5
УЎК: 636.933.2
ЎЗБЕКИСТОНДА ЧЎЛ ЧОРВАЧИЛИГИ, ЭКОЛОГИЯСИ, ДОЛЗАРБ
МУАММОЛАРИ
Э.С.Шаптаков-
қ-х.ф.д., профессор,
институт директори
Қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий-тадқиқот институти
Чўл яйлов чорвачилиги деганда мамлакатимизнинг 20 млн гектардан зиѐд
майдонини қамраб олувчи жуда катта ҳудудда чорвачилик тармоғининг ривожланиши
билан бирга ушбу ҳудудларда истиқомат қилувчи 3 млн нафардан ортиқ аҳолини доимий
иш ўрни билан таъминлаш, уларнинг турмуш даражасини яхшилаш билан бирга
мамлакатимизда озиқ-овқат муаммосининг ечими сифатида истеъмолчиларни арзон
нархларда чорвачилик маҳсулотлари билан таъминлаш каби ислоҳотлар кўз олдимизга
келади. Мамалакатда аҳолининг озиқ-овқат маҳсулотларига бўлган талабини
қондиришда чўл яйлов чорвачилиги етакчи соҳалардан бири ҳисобланади.
Республикамиздаги қатор тармоқлар каби қоракўлчиликда ҳам тармоқни янада
ривожлантириш борасида сезиларли тадбирлар амалга оширилаяпди.
Мамалакатимиз Президентининг соҳага бўлган эътибори қоракўлчилик тармоғида
фаолият олиб бораѐтган барча бўғин раҳбар ва мутахассислари олдига муҳим
вазифаларни қўйди.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2020 йил 2 сентябрдаги ―Ўзбекистон
Республикасида пиллачилик ва қоракўлчиликни янада ривожлантириш чора-тадбирлари
тўғрисида‖ги ПФ-6059 сонли фармони эса соҳани янги бошқарув тизими асосида
ривожлантириш, яйловлардан самарали фойдаланиш, уларнинг ҳолати ѐмонлашиб
кетишига йўл қўймаслик, илмий ва инновацион ѐндашувларни қўллаган ҳолда майда
шохли наслдор молларни кўпайтириш борасидаги ислоҳотларни бошлаб берди.
Мазкур фармон асосида республикада қоракўлчиликда ярим тайѐр ва тайѐр
маҳсулотлар ишлаб чиқариш корхоналари яъни қоракўлчилик кластерлари ташкил
қилинди ҳамда кластерлар Қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий -тадқиқот институти
ҳамда Бухоро чўл-яйлов озуқабоп ўсимликлар уруғчилиги илмий-ишлаб чиқариш
маркази билан яқиндан ҳамкорлик қилиши белгилаб қўйилди.
Ушбу вазифалар ижроси юзасидан Ҳукумат томонидан тармоқни малакали
мутахассислар билан таъминлашга ҳам алоҳида эътибор қаратилди. Республикамизда
қоракўлчилик йўналишида мутахассис тайѐрлаш илгари фақат Самарқанд қишлоқ
хўжалиги институтида амалга оширилган бўлса, бугунги кунда Самарқанд давлат
ветеринария
медицинаси,
чорвачилик
ва
биотехнологиялар
университетида,
Қорақалпоғистон қишлоқ хўжалиги ва агротехнологиялар институтида, Тошкент Давлат
аграр Университетида, унинг Самарқанд филиалида ҳам йўлга қўйилди.
Охирги статистик маълумотларга кўра республикамизнинг барча тоифадаги
хўжаликларида 6 млн бошдан зиѐд қоракўл зотли қўйлар асосан Қорақалпоғистон
республикаси, Қашқадарѐ, Сурхондарѐ, Навоий, Бухоро, Самарқанд ва Жиззах
вилоятларининг чўл ва адир яйловларида парваришланмоқда.
Институт олимлари томонидан қоракўлчилик соҳаси ривожланган вилоятлардаги
кластерлар, масъулияти чекланган жамиятлар ва фермер хўжаликларига селекция -
наслчилик ишларини юритиш бўйича амалий ѐрдам кўрсатиб келмоқдалар.
Бугунги кунда институтда 9 та бўлим, 3 та тажриба даласи ҳамда 1 та аналитик
лаборатория фаолият олиб бормоқда. Шу билан биргаликда докторантура бўлимида 24
нафар ѐш олимлар ўз изланишларини давом эттирмоқдалар.
