ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
326
UDK:54:615.9
SURXONDARYO VA NAVOIY VILOYATLARI SHAROITLARIDAGI FITOTOKSIK
HAMDA TEXNOGEN - EKOLOGIK OMILLARNING YIRIK VA MAYDA SHOXLI
HAYVONLAR ORGANIZMIGA TA`SIRI VA UNGA QARSHI KURASH CHORALARI
Bakirov B.
professor, SamDVMCHBU
Xayitov B.
falsafa doktori PhD, SamDVMCHBU
Abdullayev B.
mustaqil izlanuvchi, Termiz ATIRI
https://doi.org/10.5281/zenodo.7926542
Annotatsiya.
Mazkur maqolada Surxondaryo va Navoiy viloyatlari sharoitlaridagi
fitotoksik hamda texnogen - ekologik omillarning yirik va mayda shoxli hayvonlar organizmiga
ta`siri va unga qarshi kurash choralari haqida so’z boradi.
Kalit sozlar:
Endemik omillar.
Fitotoksik omillar. Uchma o`tlar. Texnogen-ekologik
omillar. Zavod chiqindilari. Tuproq, suv va ozuqalar arkibidagi zaharli moddalar.Flyuoroz.
Gastroenterit. Qaltiroqlar. Gipoksiya. Metgemoglobinemiya. Antitoksik terapiya.
EFFECTS OF PHYTOTOXIC AND MAN-MADE ENVIRONMENTAL
FACTORS ON THE ORGANISM OF LARGE AND SMALL HORNED ANIMALS IN
THE CONDITIONS OF SURKHANDARYA AND NAVOI REGIONS AND MEASURES
TO COMBAT IT
Abstract.
This article talks about the effects of phytotoxic and man-made ecological factors
on the organism of large and small horned animals in the conditions of Surkhandarya and Navoi
regions and measures to combat it.
Key words:
Endemic factors. Phytotoxic factors. Herbs. Man-made environmental factors.
Factory waste. Toxic substances in soil, water and nutrients. Fluorosis. Gastroenteritis. Shivers.
Hypoxia. Methemoglobinemia. Antitoxic therapy.
ВЛИЯНИЕ ФИТОТОКСИЧЕСКИХ И ТЕХНОГЕННЫХ ФАКТОРОВ
ВНЕШНЕЙ СРЕДЫ НА ОРГАНИЗМ КРУПНЫХ И МЕЛКИХ РОГАТЫХ
ЖИВОТНЫХ В УСЛОВИЯХ СУРХАНДАРЬИНСКОЙ И НАВОИЙСКОЙ
ОБЛАСТЕЙ И МЕРЫ БОРЬБЫ С НИМ
Аннотация.
В статье рассмотрено влияние фитотоксических и техногенных
факторов внешней среды на организм крупных и мелких рогатых животных в условиях
Сурхандарьинской и Навоийской областей и меры борьбы с ним.
Ключевые слова:
Эндемические факторы. Фитотоксические факторы. Травы.
Техногенные факторы окружающей среды. Промышленные отходы. Токсичные вещества
в почве, воде и питательных веществах Флюороз. Гастроэнтерит. Дрожь. Гипоксия.
Метгемоглобинемия. Антитоксическая терапия.
Mavzuning dolzabligi
. Respublikada chorvachilikni jadal rivojlantirishga qaratilgan
agrar islohatlarning amalga oshirilishida, xususan O`zbekiston Respublikasi prezidenti
Sh.M.Mirziyoyev tomonidan ishlab chiqilgan 2022 yil 28 yanvardagi «2022-2026 yilrga
mo`lgallangan yangi O`zbekistonning taraqqiyot strategiyasi to`g`risida»gi PF-60-sonli farmoni
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
327
hamda 2020 yil 29 yanvardagi «Chorvachilik tarmog`ini davlat tomonidan qo`llab-
quvvalashning qo`shimcha chora-tadbirlari to`g`risida»gi PQ -4576-sonli va 2022 yil 8
fevraldagi «Chorvachilikni yanada rivojlantirish va ozuqa bazsini mstahkamlash chora tadbirlari
to`g`risida» gi PQ -121-sonli qarorlarida chorva mollarining bosh soni va mahsuldorlik
ko`rsatkichlarini respublikamiz aholisining muntazam oshib borayotgan talablariga mos holda
oshirib borishga qaratilgan bo`lib, bu borada chorva mollari, shu jumladan, sigirlar va qorakol
sovliqlarning, yod tanqisligi, zaharli osimliklar va texnogen-ekologik omilardan zaharlanish
hollarining yildan-yilga oshib borayotganligi asosiy tosiqlardan biri bo`lib qomoqda.
