ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
321
UDK:619+636.3+591.14:616.(575.15)
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI SHAROITIDAGI USTUVOR ENDEMIK
KASALLIKLAR VA ULARNI JADALLASHTIRUVCHI OMILLAR
Bakirov B.
professor, SamDVMCHBU
Boboyev O.R.
falsafa doktori, PhD, SamDVMCHBU
Abdullayev B.
mustaqil izlanuvchi, Termiz ATIRI
Nurullayev N.
magistrant, SamDVMCHBU
https://doi.org/10.5281/zenodo.7926273
Annotatsiya.
Mazkur maqolada O`zbekiston Respublikasi sharoitidagi ustuvor endemik
kasalliklar va ularni jadallashtiruvchi omillar to’g’risida malumot keltirilgan.
Kalit so’zlar:
Yod yetishmovchiligi. Mis yetishmovchiligi. Rux yetishmovchiligi. Marganets
yetishmovchiligi.
Tireostatik
moddalar.
Texnogen
omillar.
Ftorning
ortiqchaligi.
Qo`rg`oshinning ortiqchaligi. Vodorod sulfid va boshqa zaharli gazlarning ortiqchaligi. Endemik
bo`qoq. Diffuz toksik bo`qoq. Qalqonsimon bez saratoni. Gipokuproz. Gipokobaltoz.
Osteodistrofiya. Raxit. Flyuoroz. Gipovitaminozlar. Aplastik kamqonlik. Gemolitik kamqonlik.
Gepatodistrofiya. Alimentar distrofiya. Bepushtlik. Yod saqlovchi preparatlar. Radiaktiv yod.
Yodlangan osh tuzi. To`qima terapiyasi. Nur terapiya. Kimyoviy trapiya. Guruhli profilaktik
davolash. Dispanserlash. To`ymli oziqlantirish.
PRIORITY ENDEMIC DISEASES IN THE REPUBLIC OF UZBEKISTAN AND
FACTORS THAT ACCELERATE THEM
Abstract.
This article provides information on priority endemic diseases in the conditions of
the Republic of Uzbekistan and their accelerating factors.
Key words:
Iodine deficiency. Copper deficiency. Zinc deficiency. Manganese deficiency.
Tyreostatic agents. Man-made factors. Fluorine excess. Lead redundancy. Excess of hydrogen
sulfide and other toxic gases. Endemic bog. Diffuse toxic bog. Thyroid cancer. Hypocuprosis.
Hypocobaltosis. Osteodystrophy. Rachid. Fluorosis. Hypovitaminoses. Aplastic anemia.
Hemolytic anemia. Hepatodystrophy. Alimentary dystrophy. Infertility. Iodine-containing
preparations. Radioactive iodine. Iodized table salt. Tissue therapy. Light therapy. Chemical
therapy. Group preventive treatment. Dispensary. Nutritious feeding.
ПРИОРИТЕТНЫЕ ЭНДЕМИЧЕСКИЕ ЗАБОЛЕВАНИЯ В РЕСПУБЛИКЕ
УЗБЕКИСТАН И ФАКТОРЫ, ИХ УСКОРЯЮЩИЕ
Аннотация.
В данной статье представлена информация о приоритетных
эндемических заболеваниях и их ускоряющих факторах в условиях Республики Узбекистан.
Ключевые слова:
Дефицит йода. Дефицит меди. Дефицит цинка. Дефицит марганца.
Тиреостатические вещества. Техногенные факторы. Избыток фтора. Избыток свинца.
Избыток сероводорода и других ядовитых газов. Эндемический зоб. Диффузный
токсический зоб. Рак щитовидной железы. Гипокупроз. Гипокобальтоз. Остеодистрофия.
Рахит. Флюороз. Гиповитаминозы. Апластическая анемия. Гемолитическая анемия.
Гепатодистрофия. Алиментарная дистрофия. Бесплодие. Йодсберегающие препараты.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
322
Радиоактивный йод. Йодированная поваренная соль. Тканевая терапия. Светотерапия.
