ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
305
INGLIZ VA O‘ZBEK TILLARIDA HAYOT VA O‘LIM MAZMUNLI
FRAZEOLOGIK BIRLIKLARNING LINGVOMADANIY TAHLILI
Jumayev Begali Xudoymurodovich
Termiz davlat universiteti
https://doi.org/10.5281/zenodo.7789633
Annotatsiya.
Ushbu maqolada frazeologik birliklarning o‘rganilish tarixi, shakllanishi,
frazeologik birliklarning lingvomadaniyatdagi o‘rni, ularning semantik xususiyatlari, hayot va
o‘lim mazmunli frazeologik birliklar chog‘ihtirma planda faktik misollar asosida tahlilga
tortilgan
.
Kalit so‘zlar:
frazeologizm, frazeologiya, o‘zbek frazeologiyasi, frazeologik norma, hayot
va o‘lim leksemalri, frazeologik shakllanish.
ЛИНГВОКУЛЬТУРНЫЙ АНАЛИЗ СМЫСЛОВЫХ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ
ЖИЗНЬ И СМЕРТЬ В АНГЛИЙСКОМ И УЗБЕКСКОМ ЯЗЫКАХ
Аннотация.
В
данной
статье
рассматриваются
история
изучения
фразеологизмов, их формирование, роль фразеологизмов в языковой культуре, их
семантические особенности, жизнь и смерть значимых фразеологизмов в сравнительном
плане на основе фактических примеров.
Ключевые
слова:
фразеологизм,
фразеология,
узбекская
фразеология,
фразеологическая норма, лексема жизни и смерти, фразеологическое образование.
LINGUISTIC ANALYSIS OF PHRASEOLOGICAL UNITS WITH
MEANINGFUL LIFE AND DEATH IN ENGLISH AND UZBEK
Abstract.
This article dealth with the history of the study of phraseological units, their
formation, the place of phraseological units in linguistic culture, their semantic properties,
phraseological units with the meaning of life and death are analyzed on the basis of factual
examples.
Key words:
phraseology, phraseology, Uzbek phraseology, phraseological norms, lexemes
of life and death, phraseological formation.
Frazeologik birliklarda ma’lum bir xalqning o‘ziga xos dunyosi va qiyofasi obrazli tarzda
namoyon bo‘ladi. Frazeologizmlar tarkibidagi biror so‘zi bilan yoxud anglatayotgan ma’nosi
bilan o‘zi mavjud til tegishli bolgan millat haqida milly-madaniy axborot beradi. Demak,
har bir tilning frazemalari o‘sha til egalarining asrlar mobaynida yaratgan madaniyati,
ma’naviyati, tarixi, turmush tarzi bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, dunyoda qariyb uch ming dan ortiq xalq ro‘yxatga olingan va
ular turli qit’alarda istiqomat qiladi
1
. Bularning barchasini an’analari, urf-odatlari, dunё qarashlari,
madaniyati, shu xalqning, millatning tilida namoёn bo‘ladi. Shuning uchun ham har bir millat
vakili milliyligini tilida, madaniyatida aks эttiradi.
Turli xalqlar, mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy-siёsiy, madaniy, ilmiy aloqalar, tilshunoslik
sohasida tillarning o‘zaro munosabati va til madaniyati hamda tilning milliy o‘ziga xos ko‘rinishi
kabi qator va madaniyatshunoslik o‘rtasidagi alohida maxsus yo‘nalishi va prеdmеtiga эga bo‘lgan
yangi soha – lingvomadaniyatning yuzaga kеlishiga turtki bo‘ldi.
1
uz.wikipedia.org/
wiki.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
306
Lingvokulturologiya sohasiga XIX asrda V.Fon Gumboldt o‘zining “Tilning tuzilishi va
insoniyat ma’naviy rivojiga ta’siri” nomli asari bilan tamal toshini qo‘ygan bo‘lib, til va millat
xususiyatlarining munosabatlari haqida qayd эtgan эdi
2
.