Xorijiy hamda vatanimiz olimlari tomonidan qator yilar davomida olib borilgan tadqiqot
natijalari shuni korsatdiki, zotli sigirlar va qorako`l sovliqarning endemic kasalliklari va
zaharlanish kasallikari orasida ularning uchma o`tlar hamda texnogen-ekologik omillar bilan
zaharlanishlari ustuvor ahamiyat kasb etadi. Ayniqsa, bunday zaharanishlar respublikamizning
texnogen hudud hisoblangan Surxondaryo viloyati hamda qo`ychilik yaylovlari hamda zavod va
fabrikalar zich joylashgan hududlari (Navoiy, Tallimarjon, Muborak va h.zo) yoki ularning ta`siri
ostidagi hududlari (surxondaryo viloyatining Uzun vz Sariosiyo umanlari) sharoitlarida
parvarishlanyotgan chrva mollari, shu jumladan sigirlar va qorakol qo`ylar, orasida hu biisan,
Navoiy viloyati sharoitlaridagi qorako`l qo`ylari organizmiga fititoksik va texnogen-eklogik
omillarning a`sirinio`rganishga qaratilgan tadqiqotlar dolzarb tadqiqotlar hisoblanadi.
Tadqiqotlar ob`ekti va uslublari.
Tajribalar 2021-2023 yillar davomida U`zbekiston
Respublikasining Navoiy viloyati sharoitlaridagi qo`ychilik xo`jalikari va Surxondaryo
viloyatining Uzun va Sariosiyo tumanlarida olib borildi. Sigir va qorakol qo`ylar organizmiga yod
tanqisligi,uchma o`tlar va texnogen omillarning salbiy ta`sirlari o`rganildi va ularga qarshi
davoash-profilaktik tadbirlar bo`yicha tavsiyalar ishlab chiqildi.
Tadqiqotning natijalari va ularning tahlili.
Tadqiqot natijalari shuni korsadiki, Navoiy
viloyati yaylovlarida uchma o`tlar juda ko`p uchraydi va ularning bir-nechta turlari (uchma o't,
temiratki o't, tugmabosh, o'rmalab o'suvchi ayiqtovon va boshqalar) mavjud bo`lib, ularning
yashil paytidaligida iste'mol qilishi oqibatida paydo bo'ladigan kasallik bo'lib, zaharlanish asosan
yaylovda kuzatiladi.
Ayiqtovonlilar oilasiga mansub o'simliklar tarkibida o'tkir hid va achchiq ta'mga ega
bo'lgan raninkulin alkaloidi mavjud bo'lib u qon oqsillari bilan birikib juda zaharlilik xususiyatiga
ega bo'lgan protoanemoninga aylanadi. Zaharlanish qo'ylarda O'zbekistonda «uchma»,
Qirg'izistonda «chirrik» nomlari bilan ma'lum bo'lib, zaharlanish oqibatida hayvonlarning deyarli
hammasi o'ladi.
Raninkulin oshqozon oldi bo'limlari, me'da va ichak shilliq pardasini kuchli ta'sirlantirib,
kataral-gemorragik yallig'lanishga sabab bo'ladi. Qonda proteanemonin shaklida markaziy asab
tizimini shikastlaydi, qon tomirlarga toraytiruvchi ta'sir ko'rsatadi gemodinamikani izdan
chiqaradi. Yurak ishi qiyinlashadi va buyraklar yallig'lanishga uchraydi. Protoanemonin sut bilan
ham ajraladi va shu sababli sut emadigan yosh hayvonlarning ham zaharlanishi kuzatilishi
mumkin.
Zaharlanish belgilari kutilmaganda yaylovda paydo bo'ladi. Hayvonning harakat
muvozanatining buzilishi (gandiraklash, uzoq vaqt bir joyda turib qolish, aylanma yoki faqat
to'g'riga harakat qilish), so'lak oqishi, ko'z olmasining aylanma harakati kuzatiladi. Keyinchalik
tana muskullarining qaltirashi, ta'sirotlarga befarqlik, inqillash, sanchiq belgilari, kuchli qon
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
328
aralash ich ketishi, tez-tez og'riqli siydik ajratish belgilari qayd etilib, siydik tarkibida oqsil va
eritrositlar paydo bo'ladi. Kasallik 15 daqiqadan 1 soatgacha, davom etib, klonik va tetanik
qaltiroqlar natijasida ko'pincha o'lim bilan tugaydi.