6
Қоракўлчиликда институтимиз олимларининг илмий–тадқиқотлари асосида қоракўл
қўйларининг юқори маҳсулдор 33 та завод типлари яратилган. Охирги 2 йилда яъни 2021
йилда қорақалпоқ сур қоракўл қўйларининг ―Нурота‖ завод типи яратилди.
Бугунги кунда институтнинг илмий ходимлари томонидан Сурхондарѐ вилояти
Қумқўрғон тумани ―Боботоғ сури‖ МЧЖда Сурхондарѐ сур қўйларининг янги
рангбарангликларини яратиш бўйича тадқиқотлар олиб бориш натижасида антроцит
(лунный) ва қумсимон (песочный) рангбарангликларидаги завод типини яратиш
мақсадида талаб этиладиган сурувлар шакллантирилди.
Ҳозирда ушбу завод типи бўйича хужжатларни тайѐрлаш ва Интелектуал мулк
агентлигига юбориш ишлари олиб борилмоқда. Илмий нуқтаи назардан ушбу завод типи
селекцион ютуқ ва иқтисодий жиҳатдан экспортга йўналтирилган маҳсулот ҳисобланади.
―Қизилқум шароитида қоракўл қўйларини самарали урчитиш асосида қоракўл
маҳсулоти сифатини яхшилаш ва уларнинг маҳсулдор сурувларини яратиш‖ мавзусида
илмий изланишлар эса Бухоро вилоятининг ―Жонгелди‖ қоракўлчилик наслчилик МЧЖ
да бажарилмоқда. Тадқиқотлар давомида МЧЖда қоракўл қўзиларнинг гул типи ва жун-
тола пигментацияси бўйича қўйларни жуфтлашдан олинган авлодларни баҳолаш ишлари
олиб бориш билан биргаликда Бухоро вилоятида қоракўлчилик субъектларининг раҳбар
ва мутахассислари учун қоракўл қўзиларни баҳолаш бўйича мавсумий семинар-тренинг
курслари ҳам ўтказилиб борилмоқда.
Республика Давлат илмий-техник дастурлари доирасидаги жорий йилда институт
олимлари томонидан ―Барча ранглардаги қоракўл териларига уларнинг сифат ва
хусусиятларини ўрганиш ва таҳлиллаш асосида техник талаблар ишлаб чиқиш ва халқаро
стандарт тайѐрлаш‖ мавзусидаги амалий лойиҳа бажарилмоқда. Ушбу лойиҳа якуни
билан қоракўл териларининг сифат кўрсаткичиларини баҳолаш учун техник талаблар
ишлаб чиқилади.
Мамлакатимизда яйлов чорвачилигини барқарор ривожлантириш кам ҳосилли
яйловларни яхшилаш орқали соҳа озуқа заҳираларини мустаҳкамлашни тақозо этади.
Институтимиз тажриба далаларида чўл яйловларининг ҳосилдорлиги ва озуқа сифатини
кескин яхшилаш имкониятини берувчи чўл озуқабоп ўсимликларининг 15 дан ортиқ
истиқболли навлари мавжуд. Ушбу навлар чўлнинг қурғоқчил иқлимида ўсишга ва узоқ
йиллар давомида узлуксиз юқори ҳосил тўплаш хусусиятига эга. Шундай экан, ушбу
навларнинг уруғчилигини ташкил қилиш ва уларнинг уруғларини керакли миқдорларда
етиштириш ўта долзарб вазифалардан бири ҳисобланади
Ўзбекистонда қоракўлчилик йўналишидаги фойдаланиб келинаѐтган 17,5 млн
гектар яйловлар мамлакатимиз чўл чорвачилигининг асосий озуқа манбаи ҳисобланиб,
улардан йил бўйи фойдаланиш имконияти мавжуд. Аммо, қоракўлчилик яйловларининг
ҳозирги ҳолати соҳани барқарор ривожлантириш талабига жавоб бермайди. Чунки,
яйловлар ҳосилдорлиги паст бўлиб, қуруқ масса ҳисобида гектарига 1,5-3,0 центнердан
ортмайди. Бундан ташқари, чўл яйловлари ҳосилдорлиги об-ҳаво шароитлари билан
бевосита боғлиқ ва йил мавсумлари давомида кескин ўзгариб туради. Ёғин-сочин
миқдори кўп йилларда чўл яйловларининг ҳар гектари ўртача йилга қараганда икки
маротаба кўп озуқа берса, қурғоқчил йилларда бу кўрсаткич 3-5 маротабагача пасайиб
кетади. Кўп йиллик кузатишлар шундан далолат берадики, ҳар ўн йилда 3 йил ҳосилдор,
4 йил ўртача ҳосилли ва 3 йил кам ҳосилли йиллар такрорланади. Жорий 2023 йилда ҳам
йилнинг қурғоқчил келганлиги туфайли қоракўлчилик субъектларининг асосий қоракўл
қўйлари бошқа ҳудудларга ҳайдаб ўтиб парваришланмоқда. Бу чўпон-чўлиқлар учун
жуда катта ноқулайликларни келтириб чиқарса, ушбу соҳадаги субъектларнинг
иқтисодий томондан зарар кўришига олиб келади. Йилнинг бундай ноқулай келган
шароитида институтимиз илмий ходимлари томонидан Бухоро, Қашқадарѐ ва Самарқанд
7
вилоятларидаги яйловлар ҳолати атрофлича ўрганиб чиқилди ҳамда тегишли хулосалар
ва вазиятни юмшатиш борасидаги тавсиялар берилди.