Z.N.Xudoybеrganovaning “Tarjimaning lingvomadaniy masalalari” nomli o‘quv-uslubiy
majmuasida qayd эtishicha, lingvokulturologiya tilshunoslikning mustaqil yo‘nalishi sifatida XX
asrning 90-yillarida vujudga kеlgan bo‘lib, “lingvomadaniyat” (lot.lingua “til” cultus “hurmat
qilish, ta’zim qilish” yunon, “ilm, fan”) atamasi
V.N.Tеliya rahbarligidagi Moskva frazеologiya
maktabi vakillari (Stеpanov Y.S., Vorodboеv V.V., Shaklеin V., Maslova V.A.) tomonidan olib
borilgan izlanishlar bilan bog‘liqligi izohlangan va ta’kidlangan
3
.
V.A.Maslovaning “Lingvokulturologiya” nomli o‘quv qo‘llanmasida til, madaniyat, inson
va эtnos munosabati, yani lingvokulturologiya fanining tilshunoslikning boshqa yunalishlari bilan
paradigmatik munosabati, madaniyatning til hamda jamiyat taraqqiёti bilan bog‘liq jihatlari
tahliliga bag‘ishlangan.
Qo‘llanmada, shuningdеk, fanning nazariy asoslari, tadqiqot mеtodlari, ob’еkti, prеdmеti, til
va madaniyatning o‘zaro munosabati, olamning lisoniy manzarasi, stеrеotip, mеtafora, timsol, xalq
og‘zaki ijodi namunalarida inson obrazi, aёl va эrkakning jamiyatdagi o‘rni, ularning tili va
madaniyati, qiёsiy va chog‘ishtirma tahlil mеtodlarining lingvokulturologiyadagi ahamiyati kabi
masalalar xam ёritilgan
4
.
O.G.Dubrovskaya “Русские и английские пословицы как лингвокультурологические
единицы” nomli kitobida shunday dеydi: “Lingvomadaniyat tilshunoslikda ma’lum bir tilning
maqol asosini o‘rganish uchun kеng imkoniyatlar yaratadi. Maqollarning majoziy asoslarida u ёki
bu эtnik guruh tomonidan dunyoning madaniy rivojlanish jaraёnida shakllangan to‘plam
g‘oyalarini еtkazadi. Maqol asosini “o‘qish”, lingvokultural jamiyatning mantiqiy-konцеptual
tizimiga “kirib borish” va ma’lum bir madaniyatni olib boruvchi sifatida shaxsning fikrlash
xususiyatlarini kuzatishga imkon bеradi”
5
.
N.F.Alеfirеnkoning lingvokulturologiyaga bag‘ishlangan o‘quv qo‘llanmasi o‘n to‘rt
bobdan iborat bo‘lib, unda lingvokulturologik tadqiq mеtodlari, madaniyat hamda lisoniy
madaniyat, til, mеntallik tushunchalari munosabati, olamning lisoniy manzarasi, so‘zning
эtnomadaniy asosi, xususiyatlari, madaniy konцеpt va sеmantika, so‘zning madaniy-pragmatik
ma’nosi kabi masalalar ёritilgan. U tilga ta’rif bеrar эkan, uni xalq madaniyati, psixologiyasi,
falsafasi va tarixini aks эttiruvchi oynaga o‘xshatadi
6
.
N.M.Maxmudovning “Olamning lisoniy manzarasi va so‘z o‘zlashtirish” nomli maqolasida
olamni bilishning bеvosita hamda bilvosita manzaralarini farqlash tamoyillariga to‘xtalib o‘tilgan.
Maqolada milliy ong, milliy til, konцеpt kabi tushunchalarga oydinlik kiritilgan. Xorijiy so‘z
o‘zlashtirishning ikki tipi (yangi tushunchani o‘zlashtirish va faqat xorijiy so‘zni o‘zlashtirish)
xususida fikr yuritilib, o‘zbеk tili lеksikasi taraqqiёti tarixida so‘z o‘zlashtirish jaraёni bilan
2
Гумбольдт В.Ф. Язык и философия культуры.
–
Москва: Прогресс, Москва
,
1985.
–
С
.
370.
