XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
440
TENEWDIŃ SEMANTIKALIQ TIPLERI
Usenova G.A.
Nukus, Uzbekistan
NMPI, Gumanitar hám social pánlerdi aralıktan oqıtıw kafedrası docenti
Obrazlı teńewlerdiń mazmunı sintaksislik baylanıslar hám olardı qollanıwdıń
jiyiligi menen anıqlanadı. Teńew komponentleri arasındaǵı mánilik baylanıslardı tolıǵı
menen izertlew tek ǵana obrazlı teńewler semantikasın izertlew arqalı júzege keledi
[1,18].
Málim bolǵanınday, bul leksikalıq stilistikalıq usıldıń hárqıylı yamasa kóbinshe
mazmunı biri-birinen júdá alıs bolǵan semantikalıq toparlardaǵı qubılıslardıń eki túsinigi
(bul teńewlerdiń obrazlılıǵın hám informativliligine járdem beredi) qandaydir bir ulıwma
belgi boyınsha salıstırıladı. Teńew temasın hám teńew obrazın bildiriwshi sózler
ózleriniń tuwrı leksikalıq mánisinde qollanıladı, olar sanada eki salıstırılıp atırǵan
túsiniklerdi birlestiriwge kesent etpey, ǵárezsizligin saqlap qaladı. Lekin, ádettegi
obrazdan aldıńǵı tema tek obrazǵa ótemen degenge shekem óziniń tolıq mánisinde qabıl
etiledi. Obrazǵa ótken jaǵdayda, obraz temaǵa onıń mánisinen bólekleniwshi birneshe
belgilerdi qosıp qoyadı. Obrazdıń belgilerin temanıń ayırım hálsiz belgileri menen
almastırıw júzege keledi. Yaǵnıy, salıstırıwdıń ekinshi bólimin qurawshı obraz oqıwshı
tárepinen keyinrek qabıl etiledi, hám sol waqıttıń ózinde ol birinshi túsinikti jasırıp, ózine
baǵındırıp qoyadı. Sol sebepli eki túrli túsinik qabıllanıw barısında belgili dárejede biri-
biri menen sáykeslenip, bir semantikalıq kompleks sıpatında qabıl etiledi. Komparativ
troplardı izertlewdegi semantikalıq jantasıw metaforanı bir semantikalıq pútinlik
sıpatında túsiniw múmkinligin kórsetti, al tenewlerge baylanıslı hár qıylı kóz qaraslar bar.
Bir koncepciya boyınsha tek ǵana metafora kontekstte jańa mazmundı júzege keltiredi, al
teńew sóylewde tek shártli mánislerdi júzege keltiredi, solay etip, teńewge kiriwshi
sózlerdiń mánisi túrlenbeydi, al sol tildegi berilgen mániske sáykes keledi [2, 78].
Obrazlı teńewdiń semantikalıq tallawında teńewdiń payda etken jańa mazmunın
ajıratıw hám teńewdiń temaǵa qosqan belgisi yamasa belgiler kompleksin tallaw maqset
etiledi. Lekin belgiler kompleksin tolıǵı menen tallaw birqansha qıyınshılıqlardı
tuwdıradı, sebebi, birinshiden, metaforalıq uqsatıwlar nátiyjesinde obrazda sózlik
definiciyalarında kórsetilmegen belgileri aktuallasıp ketedi; ekinshiden, bul belgilerdi
ajıratıp alıwdıń ózi impulsiv halda hám kóbinese qabıllawshı yamasa oqıwshınıń
tezaurusınan ǵárezli boladı.
I.V. Shen’ko belgilerdi ajıratıp alıw processin tómendegishe súwretleydi. Sóylew
adresatı anıqlanıwshıǵa tiykarǵı anıqlanıwshı belgini belgilep qoyadı. Teńewdiń belgili
bir bólegi payda bolıwshı belgiler kompleksin simvollastıradı – semantikalıq jańa
shólkemlesiwshi, onıń bildiriw jobası hám ulıwma salıstırıw til sistemasına kirgizilmegen
boladı. Tema hám obraz mánislerin semantikalıq tallaw ushın olar ulıwma kategoriyalıq
belgileriniń (grammatikalıq hám semantikalıq markerler) shınjırlı tártibine bóleklenedi
hám kóbirek jeke individual’ belgilerge (semantikalıq ózgeshelikler) ajıratıladı [3]
Joqarıda keltirilgenindey, tenewler strukturalıq tipi boyınsha ápiwayı hám
keńeyttirilgen boladı. Salıstırılıp atırǵan predmetlerdiń tek bir ǵana belgisin kórsetiwshi
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
441
teńewler ápiwayı dep ataladı. Ápiwayı teńewler sintaksislik qurılısı boyınsha ápiwayı
hám qospa gáplerde keltiriliwi múmkin. Máselen:
1. She was like a tigress ready to jump at me. (O’Brian)
2. She looked at him as uncomprehendingly as a mouse might look at a gravestone.
(O’Brian).