Яйловлар ҳосилдорлиги ўсимлик қопламининг инқирози туфайли ўз потенциалига
нисбатан пасайиши кузатилмоқда. Ҳозирги кунда ўртача 9 млн. га яйловлар
ҳосилдорлиги 20 % га, 4 млн.га яйловда 30% га ва 2 млн га яйловда 40% га ва унданда
кўпроқ пасайиши кузатилган. Шундай экан, инқирозга учраган яйловлар ҳосилдорлигини
ошириш, адир яйловларининг фойдаланиш мавсумини узайтириш, яъни чорва қишлови
учун махсус кўп компонентли, юқори ҳосилли яйлов агрофитоценозларини яратиш чўлда
озуқа ишлаб чиқаришни интенсивлаштиришнинг самарали йўллари ҳисобланади.
Яйловларни фитомелиорациялаш орқали ҳосилдорлигини ошириш ўз навбатида
чўлнинг экстремал шароитларида ўсишга яхши мослашган (атмосфера ва тупроқ
қурғоқчилиги, субстратнинг шўрланиши, кескин континентал иқлим), юқори
озуқабоплик хусусиятига эга бўлаган ўсимлик турларини ѐввойи флорадан излаб топиш,
уларни маданийлаштиришнинг минтақавий технологияларини ишлаб чиқиш, маҳаллий
шароитларда ўсишга яхши мослашган истиқболли навларини яратиш, уларнинг
уруғчилигини ривожлантиришни тақозо этади.
Ўзбекистон ѐввойи флорасида тарқалган кўпалаб турлар қимматли озуқабоп
ўсимликлардир. Агарда ѐввойи флорада тарқалган ўсимлик турлари 3 000 турдан
ортиқлигини ҳисобга олсак, ҳанузгача ўрганилган 100 га яқин тур ва истиқболли деб тан
олинган 30 га яқин ўсимлик турларини бу йўналишдаги ишлар ҳали денгиздан томчи
эканлигига шубҳа йўқ ва ҳали Ўзбекистон табиий флораси яйловлар фитомелиорацияси
йўналишидаги интродукцион тадқиқотлар учун улкан манба бўлиб хизмат қилади.
Истиқболли
навлар
уруғчилиги
яйловларни
фитомелиорациялаш
чора-
тадбирларини кенг миқѐсларда йўлга қўйишда энг муҳим йўналиш ҳисобланади. Чунки,
истиқболли навларни етиштириш технологияларини ишлаб чиқишда уруғларнинг
биологик ва хўжаликбоп хусусиятларини чуқур билиш ўта муҳим. Шунингдек, уруғ
етиштиришнинг ўзига хос технологияларини ишлаб чиқмасдан туриб уруғчиликни йўлга
қўйиш ва уруғга бўлган эҳтиѐжни қондириш қийин.
Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, яйлов чорвачилигини ривожлантириш,
унинг самарадорлигини ошириш, яйловлар ҳосилдорлигини фитомелиорациялаш орқали
чўлда озуқа ишлаб чиқаришни интенсивлаштириш муаммоларини ҳал этишнинг илмий
асосларини яратиш мамлакатимизда чўл-озуқабоп ўсимликлари интродукцияси,
селекцияси ва уруғчилиги, истиқболли турларни маданийлаштириш, маҳаллий навларни
етиштириш, улар уруғчилигининг самарали технологияларини ишлаб чиқиш
йўналишларидаги илмий-тадқиқот ишларини янада ривожлантиришнинг зарурлигини
кўрсатади.
