермоқ”
1
феъли келтирилгандир. Э. Гладкова
2
келтиришича, زاس
-
- sāz аффиксоиди
-
نک -kon (ندرک kardan “қилмоқ” феъли-
нинг ҳозирги замон негизи) аффиксоиди ўрнида ҳам келиши мумкин. Шу
боис феълнинг маъносидан келиб чиқиб,
“ато қилувчи”, “инъом берувчи”
маъносида қўлланилгани ҳамда мазкур сўз Алишер Навоий томонидан
модел асосида яратилган, дейишимиз мумкин.
Бошқа мисол:
Ḥusnlari ’išva yu nāz aylaban,
’Aṭrlarin
ġāliyasāz
aylaban. (54/10)
Келтирилган байтдаги “ġāliyаsāz” сўзи “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий
аффиксоид” моделида ясалган бўлиб, “ġāliyа” сўзи араб тилидаги ةَيلاَغ
(“хушбўй ҳид”; “муаттар суртма”
3
) сўзидир. А. Деҳхудо луғати
4
да “ġāli-
yаsāz” сўзи “хушбўй қилувчи”, “аттор”, “ғолия (мушк ва анбар аралашмаси)
тайёрловчи” маънолари мавжуд. Б. Ҳасанов, А. Каримов ва Э.И. Фозилов
таҳрири остидаги луғатларда ушбу сўз кузатилмади. Мазкур байтда “ġāliyаsāz”
сўзи
“ғолия (мушк ва анбар аралашмаси) таратувчи”
маъносида келган.
Яна бир мисол:
Ul mahi šabgard bolub
ĵilvasāz
,
Ĵilvagahī barča šabistāni rāz.(11/17)
Бу байтдаги “ĵilvasāz” сўзи “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффиксоид”
моделида ясалган бўлиб, “ĵilva” сўзи араб тилидаги ة َولَج(“жилва”, “барқ”; “ўрин
ёпинчиғини ечиш (янги келин-куёв уйида)”
5
) сўзидир. Э.И. Фозилов таҳрири
остидаги луғати
6
да ушбу сўз“жилва қилувчи; ўзини гўзал суратда кўрсатувчи;
рақс қилиш”, Б. Ҳасанов луғати
7
да эса“жилва қилувчи”, А. Каримов
луғати
8
да“жилва қилувчи”, “ялтираб кўринувчи” маъноларида қўлланилган.
А. Деҳхудо луғатида мазкур сўз учрамади, аммо ندرک هولج jelve kardan “ноз-
1
Dekhxoda A. Loghatnome [Dictionary]. 1-14 volumes. Tehran, 1993-1994. Vol. 3. p. 3876.
2
Gladkova Ye.L. Glagol'naya poluaffiksatsiya kak produktivnaya slovoobrazovatel'naya model' v
obschestvenno-politicheskoy leksike sovremennogo persidskogo yazika [Verbal Semi-affixation
as a Productive Model of Word Formation in Socio-Political Vocabulary of the Modern Persian
Language]. Filologiya i kul'tura – Philology and culture, 2018, no.3 (53). p. 17.
3
Arabsko-russkiy slovar' [Arabian-Russian dictionary]. 1-2 volumes. Tashkent, “Kamalak” Publ.,
1994. Vol. 2. p. 109.
4
Dekhxoda A. Loghatnome [Dictionary]. 1-14 volumes. Tehran, 1993-1994. Vol. 10. p. 14612.
5
Arabsko-russkiy slovar' [Arabian-Russian dictionary]. 1-2 volumes. Tashkent, “Kamalak”, 1994.
Vol.1. p. 125.
6
Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati [The Explanatory Vocabulary of Alisher Navoi’s
Works Language],1-4volumes. Tashkent, “Fan” Publ., 1983-1985. Vol.1. p. 577.
7
Hasanov B. Navoiy asarlari uchun qisqacha lug‘at [Short Vocabulary for Alisher Navoi’s Works].
Tashkent, “Fan” Publ., 1993. p.90.