Химическая
терапия.
Групповая
профилактическая
обработка.
Дозирование.
Питательное питание.
Mavzuning dolzabligi.
Respublika chorvachilikni jadal rivojlantirish asosida aholining
chorvachilik mahsulotlariga bo`lgan talabini qondirishni yanada yaxshilashga qaratilgan agrar
islohatlarning amalga oshirilishida, xususan O`zbekiston Respublikasi prezidenti
Sh.M.Mirziyoyev tomonidan ishlab chiqilgan 2022 yil 28 yanvardagi «2022-2026 yilrga
mo`lgallangan yangi O`zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to`g`risida»gi PF-60-sonli farmoni
hamda 2017 yil 16 martdagi «Chorvachilikda iqtisodiy islohatlarni chuqurlashtirishga doir
qo`shimcha chora - tadbirlar to`g’risida» gi PQ – 4841 sonli, 2020 yil 29 yanvardagi
«Chorvachilik tarmog`ini davlat tomonidan qo`llab-quvvalashning qo`shimcha chora-tadbirlari
to`g`risida»gi PQ -4576-sonli, 2022 yil 8 fevraldagi «Chorvachilikni yanaa rivojlantirish va ozuqa
bazsini mstahkamlash chora tadbirlari to`g`risida» gi PQ -121-sonli qarorlarida chorva
mollarining bosh soni va mahsuldorlik ko`satkichlarini respublikamiz aholisining muntazam
oshib borayotgan talablariga mos holda oshirib borish borasida belgilangan vazifalarning
bajarilishini ta’minlashda chorva mollari, shu jumladan, sigirlar orasida tasqi muhitdagi ekstremal
endemik holat va texnogen ifloslanishlar bilan bevosita bog`liq holda paydo bo`ladigan modda
almashinuvining buzilishi kasalliklarining yildan-yilga oshib borishi katta to`siqlardan biri
hisoblanadi (Кузнецов, С.Г.,1989).
Chorva mollarining endemik kasalliklari hududning tuprog`i, suvi va o`simliklari tarkibida,
eng birinchi navbatda, yod, kobalt, mis, rux, marganets, temir va boshqa mikro’lementlar, kaltsiy,
fosfor, magniy va boshqa makroelementlar miqdorlarining kamligi yoki ortiqchaligi oqibatida
paydo bo`ladigan endemic bo`qoq, kamqonlik, alimentar va enzootik osteodisrofiya, ataktsiya va
boshqa kasalliklar, tashqi muhitning texnogen ifloslanishlari oqibatida paydo bo`ladigdn
kasalliklariga hududning tuprog`i, suvi va o`simliklari tarkibida ftor, vodorod ftorid, oltingugurt
angidridi, azot oksidlari hamda uglerod oksidi miqdorlarining ortiqchaligi, shuningdek, suv
tarkibidagi sulfatlar, fenollar va mis miqdorining me’yoridan yuqoriligi hamda oziga xos radiaktiv
nurlanishlar ta`sirida paydo bo`ladigan flyuoroz, o`ziga xos radiaktiv buzilishlar ko`rinishidagi
hayvon hayoti uchun o`ta xavfli hisobanadigan kasalliklar kiradi
(Г.Г, Щербаков, А.В.Коробов,
Б.М. Анохин и др,2003).
Ta`kidlab o`tilgan bunday endemik va texnogen kasalliklarning o`ziga xos xavfli tomoni
shundan iboratki, bunday kasalliklar hayvon ogganizmida birlamchi patologik jaroyondan
tashqari, jigar, buyrak, qon ishlab chiqarvchi a`zolar, bosh miya va boshqa hayotiy zarur a`zolar
funktsional holatlarining buzilishlari ko`rinishidagi gepatoz, jigar tsirrozi, aplastik kamqonlik,
gidronefroz, nevroz, har xil tabiatli yurak - qon tomir yetishmovchiliklari, o`tkir jigar
yetishmovchiligi, o`tkir nafas yetishmovchiligi, o`tkir buyrak yetishmovchiligi va hayvon hayoti
uchun o`ta xavfli hisoblanadigan shunga o`xshash boshqa har xil og`ir ikkilamchi patolgiyalarning
rivojlanishiga sabab bo`ladi. Bunday kasalliklarga eng birinchi navbatda mahsuldor qoramollar
o`ta beriluvchan bo`ladi (Кузнецов, С.Г., Левченко Н.И.,1992, West, H. J., 1990).
