Noyabr, 2025-Yil
140
HUQUQIY ONG VA HUQUQIY MADANIYATNING SHAKILLANISHIDA,
OILANING RO‘LI
To‘lanboyev Islombek Ilhomjon o‘g‘li
Farg‘ona yuridik texnikumi
“Sud-huquqiy faoliyat” yo‘nalishi 2-bosqich 43-24-guruh o‘quvchisi.
Odilova Bahora Muzaffarjon qizi
Farg‘ona yuridik texnikumi
“Sud-huquqiy faoliyat” yo‘nalishi 2-bosqich 43-24-guruh o‘quvchisi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17584371
Annotatsiya.
Ushbu maqola huquqiy ong va huquqiy madaniyatni rivojlantirish uning
huquqiy asoslarini yaratish, jamiyatda fuqarolar ayniqsa yosh avlodning huquqiy bilim va
koʻnikmalarini shakllantirishga qaratilgan ishlar haqida. Qolaversa huquqiy ong va huquqiy
madaniyatning shakllari, ularni vazifalari keltirib oʻtilgan.Oʻzbekiston Respublikasida
fuqarolarning huquqiy ong va madaniyatini oshirishga qaratilgan amaliy chora tadbirlar
keltirib oʻtilgan.
Kalit soʻzlar:
Huquq, madaniyat, huquqiy ong, jamiyat, guruh, shaxs, fuqarolik jamiyati,
demokratiya, qonun, ijyimoiy-iqtisodiy, islohot, siyosat, shaxsiy mafaat.
Аннотация
. В данной статье рассматриваются вопросы развития правового
сознания и правовой культуры, создания их правовых основ, а также работы,
направленные на формирование у граждан, особенно у молодёжи, правовых знаний и
навыков. Кроме того, приведены формы и функции правового сознания и правовой
культуры. Также отражены практические меры, предпринимаемые в Республике
Узбекистан по повышению правового сознания и правовой культуры граждан.
Ключевые слова
: право, культура, правовое сознание, общество, группа, личность,
гражданское общество, демократия, закон, социально-экономические, реформа,
политика, личный интерес.
Annotation
. This article discusses the development of legal awareness and legal culture,
the establishment of their legal foundations, and the efforts aimed at forming legal knowledge
and skills among citizens, especially the younger generation. It also presents the forms and
functions of legal awareness and legal culture. In addition, the article highlights the practical
measures implemented in the Republic of Uzbekistan to enhance the legal awareness and legal
culture of citizens.
Keywords
: law, culture, legal awareness, society, group, individual, civil society,
democracy, legislation, socio-economic, reform, policy, personal interest.
KIRISH
Mamlakatimizda istiqlolning dastlabki yillaridan boshlab huquqiy davlat va fuqarolik
jamiyati barpo etishning asosiy sharti sifatida xalqimizning huquqiy bilimi va madaniyatini
yuksaltirish, huquqshunos kadrlar tayyorlash tizimini tubdan yaxshilash, qabul qilingan qonun va
qarorlarning mazmun-mohiyatini aholiga chuqur anglatishga katta eʻtibor qaratilib kelinmoqda.
Bugungi kunda fuqarolik jamiyatini shakllantirish jarayonida huquqiy madaniyatni
yuksaltirishga erishish, tom ma’noda huquqiy ongni yuksaltirish davr talabiga aylandi.
Noyabr, 2025-Yil
141
Fuqarolarda yuksak huquqiy tafakkur shakllanmas ekan, turli xil nomutanosibliklar kelib
chiqaveradi. Huquqiy madaniyatni shakllantirish va shu orqali qonun ustuvorligiga erishish
nafaqat jamiyatning, balki oʻsib kelayotgan yoshlar uchun ham qimmatlidir. Huquqiy davlat,
fuqarolik jamiyati qurishning zarur sharti qonunlarga soʻzsiz itoat etishdir.
Mamlakatimizda yosh avod tarbiyasi davlat siyosati darajasiga koʻtarilgan. Shuningdek,
ularni qonunlarga hurmat ruhida tarbiyalash ham muhim vazifalar sirasiga kiradi. Huquqiy
demokratik davlat qurishda oʻsib kelayotgan yosh avlodning huquqiy bilimlarni mukammal
egallaganligi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Mukammal ta’lim-tarbiya olgan avlod hech
qanday huquqbuzarlik yoki jinoyatlar koʻchasiga kirmaydi. Shuningdek, turli yot gʻoyalar
ta’siriga tushmaydi.