8
KarimovA. Navoiyning “FarhodvaShirin” dostonininglug‘ati [Vocabulary of the Poem “Farkhod
and Shirin” by Alisher Navoi]. 1-2volumes. Tashkent,2004. Vol. 1p. 104.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
107
карашма қилмоқ”, “савлат тўкиб юрмоқ”
1
феъли келтирилгандир. Юқорида
кўриб ўтилганидек,
-
زاس -sāz аффиксоиди -
نک -kon аффиксоиди ўрнида келиши
ҳам мумкин. Шу боис феълнинг маъносидан келиб чиқиб,
“жилва қилувчи”,
“нур таратувчи”
маъносида ойга нисбатан қўлланилгани ҳамда мазкур сўз
Алишер Навоий томонидан модел асосида яратилган, дейишимиз мумкин.
Кейинги мисол:
Gar yel agar suv boluban
naġmasāz
,
Sāni’ ila har birigā ozga rāz. (18/78)
Мазкур байтдаги “nаġmаsāz” сўзи “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффик-
соид” моделида ясалган бўлиб, “nаġmа” сўзи араб тилидаги ةَمغَن(“куй”, “оҳанг”;
мус.
“тон (оҳанг)”
2
) сўзидир.А. Деҳхудо луғати
3
да “nаġmаsāz” сўзи “хонанда”,
“мусиқачи”, “созанда”, Б. Ҳасанов луғати
4
да “созанда”, Э.И. Фозилов таҳрири
остидаги луғати
5
да “чолғучи”, “куйловчи”; “созанда” маънолари келирилган.
А. Каримов луғатида ушбу сўз кузатилмади. Юқоридаги байтда “nаġmаsāz” сўзи
“куйловчи”
маъносида келган бўлиб, шамол ва сувга нисбат берилган.
Яна бир мисол:
Lēk aniŋ naqši kibī dilnavāz,
Čekmadi tā xāmasidur
naqšsāz
. (21/3)
Ушбу байтдаги “nаqšsāz” сўзи “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффиксоид”
моделида ясалган бўлиб, “nаqš” сўзи араб тилидаги
َن
شق (“расм”, “безак”; “ўйма
ёзув”, “ўймакорлик”
6
) сўзидир. А. Деҳхудо луғати
7
да“наққош”, “мусаввир”,
Б. Ҳасанов луғати
8
да “наққош”, Э.И. Фозилов таҳрири остидаги луғати
9
да
“наққош”, “нақш солувчилик”, “сураткаш”, “рассом” маънолари келтирилган.
А. Каримов луғатида ушбу сўз учрамади. Мазкур байтда “nаqšsāz” сўзи хома
(қалам)га нисбатан
“расм солувчи”
маъносида қўлланилган.
Кейинги мисол:
Boldi muṣallāni salib
saĵdasāz
,
Har qadam aylab iki rak’at namāz. (25/3)
1
Dekhxoda A. Loghatnome [Dictionary]. 1-14 volumes. Tehran, 1993-1994. Vol. 5. p. 6881.
2
Arabsko-russkiy slovar' [Arabian-Russian dictionary]. 1-2 volumes. Tashkent, “Kamalak” Publ.,
1994. Vol. 2. p. 354.
3
Dekhxoda A. Loghatnome [Dictionary]. 1-14 volumes. Tehran, 1993-1994. Vol. 13. p. 19996 .
4
Hasanov B. Navoiy asarlari uchun qisqacha lug‘at [Short Vocabulary for Alisher Navoi’s Works].
Tashkent, “Fan” Publ., 1993. p.203.
5
Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati [The Explanatory Vocabulary of Alisher Navoi’s
Works Language],1-4volumes. Tashkent, “Fan”, 1983-1985. Vol.2. p. 450.
6
Arabsko-russkiy slovar' [Arabian-Russian dictionary]. 1-2 volumes. Tashkent, “Kamalak” Publ.,
1994. Vol. 2. p. 363.
7
Dekhxoda A. Loghatnome [Dictionary]. 1-14 volumes. Tehran, 1993-1994. Vol. 13. p. 20043.
8
Hasanov B. Navoiy asarlari uchun qisqacha lug‘at [Short Vocabulary for Alisher Navoi’s Works].
Tashkent, “Fan” Publ., 1993. p.202.
9
Alisher Navoiy asarlari tilining izohli lug‘ati [The Explanatory Vocabulary of Alisher Navoi’s
Works Language],1-4volumes. Tashkent, “Fan” Publ., 1983-1985. Vol.2. p. 448.