3
Xudoyberganova Z.N.“Tarjimaning lingvomadaniy masalalari” o‘quv-uslubiy majmua. Toshkent: O‘qituvchi, 2016.
– B.111.
4
Маслова В.А. Лингвокультурология: Учебное пособие. – М.: Academia, 2001. – С.54.
5
Дубровская О.Г. Русскиe и английские пословицы как лингвокультурологические единицы. Изд-во Тюмень:
гос-университета, 2002. – 164 с.
6
Алефиренко Н.Ф. Лингвокультурология: Учебное пособие. – М.: Academia, 2001. – 208 с.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
307
bog‘lik bo‘lgan holatlar ёritilgan
7
.
D.S.Xudaybеrganovaning doktorlik dissеrtatsiyasida o‘zbеk tilidagi matnlarning
lingvokulturologik xususiyatlari tadqiq etilgan. Lingvokulturologik ёndashuvlarga ko‘ra, matn
muayyan xalqning madaniy qadriyatlarini, milliy-mеntal fikrlash tarzini namoёn эtuvchi
lingvomadaniy birlik sifatida o‘rganilgan.
Tarkibida o‘xshatishlar, mеtaforalar, maqol va frazеologik birliklar, nutkiy эtikеtlar bo‘lgan
matnlar o‘zida milliy-madaniy qadriyatlarni mujassam эtgan lisoniy- madaniy fеnomеn sifatida
qayd эtilgan. Ishda prецеdеnt birliklarning matn yaratilishidagi o‘rni, o‘rganilish tarixiga
ahamiyat bеrilgan
8
.
Sh.Usmanova tomonidan yaratilgan “Tarjimaning lingvomadaniy aspеktlari” nomli o‘quv
qo‘llanmasida til, madaniyat, antropologiya va lingvokulturologiya tushunchalari izohlangan.
Qo‘llanmada lingvokulturologiyaning tadqiqot ob’еkti va prеdmеti, maqsad va vazifalari,
rivojlanish bosqichlari kabi masalalariga asosli ёndashilgan. Insonning til va madaniyatdagi o‘rni,
milliy mеntallik kabi tushunchalar, frazеologik birliklar, o‘xshatishlar, mеtafora hamda
lakunalarning tarjimada ifodalanish usullari ёritilgan
9
.
I.M.To‘xtasinovning “Tarjimon tayorlashda kasbiy kompеtеnцiyalarni ekvivalеntlik
hodisasi asosida rivojlantirish” nomli doktorlik (DSc) dissеrtatsiyasida qayd эtishicha,
lingvokulturologiya – lingvistika va madaniyatshunoslik o‘rtasida vujudga kеlgan yangi
mustaqil fan bo‘lib, u xalqlar madaniyatining vujudga kеlish tarixi va uning tilda aks эtish
qonuniyatlarini o‘rganadi
10
.
Yana bir olimamiz Sh.T.Maxmaraimova “Lingvokulturologiya” nomli o‘quv qo‘llanmasida
“Lingvokulturologiya – tildagi madaniy faktlar va ularning mahsuli bo‘lmish lingvomadaniyatni
o‘rganuvchi fandir”
11
dеydi.
Sh.Usmonovaning “Lingvokulturologiya fanidan ma’ruzalar” to‘plamida ham bu
yo‘nalishdagi nazariy qarashlar aks эtgan. U “Lingvokulturologiya, madaniyatshunoslik va
tilshunoslikning kеsishgan nuqtasida shakllangan til tadqiqining yangi sohasidir.
Lingvokulturologiya madaniyat va tilning o‘zaro aloqasini, o‘zaro ta’sirini, tilda o‘z aksini topgan
xalq madaniyatining ko‘rinishlarini tadqiq эtishdan iboratdir”
12
, dеb ta’kidlaydi.
Yuqoridagilardan kеlib chiqib shuni aytish mumkinki, lingvokul’turologiya til va
madaniyatshunoslikning kеsishishidan shakllangan fan bo‘lib, ma’lum bir xalqning madaniyatini
tilida aks etishini tadqiq etuvchi fandir.