Buning ustiga, bunday endemik hamda texnogen kasalliklar o`ziga xos endemik
hududlardan tashqari, zavod va fabrikalarga boy texnogen hududlarda ko`p uchrashi bilan
birgalikda ularning birgalikda rivojlanishi tiroidal patologiyaning yanada ogir o`tishiga sabab
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
323
bo`ladi. Natijada qalqonsimn bez faoliyatining chuqur buzilishari evaziga chorva mollarining sut
va go`sht mahsuldorligining intensiv kamayishi bilan birgalikda, ularning pushtdorlik
ko`rsatkichlari ham yomonlashadi va natijada fermerlar hamda xususiy tadbirkor
chorvadorlarning katta iqtisodiy zarar ko`rishiga sabab bo`ladi (Щербаков Г.Г., Коробов
А.В.,2002).
Ta`kidlash lozimki, XSSJ ning ma`lumotlariga ko`ra 2001 yildan e`tiboran, O`zbekiston
respublbkasining barcha hududldri yod yetishmaydigan hududlar qatoriga kiritilgan. Buning
ustiga, Respublikamizning Qahqadaryo, Jizzax va sirdaryo, Buxoro va Xorazm viloyatlari hamda
Qoraqalpog`iston respublikasining orolbo`yi hududlari kuchli sho`rlanishga sosangan ekologik
xavfli hududlarga, Surxondaryo viloyati hududldri bir tomondan tolig`icha sho`rlangan hududldr
hisoblansa, ikkinchidan, viloyatning Uzun va Saroiosiyo tumanlari hududlari esa ham
sho`rlangan ham texnogen xavfli hududlar hisoblanadi(Bakirov B., Boboyev O.R., 2022).
Farg‘ona vodiysi qoramolchilik xo‘jaliklari sharoitida chetdan keltirilayotgan simmental
zotli sigirlarda yod va rux yetishmovchiligining mavjudligi va bunday yetishmovchilikar oqibatida
sigirarning o‘rtacha 40-50% ning bepushtlik kasaliga duchor bo`layotganligi aniqlangan (Soliev
B.Ch., Eshburiev B.M., 2022) .
Shu boisdan, O`zbekiston Respublikasining o`ziga xos turli-tuman endemik hududlari
sharoitlaridagi mahsuldor qoramollarda yildan-yilga ko`payib kelayogan texnogen-ekologik
tabiatli endemik kasalliklar, shu jumladan, endemik bo`qoq ksalligining aniq hududlar kesimida
tarqalishi va bu paytda hayvon organizmida kechayotgan asosiy metabolk jarayonlarni aniqlash
va mos antitiroid va antitksik vositalarni tanlash va yaratish asosida mazkur kasallikning ertachi
tashxis, samarali davolash hamda guruhli oldini olish chora-tadbirari majmuini ishlab chiqish
bugungi kunda veterinariya im fani va amaliyatidagi dolzarb masalaardan biri hisoblanadi.
Tadqiqotlar ob`ekti va usullari.
Mahsuldor qoramllarda
endemik bo`qoqning tarqalshi,
sabablari, tashxis usullari, davolash va oldini olish chora-tadbirlarini ishlab chiqishga qaratilgan
tadqiqotlar 2016-2023 yillarda Uzbekiston Respublikasining Samarqand, Buxoro, Qashqadaryo
va Surxondaryo viloyatlari sharoitlaridagi qoramolchilik fermer xo`jaliklarida olib borildi.