ASOSIY QISM
Huquqiy ong va huquqiy madaniyat — shaxs va jamiyatning huquqiy tizimga nisbatan
bo'lgan munosabatlaridir. Ushbu tushunchalar, insonlarning qonunlar va huquqlarini anglashida,
shuningdek, ijtimoiy hayotda qanday muomala qilish kerakligini bilishida muhim ahamiyatga ega.
Oilaning bu jarayondagi roli esa, alohida e'tiborga molikdir. Oila, shaxsning birinchi ta'lim
muassasasi sifatida, huquqiy ongni shakllantirishda va huquqiy madaniyatni rivojlantirishda asosiy
o'rin tutadi.
Huquqiy ong
— shaxsning huquqiy tizim, qonunlar va ularning ahamiyati to'g'risidagi
tushunchasi, shuningdek, o'z huquqlari va majburiyatlarini anglashidir. Bu, shaxsning huquqiy
masalalar bo'yicha fikr yuritishi va qarorlar qabul qilishi uchun zarur bo'lgan bilim va
ko'nikmalardir.
Huquqiy madaniyat
esa, jamiyatda huquqiy normalarning qabul qilinishi, hurmat qilinishi
va ularga amal qilinishi bilan bog'liqdir. Huquqiy madaniyat, shuningdek, jamiyatda qonunlarga
bo'lgan umumiy munosabatni ifodalaydi. Huquqiy madaniyat yuqori bo'lgan jamiyatlarda
qonunlarga amal qilish, ijtimoiy tartib va barqarorlik yuqori darajada bo'ladi.
Oilaning huquqiy ong va madaniyatni shakllantirishdagi roli bir qator jihatlarda namoyon
bo'ladi:
1.
Ta'lim va Tarbiya
: Oila, bolalar uchun birinchi ta'lim muassasasi hisoblanadi. Bolalar
oilada huquqiy normalar, axloqiy qadriyatlar va ijtimoiy mas'uliyatlarni o'rganadilar. Oila a'zolari
o'zaro munosabatlarda qonunlarga amal qilishlari, bolalarga huquqiy tushunchalarni o'rgatadi.
2.
O'ziga Xos Misol
: Oila a'zolari o'zaro munosabatlarda qanday muomala qilishlari
bolalarga misol bo'ladi. Agar ota-onalar qonunlarga amal qilishsa va ijtimoiy mas'uliyatni his
qilsalar, bolalar ham ularni o'rganadilar. Bu, ularda huquqiy ongni shakllantiradi.
3.
Huquqiy Muammolarni Hal Qilish
: Oila ichidagi muammolar va ularni hal qilish
jarayonlari bolalarga huquqiy tushunchalarni o'rgatadi. Masalan, nizolarni tinch yo'l bilan hal
qilish, huquqiy maslahat olish va o'z huquqlarini talab qilish kabi ko'nikmalar oilada shakllanadi.
4.
Ijtimoiy Qadrlar
: Oila, shaxsning ijtimoiy qadriyatlarini shakllantirishda muhim rol
o'ynaydi. Oila ichida olingan ta'lim va ko'nikmalar, jamiyatda huquqiy madaniyatning
rivojlanishiga yordam beradi.
5.
Jamiyatda Kattaroq Ta'sir
: Oila, shaxsning huquqiy ongini shakllantiribgina qolmay,
balki jamiyatning huquqiy madaniyatini ham belgilaydi. Oila ichida olingan ta'lim va ko'nikmalar
jamiyatda huquqiy normalarning hurmat qilinishiga olib keladi.
Noyabr, 2025-Yil
142
Huquqiy ong va huquqiy madaniyatning shakllanishida oilaning roli juda muhimdir. Oila,
shaxsning birinchi ta'lim muassasasi sifatida, huquqiy tushunchalar va qadriyatlarni o'rgatishda
asosiy vazifani bajaradi. Oilada olingan ta'lim va etika, shaxsning huquqiy ongini rivojlantirishda
muhim omil hisoblanadi va bu, o'z navbatida, jamiyatda huquqiy madaniyatni shakllantirishga
xizmat qiladi. Shunday qilib, oilaning ahamiyatini inkor etish mumkin emas, chunki u huquqiy
ong va madaniyatning asosiy manbai hisoblanadi.