Salıstırılıp atırǵan predmetlerdiń birneshe belgilerin kórsetiwshi tenewler
keńeyttirilgen teńewler dep ataladı. (sustained or prolonged similes). Ápiwayı hám
keńeyttirilgen teńewlerdiń analizi birdey ótkeriledi, yaǵnıy, semantikalıq analiz metodı
qollanıladı. Keńeyttirilgen teńewlerde tema hám obraz semantikalıq bloklar sıpatında
qarastırılıp, olardıń orayı sıpatında tayanısh sózler belgilenedi. Máselen: The tulip-pebs
across the road foamed like throbbing rings of fire. (W.S. Maugham)
Belgileri:
Tema: Obraz:
1. konkret 1. konkret
2. kóplik 2. kóplik
3. janlı 3. janlı
4. anıq 4. anıq
5. urıw, soǵıw 5. urıw, soǵıw
6. dáreje 6. dáreje
7. anıqlıq dárejesi 7. anıqlıq dárejesi
8. soǵıw dárejesi 8. soǵıw dárejesi joqarı
9. forma 9. nadurıs forma
10. jaylasıwı 10. jaylasıwı tártipsiz
Kórsetilgen 6,7,8,9 belgiler tek ulıwma túrinde berilgen, olar temanıń tek ǵana
ózgeriwshi hám qosımsha sıpatlamalarına sáykes keledi hám júdá anıq, intensivliktiń
joqarı dárejesine sáykes toltırıladı. Obrazlı teńewlerdiń ótkerilgen semantikalıq analizi
tenew hám metaforalardıń uqsaslıǵı haqkındaǵı qaǵıydalardı tastıyıqlaydı.
Obrazlı teńew anıqlanıwshı belgige (temaǵa) yaki belgiler jıyındısına mazmunnan
anıqlap atırǵan (obrazdan) bóleklenip atırǵan mánisti qosıp qoyadı. Tema mánisiniń
modifikaciyası júzege keledi: eski belgiler áste joytıladı hám jańa belgiler qosıladı.
Mazmunı boyınsha teńewler óshken (joq qılınǵan) (trite) hám original (genuine) boladı.
Teńewler sóylewde qayta-qayta tákirarlanıwı múmkin, ol júdá kóp qollanılǵanlıǵı sebepli
bilinbey óship ketiwi múmkin.
Inglis tilindegi óship ketken teńewlerde dawıssız seslerdiń jiyi tákirarlanıwı,
yaǵnıy alliteraciya baqlanadı. Júyi bilinbey óship ketken teńewlerge mısallar keltireyik:
1.
“It was mournful that her tears began to flow… they flew down like rain”.
(Ch.Dickens).
2.
“He sat as still as a stone” (M.Twain).
3.
She was obstinate as a mule, always had been, from a child. (J.Galsworthy).
Inglis tilindegi original teńewlerdi karastırıp óteyik:
1.
Gennie was left alone, but like the wood-dove, she was a voice of sweetness in the
summer time (Th. Dreiser).
2.
Without love she was like a rudderless boat on an endless sea, and he knew it.
(Th.Dreiser).
XXI CENTURY RENAISSANCE IN THE PARADIGM OF SCIENCE,
EDUCATION AND TECHNOLOGY INNOVATIONS
442
3.
He broke from his dramatic attitude and struck out in a fierce stride across the
narrow chamber, turning like caged animal. (Th. Dreiser).
4.
He wore a grey double-breasted waistcoat, and his eyes gleamed like raisins. (Gr.
Greene).
5.
Look at the moon. How strange the moon seems: she is like a woman rising from a
tomb. She is like a dead woman. (O.Wilde).
Original teńewlerde tek avtorǵa tiyisli bolǵan haqıyqatlıqtı jeke qabıllaw ayqın
kórinedi, sol sebepli teńewler belgili dárejede jazıwshınıń individual stiliniń
ózgesheliklerin belgili dárejede sáulelendiredi.
Joqarıda aytılǵanlardan mınaday juwmaq jasawǵa boladı: obrazlı teńew bir pútin
semantikalıq kompleks bolıp, ol óz mánisine iye boladı, bul mánis tema hám obrazdıń
ayırımlanǵan jaǵdayındaǵı sózlik mánisinen kelip shıqpaydı, sebebi bul jerde usı dúzilis
komponentleriniń óz-ara baylanısıwındaǵı quramalı processler nátiyjesinde mazmunnıń
keńeyiwi, tolısıwı júzege keledi.
Ulıwma, teńew de metafora sıyaqlı komparativ troplar qatarına kiredi. Olardıń
arasındaǵı ayırmashılıq dúzilisinde bolıp tabıladı. Teńew – sintaksislik jaqtan
bólekleniwshi konstrukciya, al metafora bóleklenbeydi, ol kontekstten tıskarı mánige iye
bolmaydı.
Kórkem teksttegi teńewlerdiń hár qıylı strukturalıq tipleriniń tillik mexanizmlerin
úyreniw bul stilistikalıq usıldıń tillik tábiyatın, funkciyasın hám basqa da ózgesheliklerin
anıqlawǵa múmkinshilik tuwdıradı.
ÁDEBIYATLAR DIZIMI:
1.
Kuxarenko V.A. Individual’-kórkem stil’ hám onı izertlew. Kiev-Odessa, 1980.
2.
Lotman YU.M. Kórkem teksttiń strukturası. Moskva, 1970.
3.
Shen’ko I.V. Sintaksis hám obrazlı teńewdiń semantikası. Filol.ilim. kand. diss.
avtoref. Leningrad, 1982.
4. Usenova G.A. The Image of Mother in Karakalpak Literary Discourse //JETT. – 2023.
– Т. 14. – №. 3. – С. 237-244.
5. Усенова Г.А. ЛИНГВОСТИЛИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ КОНЦЕПТА «АНА» В
КАРАКАЛПАКСКОМ ХУДОЖЕСТВЕННОМ ДИСКУРСЕ //МЕЖДУНАРОДНЫЙ
ЖУРНАЛ ИСКУССТВО СЛОВА. – 2020. – Т. 3. – №. 2.