Бугунги кунда Қоракўлчилик ва чўл экологияси илмий-тадқиқот институтида чўл
озуқабоп ўсимликлар интродукцияси ва селекцияси, яйловлар мониторинги, озиқа ишлаб
чиқариш, уруғчилик ва уруғшунослик йўналишларидаги 4 та бўлимда илмий – тадқиқот
ишлари олиб борилмоқда. Бундан ташқари, Самарқанд, Навоий ва Бухоро вилоятларида
институтнинг махсус тажриба далаларида чўл озуқабоп ўсимликлар генофондини
сақланиши билан бирга уларнинг уруғчилиги борасидаги тадқиқот ишлари ўтказилиб
келинмоқда.
Айни пайтда Нитенс олабутасининг ―Одил‖ навини яратиш бўйича тайѐрланган
ҳужжатлар қишлоқ хўжалик экинлари навларини синаш давлат комиссиясига юборилган.
Бундан кўзланган асосий мақсад чўл яйловларининг унумдорлиги ва ҳосилдорлигини
ошириш ҳисобланади.
Маълумки, Оролнинг қуриши натижасида 3,5 млн. гектар чўл юзага келди ва
бундай ерлардан фойдаланишнинг энг самарали усули - яйлов чорвачилигини
8
ривожлантириш ҳисобланади, уни барқарор ривожлантиришнинг асосий омили эса
мустаҳкам озуқа заҳиралари яратиш заруриятини юзага келтиради. Институт олимлари
томонидан ―Орол денгизи қуриган туби шароитида чўл озуқабоп ўсимлик навларини
синаш, истиқболли тур ва навлар бирламчи уруғчилигини ташкил қилиш‖ мавзусидаги
амалий лойиҳа доирасида тадқиқотлар олиб борилмоқда.
Лойиҳани амалга ошириш натижасида Оролнинг қуриган тубида юзага келган оғир
экологик вазиятни яхшилаш, биохилма-хилликни ошириб, ушбу тупроқ-иқлим
шароитида гектаридан 10-15 центнер озуқа олиш имконини берувчи кўп компонентли
яйлов агрофитоценозларини яратишни таъминлайдиган озуқабоп ўсимлик навлари
танлаб олинади ва уларни парваришлашнинг агротехник тадбирлари ишлаб чиқилади.
УДК: 636.31:616
ҚОРАКЎЛ СОВЛИҚЛАР ВА ҚЎЗИЛАР САЛОМАТЛИГИНИ
АСРАШ - ДОЛЗАРБ МАСАЛА
Х.Б.Юнусов, Б.Бакиров, Н.Б.Рўзиқулов, О.Э.Ачилов
Самарқанд давлат ветеринария медицинаси, чорвачилик ва биотехнологиялар
университети
Аннотация.
Мақолада республикамиз шароитларидаги қоракўл совлиқлар ва
қўзиларнинг модда алмашинуви бузилиши ҳамда ошқозон-ичак касалликларининг асосий
сабаблари, даволаш ҳамда олдини олиш чоралари бўйича СамДВМЧБУ олимлари
томонидан олиб борилаётган тажриба натижаларининг таҳлили берилган.
Аннотация.
В статье приводится анализ результатов научных исследований
проведённых учеными СамГУВМЖБ по этиологии и лечебно-профилактических мер
основных болезней нарушений метаболизма и желудочно-кишечной патологии у
каракульских овцематок и ягнят в условиях нашей республики.
Калит сўзлар:
Қоракўл совлиқ, қоракўл қўзи, модда алмашинувининг бузилишлари,
кетонурия, алиментар дистрофия, диспепсия, тўйимсиз озиқлантириш, лизуха, диарея,
антикетоген ва диареяга қарши воситалар, умумий профилактика.
Ключевые слова:
Каркульские овцематки, каракульские ягнята, нарушения обмена
веществ, кетонурия, алиментарная дистрофия, диспепсия, неполноценное кормление,
лизуха, диарея, антикетогенные и противодиарейные средства, общая профилактика.
Кириш.