Yurtimizda huquqiy demokratik davlat barpo etish va fuqarolik jamiyatini shakllantirish
borasida keng koʻlamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Jumladan Oʻzbekiston Respublikasi
Prezidentining 2019-yil 9-yanvardagi PF-5618- sonli “Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy
madaniyatni yuksaltirish tizimini tubdan takomillashtirish toʻgʻrisida»gi farmoni qabul qilindi.
Aholining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirishga doir ishlar
samaradorligini yanada takomillashtirish, fuqarolarning ijtimoiy-siyosiy oʻzgarishlar bilan uygʻun
ravishda huquqiy bilimlarini oshirib borishning zamonaviy usullarini joriy etish, shuningdek,
aholini, ayniqsa, yoshlarni zararli axborotlardan himoya qilish boʻyicha mustahkam huquqiy
immunitetni shakllantirish maqsadida:
1.
Quyidagilar jamiyatdahuquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirishning asosiy
vazifalari etib belgilandi:
aholiga mamlakatimizda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, qabul
qilinayotgan qonun hujjatlari va davlat dasturlarining mazmuni va mohiyatini izchil yetkazish
tizimini shakllantirish, fuqarolar ongida
“Jamiyatda qonunlarga hurmat ruhini qaror
toptirish ‒ demokratik
huquqiy davlat qurishning garovidir!”
degan hayotiy gʻoyani mustahkamlash;
jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirishda, eng avvalo, ta’lim-
tarbiyaning tizimli va uzviy ravishda olib borilishiga alohida eʻtibor qaratish, maktabgacha ta’lim
tizimidan boshlab, aholining barcha qatlamlariga huquqiy ong va huquqiy madaniyatni chuqur
singdirish,
shaxsiy manfaatlar hamda jamiyat manfaatlari oʻrtasidagi muvozanatni saqlash
gʻoyalarini
keng targʻib qilish;
yosh avlod ongiga huquq va burch, halollik va poklik tushunchalarini hamda odob-
axloq normalarini chuqur singdirib borish, Konstitutsiyaning muhim jihatlarini ularga bolaligidan
boshlab oʻrgatish;
aholi oʻrtasida huquqiy madaniyatni shakllantirish boʻyicha huquqiy- ma’rifiy
tadbirlarni xalqimiz tarixi, dini, milliy qadriyatlarini oʻrgatish bilan uygʻun holda tashkil
qilish, shuningdek, har bir fuqaroda davlat ramzlari bilan faxrlanish tuygʻularini shakllantirish
orqali mamlakatga daxldorlik, vatanparvarlik hissini kuchaytirish;
davlat xizmatchilarining huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini yuksaltirib borish, ularda
korrupsiya va boshqa huquqbuzarliklarga nisbatan murosasizlik munosabatini shakllantirish;
davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, shu jumladan, huquqni muhofaza qiluvchi
organlar hamda fuqarolik jamiyati institutlarining manzilli huquqiy targʻibotni amalga oshirish
borasidagi oʻzaro hamkorligini mustahkamlash;
jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni oshirishga doir tadbirlarni tashkil etishda
ijtimoiy sheriklik prinsiplaridan keng va unumli foydalanishni tizimli asosda yoʻlga qoʻyish;
ommaviy axborot vositalarining huquqiy axborot bilan ta’minlashdagi rolini oshirish,
Noyabr, 2025-Yil
143
huquqiy targʻibotning innovatsion usullaridan keng foydalanish, shu jumladan, veb-
texnologiyalarni qoʻllashni kengaytirish;
yuridik ta’limni takomillashtirish, shuningdek, yuridik kadrlarni tayyorlash, qayta
tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini rivojlantirish;
jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirishning ilmiy asoslarini chuqur
tadqiq etish.
2.