Zotli
sigirlar
umum qabul qilingan
klinik hamda laborator ekshirish usullaridan foydalanilgan holda
endemic bo`qoqning klinik belgiari aniqandi, davolash-profilaktik usul va vosialari ishlab chiqildi.
Tadqiqot natijalari va ularning tahlil.
Tadqiqot natijalari shuni korsatdiki, endemik
bo`qoq kasaligi Samarqand viloyati sharoitidagi mahsuldor sigirlarorasida 50,0-57,3%,
Qashqadaryo viloyati sharoitlarida 35,2-50,0%, Buxoro viloyati sharoitlaridagi sigirlar orasida
58,0-62,5% гача, 6-oylikkacha yoshdagi buzoqlar orasida, mos holda, 45,4-66,6%, 46,0-54,5 ва
51,0-77,6% gacha arqalgan bo`lib, asosan surunkali endemik tarza kechadi.
O`rganilgan hududlarda bu kasallik sigirarda gipoterioz shaklida nomayon bo`ladi va
hayvon gavdasining o`ziga xos ovalsimon shaklga kirishi, mushak tolalarining o`ziga xos
noziklashishi va o`sishdan qolishi, terida qattiq burmalarning paydo bo`lishi, qalqonsimon bezning
aksariat holatlarda novizual (morfometrik) kattalashishi, jun qoplamining xiraashishi,
ag`allashishi va allopetsiyaari, «yolg`on kokil» va «yolg`n yol» larning paydo bo`lishi belgilari
bilan namoyon boladi. Bu paytda ondagi gemoglobin, eritrotsitlar, glyukza, umumiy kaltsiy,
anorganik fosfor miqdorlari va Tiroksin gormoni faolligining pasayishi, shuningdek, EChT, Т
3
va
TTG gormonlari faolligining oshishi kuzatiladi.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
324
Jigardagi sintezlanish va detoksikatsion jarayonlarning buzilishi oqibatida qondagi umumiy
oqsil va fosfolipidlar miqdorarinng pasayishi, AsAT va ALAT femenlari faolliklarining statistic
ishonchli tarzda oshishi kuzatilshi aniqlandi.
Olib borilgan dastlabki tadqiqot natijalarining e`tiborga molik t jihatlaridan biri shundan
iboratki, muhitning sho`rlanish hamda texnogen iflosanish darajasining oshib borishibilan tiroid
patologiyaning ham chuqurlik darajasi oshib bordi.
Xulosa.
Mahsudor qoramllarda endemik bo`qoq kasalligining sabablarini atroflicha tadqiq
etish hamda kasallik tabiatiga mos davolash-profilaktik tadbirlarni ilmiy asoslangan holda ishlab
chiqish uchun hayvonning yod elementiga bo`lgan talabining uning mahsuldorlik imkoniyalariga
mos holda qondiilish darajasining holatini aniqlash bilan birgalikda albatta kasalikning
jadallashtiruvhi omillari hisoblanuvchi hududning o`ziga xos texnogen hamda ekologik
xususiyatlarini ham tahlil qilish maqsadga muvofiq.
REFERENCES
1.
Бакиров Б., Рузикулов Н.Б., Бобоев О.Р., Улугмуродов Ю.
Особенности нарушения
обмена веществ при эндемическом зобе у коров. // Международной научно-
практической конференции посвяшенной к 90-летю академика НАН КР Ботбаева
Иляса Махмудовича «Актуальные проблемы естественных и сельскохозяйственных
наук». 2021.
-С. 215-220.
2.
Bakirov B.B., Boboyev O.R., Nurullayev N.I. Oʻzbekiston sharoitidagi yirik shoxli
hayvonlarda yod tanqisligi. // Qishloq xo‘jaligida innovatsion texnologiyalarni ishlab
chiqarish va joriy etishning istiqboldagi vazifalari mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy
konferensiya materiallari. I-Qism. Samarqand, 2022. -B. 22-24.