Ўзбекистон Республикасида чорвачиликни жадал ривожлантириш асосида
аҳолининг чорвачилик маҳсулотларига бўлган талабини қондиришни янада яхшилашга
қаратилган аграр ислоҳотларнинг амалга оширилишида, хусусан Ўзбекистон
Республикаси Президенти томонидан 2020-йил 29-январда қабул қилинган ПҚ-4576-
сонли «Чорвачилик тармоғини давлат томонидан қўллаб-қувватлашнинг қўшимча чора-
тадбирлари тўғрисида»ги қарорининг ижросини таъминлашда, шунингдек, ички бозорни
сифатли ва етарли миқдордаги чорвачилик маҳсулотлари билан тўлдириш ва озиқ-овқат
хавфсизлигини таъминлаш бугунги асосий
муаммолардан бири бўлиб қолмоқда [1].
Мавжуд адабиѐт маълумотларининг таҳлили шуни кўрсатадики, Республикамиздаги
қўйчилик хўжаликларида парваришланаѐтган совлиқлар орасида модда амашинуви
касалликлари жуда кенг тарқалган бўлиб, бундай совлиқлардан туғилган қўзилар энг
биринчи навбатда диспепсия ва кейинчалик эса рахит ва бронхопневмония касаликлари
билан касалланадиган бўлиб қолади. Республикамиз чорвачилигига жуда катта
иқтисодий зарар кўрсатиб келаѐтган бундай касалликлар, хусусан уларнинг асосий
366
М U N D А R I J А
1
Ҳайитов Э.Ш.
Яйловлардан самарали фойдаланиш–бугунги кун
талаби
3
2
Шаптаков Э.С.
Ўзбекистонда чўл чорвачилиги, экологияси,
долзарб муаммолари
5
3
Юнусов Х.Б., Бакиров Б., Рўзиқулов Н.Б., Ачилов О.Э.
Қоракўл совлиқлар ва қўзилар саломатлигини асраш-долзарб
масала
8
4
Шаптаков Э.С., Хатамов А.Х., Кличев З.С.
Илмий салоҳиятни
ошириш – малакали мутахассис тайѐрлашнинг асоси
13
5
Ахмадалиева
Л.Х.,
Шаптаков
Э.С.,
Попова
В.В.
Коммерциализация объектов интеллектуальной собственности в
НИИ каракулеводства и экологии пустынь
16
I. CHO‘L CHORVACHILIGINI RIVOJLANTIRISHNING
SELEKSION VA GENETIK MUAMMOLARI
VA YECHIMLARI
6
Xatamov A.X.
Global iqlim oʻzgarishi sharoitida qorakoʻl qoʻylarini
urchitishning ahamiyati
20
7
Aripov U.X., Axrorova G.T., Urinboyeva M.M., Imomov X.N.
Bobotog„ suri xo„jaligidagi qorako„l qo„ylarining biologik va
mahsuldorlik xususiyatlari
23
8
Газиев
А., Фазилов У.Т., Маматов Б.С.
Қизилқум шароитида
қора рангли қоракўл қўйлари ирсиятини ўрганиш натижалари
26
9
Xatamov A.X.
Qumli choʻl va adir sharoitida qorakoʻl qoʻchqorlari va
sovliqlarining tirik vazn oʻzgaruvchanligi
29
10
Маматов Б.С., Газиев А., Болтаев А.Ж.
Сур рангли қоракўл
қўйларининг наслий хусусиятларини ўрганиш натижалари
31
11
Aripov U.X., Abduzoirova D.Yu.,
Alimova M.A.
Buxoro sur
qorako„l qo„zilarining tirik vazn koʻrsatgichlarining gul tiplariga
bogʻliqligi
34
12
Abduzoirova D.Yu.,
Bazarov
S.R.
Turli juftlash variantlarida olingan
qoraqalpoq sur qorako„l qo„zilarida rang tekisligi
37
13
Исмоилова М.М., Кличев З.С.
Серпушт типдаги қоракўл
қўйлари авлодларида қоракўл терилар ўлчами ва вазнининг
ўзгариши
39
14
Turanov M.X., Gaziev A., Mamatov B.S.
Turli rangbaranglikdagi
sur qorako„l qo„zilarida rangbaranglikning ifodalanishi
41
15
Turanov M.X., Boltaev A., Yarmanov M.
Olmos va kumushsimon
rangbaranglikdagi sur qorako„l qo„zilarida gullarning joylashish rasmi
va mustahkamligi
43
16
Шаптакова Л.Э., Газиев А.
Муборак завод типидаги қора рангли
қоракўл қўйлари ирсиятини гулларнинг узунлиги бўйича баҳолаш
46