“Yuksak huquqiy madaniyat — mamlakat taraqqiyoti kafolati”
degan
konseptual gʻoya asosida aholining barcha qatlamlari huquqiy savodxonlikka erishishlari, yuksak
darajadagi huquqiy ongga ega boʻlishlari hamda huquqiy bilimlarini kundalik hayotda qoʻllay
olishlari uchun tizimli va keng qamrovli huquqiy targʻibot tadbirlarini tashkil qilish davlat
organlari va tashkilotlarning ustuvor vazifalaridan biri etib belgilansin.
3.
Belgilab qoʻyildiki, jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni yuksaltirish
“shaxs — oila — mahalla — ta’lim muassasasi — tashkilot — jamiyat”
prinsipi boʻyicha
tizimli va uzviy tashkil etiladi.
Huquqiy davlatning eng muhim belgilaridan yana biri — qonun ustuvorligini ta’minlash
va yuksak darajadagi huquqiy ong va madaniyatga ega boʻlgan barkamol avlodni tarbiyalash
mazkur islohotlarning oʻzagini tashkil etadi. Jamiyatda huquqiy ong va huquqiy madaniyatni
yuksaltirish, mamlakatimiz aholisi va yoshlari ongida qonunlarga hurmat ruhini singdirish
masalalari juda muhim. Inson oʻzini huquqiy jihatdan yetuk, bilimli deb hisoblashi uchun
birinchi navbatda unda jamiyatda oʻrnatilgan huquq normalariga nisbatan hurmat ruhi
shakllangan boʻlishi lozim. Oʻtgan yillar mobaynida oʻtkazilayotgan islohotlarning qonuniy
zamiri yaratildi. Ijtimoiy- siyosiy hayotning huquqiy asoslari izchillik bilan mustahkamlandi.
Vatanimizning rivojlanishi va islohotlarning muvaffaqiyati koʻp jihatdan xalqning
xuquqiy ongi hamda madaniyati darajasiga bogʻliq. Yuksak huquqiy madaniyat demokratik
jamiyat poydevori hamda huquqiy tizim yetukligining ifodasidir. U jamiyatdagi hayotiy
jarayonlarga faol ta’sir koʻrsatuvchi, fuqarolarning barcha ijtimoiy guruhlarning jipslashuviga
koʻmaklashuvchi, jamiyatning yaxlitligi hamda batartibligini ta’minlovchi omildir.
Huquqiy ong - bu qonunga, davlat organlari faoliyatiga, shuningdek, shaxslarning
huquqiy tartibga solish sohasida sodir etilgan harakatlariga munosabatni ifodalovchi gʻoyalar,
gʻoyalar, his-tuygʻular, his-tuygʻular yigʻindisidir. Huquqiy ongning ijtimoiy ong shakli
sifatidagi oʻziga xosligi uning odamlarning ijtimoiy va individual hayotining intellektual ifodasi
ekanligida namoyon boʻladi. Huquqiy ong huquq tizimining quyidagi elementlari bilan
chambarchas bogʻliq: huquqiy normalar, huquqiy tamoyillar, huquqiy munosabatlar, huquq
ijodkorligi jarayonlari va boshqalar.
Huquqiy madaniyat - huquqiy ongni amalga oshirish. Boshqacha qilib aytganda, huquqiy
madaniyat - bu huquq ijodkorligi faoliyati natijalarida (qonunlarning sifati va asosliligi), huquqni
qoʻllash jarayonida (huquqni muhofaza qilish va huquqni muhofaza qilish organlari
xodimlarining xulq-atvor madaniyati) ifodalangan obʻektivlashtirilgan huquqiy ongdir. ), yuridik
institutlarning (sud, prokuratura va boshqalar) faoliyatida, shuningdek, oddiy fuqarolarning xatti-
harakatlarida.
Huquqiy madaniyatning turlari uning tashuvchisiga qarab ajratiladi:
1)
Jamiyatning huquqiy madaniyati;
Noyabr, 2025-Yil
144
2)
Guruhning huquqiy madaniyati;
3)
Shaxsning huquqiy madaniyati.
Jamiyatning huquqiy madaniyati
- bu butun jamiyatning huquqiy faolligi va ong
darajasini bildiruvchi umumiy madaniyatning ma’lum bir qismi. Keng ma’noda jamiyatning
huquqiy madaniyatini ma’lum bir davr uchun toʻplangan barcha huquqiy bilim va tajribalar
yigʻindisi sifatida belgilash mumkin.