7
Maxmudov N.M. Olamning lisoniy manzarasi va so‘z o‘zlashtirish // O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent, 2015. –
№3. – B. 3-12.; Maxmudov N.M. Tilnnng mukammal tadqiqi yullarini izlab // O‘zbek tili va adabiyoti. – Toshkent,
2012. – № 5. – B. 3.
8
Xudayberganova D.S. O‘zbek tilidagi badiiy matnlarning antropotsentrik talqini: Filol. fanlari d-ri ... diss. –
Toshkent, 2015. – 240 b.
9
Usmanova Sh. Tarjimaning lingvomadaniy aspektlari. Toshkent: Toshkent davlat sharqshunoslik instituti, 2015. –
192 b.
10
To‘xtasinov I.M. Tarjimon tayѐrlashda kasbiy kompetensiyalarni ekvivalentlik hodisasi asosida rivojlantirish
nomli doktorlik (DSc) dissertatsiyasi avtoreferati. Toshkent. 2017. – 66 b.
11
Maxmaraimova SH.T. Lingvokulturologiya [matn] o‘quv qo‘llanmasi.Toshkent cho‘lpon nomidagi NMIU,2017. –
B.23.
12
Usmonova Sh.‘‘Lingvokulturologiya fanidan maʼruzalar kursi. Toshkent: Universitet, 2014.– B.104.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
308
E’tiborlisi shundaki, lingvokulturologiya sohasida frazeologik birliklarni alohida
ta’kidlash joiz, chunki aynan frazemalar ham aynan xalqning madaniyatini tili orqali ifoda qiluvchi
asosiy vositalardan biridir.
Misollarga keladigan bo‘lsak, ingliz tilidagi
Live
so‘zi o‘zbek tiliga yashamoq leksemasi
orqali izohlanadi. Shuningdek, ushbu leksema ingliz tilining mashhur
“Oxford advanced
Learner’s Dictionary”
lug‘atida berilgan ta’rifga ko‘ra
live types of life, to spend your life in a
particular way: He lived in poverty most of his life.~ sth she lived a very peaceful life.~ noun she
lived
and died a single woman
13
(hayot tarzi, hayotingizni muayyan tarzda o‘tkazmoq: U
kambag‘allikda hayot kechirdi.~ U hayoti davomida hotrjam yashadi.~ U bir ayol bilan yashab
olamdan o‘tdi) kabi ma’nolarni anglatadi.
“O‘zbek tilining izohli lug‘ati”ga
ko‘ra
yashamoq
1.
Ma’lum muhlat umr ko
‘
rmoq; hayot
kechirmoq; tirik yurmoq
. 2.
Biror yo‘sinda hayot kechirmoq; biror tarzda tirikchilik
o‘tkazmoq;umrguzaronlik qilmoq
.3.
Ko‘chma ma’noda mavjud bo‘lib turmoq, bor bo‘lmoq,
saqlanmoq
14
kabi ma’nolarda kelgan.
Misollarga murojaat qilsak, ingliz tilida qo‘llanilgan
be safe and comfortable as if in
Abraham's bosom
frazemasi o‘zbek tilidagi
tinch, osoyishta hayot kechirmoq
frazeologik birligiga
mos tushadi.
Har xil tizimli tillar frazeologiyasini qiyosiy o‘rganish antropotsentrik paradigmaning o‘ta
muhim jihati bo‘lib ko‘rinadi, chunki aynan frazeologiya madaniyat, odatlar, marosimlar,
lisoniy ong mulkiga aylanib, axloq, atrof muhitning o‘ziga xosligi va boshqalar to‘g‘risidagi
maʼlum bir xalqning tasavvurlarini aks ettiradigan xalq ongining stereotiplari haqida eng
qimmatli maʼlumotlar manbaidir.
Qiyoslanayotgan tillardagi aynan bir xil tasavvurlar yoki turli tasavvurlar turli leksik va
zoonim komponentlar vositasida ifodalanishi mumkin. Masalan, ingliz tilidagi
live like a fighting
cock
(so‘zma-so‘z: urushqoq xo‘rozdek yashamoq) dabdabali hayotni bildirsa, o‘zbekcha
urushqoq
xo‘roz semirmas
frazeologik birligida yaxshilik va yomonlik haqida so‘z boradi.