3.
Bakirov B., Boboyev O., Ergashev M. Surxondaryo viloyati sharoitidagi mayda shoxli
hayvonlarning tiroidal statusi. // Qishloq xo‘jaligida innovatsion texnologiyalarni ishlab
chiqarish va joriy etishning istiqboldagi vazifalari mavzusidagi respublika ilmiy-amaliy
konferensiya materiallari. I-Qism. Samarqand, 2022. -B. 9-10.
4.
Bakirov B., Ruzikulov N.B., Boboev O.R., Ergashev M. Endocrine properties of metabolic
disorders in productive cattle in Uzbekistan. // LXIV Международной научно-
практической конференции «World science: problems and innovations», состоявшейся
30 апреля 2022 г. в г. Пенза.-C. 250-252
.
5.
Кузнецов С.Г.Йод в питании животных/С.Г.Кузнецов//Материалы Всероссийской
научно-производственной конференции.—Чебоксары, 1989.~c.64.
6.
Кузнецов, С.Г., Левченко Н.И. Биологическая доступность минеральных веществ
для животных — М.: Агропромиздат,1992. — С.40-50.
7.
Oybek Rayimovich Boboev, Bakhtiyar Bakirov, Nuriddin Bollievich Ruzikulov,
Salokhiddin Saitazimovich. Peculiarities of metabolic disorders in endemic cows. //
ACADEMICIA: Impact Factor: SJIF 2021 = 7.492 An International Multidisciplinary
Research Journal, Issue 3, March 2021. –P. 2196-2200. DOI:
10.5958/2249-
7137.2021.00988.5
.
8.
Щербаков Г.Г. Зобная болезнь. В кн.:Внутренние болезни животных/под ред.
Г.Г.Щербакова, А.В.Коробова.-М.:«Лань», 2002.-C.603-605
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
325
9.
Щербаков, Г.Г. Внутренние болезни животных / Г.Г, Щербаков, А.В.Коробов, Б.М.
Анохин и др.; под общ. ред. Г.Г.Щербаков, А.В.Коробова. СПб.: Лань, 2003. - 544с.
10.
West, H. J. Effect on liver funetion of acetonaemia and the fat cow syndrome in cattle //
Res in Veter. Sc. - 1990. - T. 48, №2. - P. 221-227.
11.
Norbek o‘g‘li, X. B., & Baxtiyar, B. (2022, April). OSHQOZON OLDI BO'LIMLARIDA
HAZMLANISH JARAYONLARI NAZORATI. In
E Conference Zone
(pp. 147-148).
12.
Khayitov, B. N. O., Bakirov, B., & Ruzikulov, N. B. (2021). Scientific Basis for the
Treatment and Prevention of Large Abdominal Acidosis in Productive Cows.
International
Journal of Multicultural and Multireligious Understanding
,
8
(9), 442-452.
13.
Бакиров, Б., Бобоев, О. Р., & Хайитов, Б. Н. (2021). ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДАГИ
МАХСУЛДОР
ҚОРАМОЛЛАРДА
МЕТАБОЛИЗМ
БУЗИЛИШЛАРИНИНГ
АЛИМЕНТАР-МИКРОБИАЛ ТАБИАТИ ВА ГЕПАТОГЕН ХАМДА ЭНДОКРЕН
ХУСУСИЯТЛАРИ.
ВЕСТНИК ВЕТЕРИНАРИИ И ЖИВОТНОВОДСТВА
,
1
(2).
14.
Бакиров, Б., Хайитов, Б. Н., & Улуғмуродов, Ю. (2021). МИКРОБИОЛОГИЧЕСКИЕ
И
МЕТАБОЛИЧЕСКИЕ
АСПЕКТЫ
АЦИДОЗА
РУБЦА
У
ВЫСОКОПРОДУКТИВНЫХ КОРОВ.
Вестник Ошского государственного
университета
, (1-2), 210-214.