Jamiyat huquqiy madaniyatining rivojlanish darajasini koʻrsatuvchi koʻrsatkichlar:
Qonunchilikning rivojlanish darajasi
Huquqiy normalarni talqin qilish sifati
Aholining huquqiy faoliyati
Huquqiy bilimlarga talab darajasi va mavjudligi
Huquq normalarida umuminsoniy va milliy tamoyillarning oʻzaro bogʻliqligi
Qonun hujjatlari talablariga subyektlar tomonidan rioya qilish darajasi
Ijtimoiy guruhning huquqiy madaniyati
- bu ma’lum bir ijtimoiy guruhning
huquqiy ongi va huquqiy xulq-atvori darajasining holati.
Ijtimoiy guruhlarning huquqiy madaniyati quyidagi xususiyatlar bilan ajralib turadi:
Qonunchilik va qonunchilikni bilish
Qonunga rioya qilish
Kerakli narsalarni bajarish qobiliyati huquqiy hujjatlar
Xalq va qonun tomonidan berilgan kuchdan foydalanish qobiliyati
Fuqarolarning huquqiy tarbiyasi
Shaxsning huquqiy madaniyati
- bu yakka shaxs, shaxs madaniyati. U quyidagi
elementlardan iborat:
Qonunni bilish va tushunish
Qonunga rioya qilish va qonuniy inson xatti-harakati
Huquqiy xulq-atvor darajasi
Huquqiy psixologiya va mafkura
Shaxs va guruhning huquqiy madaniyati sifati va darajasini quyidagi mezonlar orqali
baholash mumkin:
Huquqiy ong va ta’lim darajasi
Huquqiy ongning sifat xususiyatlari
Amaliy xulq-atvorning sifat xususiyatlari, uning qonuniyligi va foydalilik darajasi.
XULOSA
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, “Jamiyatda qonunlarga hurmat ruhini qaror
toptirish - demokratik huquqiy davlat qurishning garovidir!”. Shunday ekan, qonunlarning
samarali ishlashi uchun fuqarolarning huquqiy ongini, huquqiy madaniyatini, huquqiy
mafkurasini yuksaltirish juda muhim. Aholining barcha tabaqalari, ayniqsa yosh avlodning
huquqiy bilim saviyasini yuqori darajaga koʻtarish bilan biz qonun buzilishlari, adolatsizliklar,
jinoyatlarning oldini olgan boʻlamiz. Zero, har bir fuqaro iqtisodiy va siyosiy islohotlar jadal
oʻtkazilayotgan hozirgi davrda qayerda ishlamasin, xizmat qilmasin, oʻqimasin, har qadamda
huquqiy bilimga ehtiyoj sezishi tayin.
Noyabr, 2025-Yil
145
Zamonaviy davrda insonlarning huquqiy ongi va huquqiy madaniyatini barqaror
rivojlanish yoʻliga olib chiqish uchun huquqiy ongning umumiy darajasini koʻtarish
fuqarolarning huquqiy nigilizimini engishga qaratilgan chora-tadbirlarni qabul qilish va amalga
oshirish zarurati va ehtiyojini keltirib
chiqaradi. Biz jamiyatda qonun va qonunga hurmat har bir insonning shaxsiy ishonchiga
aylanishi uchun harakat qilishimiz zarur.
Huquqiy jamiyatda bosqichma-bosqich shakllanib boradigan shaxsning ehtiyojlari va
manfaatlarini maqsadga muvofiq ravishda shakllantirish, qonun ustuvorligini va qonuniylikni
mustahkamlashning samarali vositalaridan biri sifatida ushbu tadbirlar orasida huquqiy
madaniyat va huquqiy ong, huquqiy ta’lim alohida oʻrin tutishi kerak. Huquqiy tarbiyaning
maqsadi qonunlarga hurmatni shakllantirish boʻlishi kerak.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “O‘zbekiston”, 2023 y.
2.
Davlat va Huquq nazariyasi: O.Qoriyev 2018-yil
3.
Mamuriy huquq: B.Musayev, D.Artikov, B.Qosimov 2020-yil
4.
5.