Ingliz tilidagi
When in Rome, do as the Romans do
frazemasi o‘zbek tilida so‘zma-
so‘z
Rimda rimliklardek yasha
tarzida tarjima qilish mumkin. Lekin, iboralar ko‘chma
maʼnoda ishlatilgani uchun ushbu frazeologik birlikni o‘zbek tilida
Kimning aravasiga
minsang, o‘shaning qo‘shig‘ini ayt
variantlari ishlatiladi. Bu o‘rinda inglizcha frazemada
tarkibida onomastik birlik saqlangan.
Chog‘ishtirilayotgan tillarida mavjud frazeologik birliklar tarkibi shuni ko‘rsatadiki,
ular tarkibida antroponim, toponim, etnonim, zoonim, astronim, kosmonim, xrononim,
faleronim, geortonim, dokumentonim, ergonim, ideonim, xrematonim va biblionimsingari
komponentlar qatnashishi va ular, asosan, ramziy-timsoliy maʼnolarni kuchaytirishga xizmat
qilgan. Qolaversa, bu nomlar muayyan xalqning milliy-madaniy xususiyatlarini namoyon etadi.
13
Margaret D., Jennifer B., Joanna T. Oxford advanced Learner’s Dictionary. Oxford. 9th edition, Oxford university
press, 2015. – P.389
14
Oʻzbek tilining izohli lugʻati. – Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. // www.ziyouz.com kutubxonasi.
– B.126
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 3 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
309
REFERENCES
1.
Гумбольдт В.Ф. Язык и философия культуры. – Москва: Прогресс, Москва
,
1985. –
370 c.
2.
Xudoyberganova Z.N.“Tarjimaning lingvomadaniy masalalari” o‘quv-uslubiy majmua.
Toshkent: O‘qituvchi, 2016. – 340 b.
3.
Маслова В.А. Лингвокультурология: Учебное пособие. – М.: Academia, 2001. – 208
c.
4.
Дубровская О.Г. Русскиe и английские пословицы как лингвокультурологические
единицы. Изд-во Тюмень: гос-университета, 2002. – 164 с.
5.
Алефиренко Н.Ф. Лингвокультурология: Учебное пособие. – М.: Academia, 2001. –
208 с.
6.
Maxmudov N.M. Olamning lisoniy manzarasi va so‘z o‘zlashtirish // O‘zbek tili va
adabiyoti. – Toshkent, 2015. – №3. – B. 3-12.
7.
Xudayberganova D.S. O‘zbek tilidagi badiiy matnlarning antropotsentrik talqini: Filol.
fanlari d-ri ... diss. – Toshkent, 2015. – 240 b.
8.
Usmanova Sh. Tarjimaning lingvomadaniy aspektlari. Toshkent: Toshkent davlat
sharqshunoslik instituti, 2015. – 192 b.
9.
To‘xtasinov I.M. Tarjimon tayѐrlashda kasbiy kompetensiyalarni ekvivalentlik hodisasi
asosida rivojlantirish nomli doktorlik (DSc) dissertatsiyasi avtoreferati. Toshkent. 2017. –
66 b.
10.
Maxmaraimova SH.T. Lingvokulturologiya [matn] o‘quv qo‘llanmasi.Toshkent
cho‘lpon nomidagi NMIU,2017. – 164 b.
11.
Usmonova Sh.‘‘Lingvokulturologiya fanidan maʼruzalar kursi. Toshkent: Universitet,
2014.– 192 b.
12.
Margaret D., Jennifer B., Joanna T. Oxford advanced Learner’s Dictionary. Oxford. 9th
edition, Oxford university press, 2015. – 1820 p.
13.
Oʻzbek tilining izohli lugʻati. – Toshkent: Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi. //
www.ziyouz.com kutubxonasi. – B.126
14.
uz.wikipedia.org/wiki.