SHARQSHUNOSLIK /
ВО С Т О К О ВЕ ДЕ Н И Е
/ ORIENTAL STUDIES 2020,
№
2
108
Мазкур байтда “saĵdasāz”сўзи “арабий ўзак +
-
اس
ز -sāz форсий аффиксоид”
моделида ясалган бўлиб, “saĵda” сўзи араб тилидаги ةَدجَس (“таъзим”; “сажда”,
“ибодат”
1
) сўзидир.Биз кўздан кечирган луғатларда ушбу сўз мавжуд эмас.
Аммо А. Деҳхудо луғатида ندرک هدجس sajde kardan “сажда қилмоқ (пешонани
ерга қўймоқ)”, “васф қилмоқ”
2
феъли келтирилгандир. Юқорида кўриб ўтил-
ганидек,
-
زاس -sāz аффиксоиди
-
نک -kon аффиксоиди ўрнида келиши ҳам
мумкин. Шу боис феълнинг маъносидан келиб чиқиб,
“сажда қилувчи”
маъносида Иброҳим Адҳамга нисбатан қўлланилгани ҳамда мазкур сўз
Алишер Навоий томонидан модел асосида яратилган, дейишимиз мумкин.
Яна бир байт:
Ḥaẓrati ’izzatqa niyāz aylaban,
Tuḥfalarin
vāsiṭasāz
aylaban. (20/64)
Келтирилган байтда “vāsiṭаsāz” сўзи “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий
аффиксоид” моделида ясалган бўлиб, “vāsiṭа” сўзи араб тилидаги ةَطِساو
(“восита”; “чора”, “йўл”; “энг катта марказий марварид (маржонда)”
3
) сўзи-
дир. Биз кўриб чиққан луғатларда ушбу сўз учрамади.Ушбу байтда “vāsiṭа-
sāz” сўзи
“восита қилувчи”
маъносида қўлланилган. Мазкур сўз Алишер
Навоий томонидан модел асосида яратилган сўздир.
Хулоса.
Алишер Навоий “Хамса”сининг “Ҳайрат ул-аброр” достонида
учраган “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффиксоид” моделида ясалган
сўзлар таҳлили бўйича қуйидаги хулосаларга келинди:
1. Тадқиқот натижасида Алишер Навоийнинг “Ҳайрат ул-аброр”
достонида “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффиксоид” моделида ясалган
’ayšsāz, bаẕlsāz, ġāliyаsāz, jilvаsāz, nаġmаsāz, nаqšsāz, sаjdаsāz, vāsiṭаsāz
каби
сўзлар ишлатилгани кузатилди.
2.
-
زاس -sāz форсий аффиксоиди сўз таркибида
“қилувчи”
ва
“яратувчи”
маъноларида қўлланилади.
3. Таҳлил қилинган сўзлардан
bаẕlsāz
“ато қилувчи”, “инъом берувчи”,
jilvаsāz
“жилва қилувчи”, “нур таратувчи”,
sаjdаsāz
“сажда қилувчи”,
vāsiṭаsāz
“восита қилувчи” кабилари биз кузатган луғатларда учрамади.
Бундан Навоий “арабий ўзак +
-
زاس -sāz форсий аффиксоид” модели асосида
ҳосил қилган, дейишимиз мумкин.
4. Форс тилидаги баъзи сўзларда -
نک -kon (ندرکkardan “қилмоқ” феъли-
нинг ҳозирги замон негизи) аффиксоидининг маъносини
-
زاس -sāz аффик-
соиди бажариши мумкин. Бундай ҳолат достонда таҳлил қилинган баъзи
сўзларда кузатилди.
1
Arabsko-russkiy slovar' [Arabian-Russian dictionary]. 1-2 volumes. Tashkent, “Kamalak” Publ.,
1994. Vol.1. p 336.
2
Dekhxoda A. Loghatnome [Dictionary]. 1-14 volumes. Tehran, 1993-1994. Vol. 8. p. 11884.
3
Arabsko-russkiy slovar' [Arabian-Russian dictionary]. 1-2 volumes. Tashkent, “Kamalak” Publ.,
1994. Vol. 2. p. 426.