Patologoanatomik yorib ko`rilganda hazm yo'li bo'ylab shilliq pardalarning kataral-
gemorragik yallig'lanishi, ichak massasining qon aralash, jigarning sariq rangda va tez eziluvchan
bo'lishi qayd etiladi. Buyraklar kattalashgan, qonga to'lishgan, kapsulasi tez ajraluvchan, uning
kapsula osti va parenxima qismlarida ko'p sonli qon quyilish o'choqlari paydo bo'lgan bo'ladi. Bosh
miya qonga to'lishgan, shishgan, yumshoq parda ostiga qon quyilgan bo'ladi.
Texnogen omilardan Navoiy viloyati hududlarida asosan Navoiyazot korxonaari atrofida
ftor moddasining juda kop saqlanishi oqibatida havonarda flyuorz, kamqonlik, nevrozlar va
bepushtlik belgiarining qayd etiishi aniqlandi. Chunki, ftorli zaharlanish bilan yuqori energiyali
fosforli birikmalar hosil bo‘lishining ikkala yo‘li ham buzilishi mumkin; anaerob va aerob. Suyak
to‘qimasidagi patologik o‘zgarishlarning sabablaridan biri bu ishqoriy fosfataza faolligini ftor
bilan ingibitsiya qilishdir, bu skelet uchun ishlatiladigan fosfor-kalsiy tuzlarini hosil qilish uchun
qonda organik fosfatlarni parchalaydi (1- va 2-jadvallar).
1-jadval. Texnogen omillar bilan zaharlangan qo`ylarni klinik
tekshirish natijalari
Klinik korsatkichlar
Navoiy viloyati tumanlari
Karmana
Qiziltepa
Konimex
TH
BKH
%
TH
BKH
%
TH
BKH
%
Oriqlik
50
30
60
50
20
40
50
15
30
Ishtaha pasayishi
50
25
50
50
10
20
50
10
20
Kesuvchi
tishlarning
qimirlashi
40
20
50
40
10
25
40
10
25
Oxirgi
dum
umurtqalarining
so`rilishi
40
20
50
40
12
30
40
8
20
Jun
rangining
xiralashishi
40
20
50
40
10
25
40
8
20
Jun to`kilishi
40
10
25
40
5
12,5
40
3
7,5
Bepushtlik
40
6
15
40
3
7,5
40
2
5,0
2-jadval. Texnogen omillar bilan zaharlangan qo`ylar qonini mofo-biokimyoviy
tekshirish natijalari
Qon ko‘rsatkichlari
Statistik ko‘rsatkichlar
M
±m
%
Eritrotsitlar (10
12
/l)
4. 8
0.11
75
Leykotsitlar (10
9
/l
14.38
3.70
147
Gemoglobin (g/l)
148.1
6.0
105
Met gemoglobin(%)
21.7
5.0
207
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
329
As AT faolligi (mmol /soat /litr)
0.85
0.03
150
AlAT faolligi (mmol/soat/litr)
1.25
0.19
155
Umumiy oqsil(g%)
7.89
0.21
101
Umumiy kaltsiy (mg%)
7.50
0.25
65
Anorganik fosfor (mg%)
3.50
0.16
70
Hayvonlar bosh soni
5
5
5
Tajribalar вavomida qo`ylarning ftorli zaharlanishlariga qarshi davolash-prfilaktik vosialar
aniqlandi, ularning zaharlanish paytlarida qo`ylar organizmiga ko`satadigan patogenetik a`sirlari
o`rganildi.
Xuddi shunday texnogen omillarning Surxondaryo viloyatining Uzun va Sariosiyo
tumanlari sharoitlaridagi zotli sigirlar organizmiga salbiy ta`sir ko`rsatishi tajribalarda asoslandi.
Xulosa.
1. Navoiy viloyati aylovlari sharoitlaridagi qorakol qo`ylarda asosanuchma
o`tlaran aharlanishlarga qarshi kurash choralari majmuyini ishlab chiqish zarur.
2. Navoiy viloyati hududlarida texnogen zaharlanishardan hayvonlarning ftor saqlovchi
moddalardan zaharlanishlariga qarshi kurash chora-adbirari majmuyini ishlab chiqis maqsadga
muvofiq hisoblanadi.
3. Surxondaryo viloyati hududlarida texnogen omillardan hayvonlarning ftor saqlovchi
moddalardan zaharlanishlariga qarshi kurash chora-tadbirlari majmuyini ishlab chiqis maqsadga
muvofiq hisoblanadi.
REFERENCES
1.
Bakirov B.B, Norboev Q.N., Eshbo‘riev B.M. Hayvonlarning ichki yuqumsiz kasalliklari.
Darslik. Samarqand, 2021.
2.
Raxmonov A.J. Texnogen omillarning masofaga qarab sigirlar osteodistrofiyasi
etiopatogenezi holatiga ta’siri. Hayvonlar va parrandalarning o‘ta xavfli kasalliklarini
tarqalishi va oldini olishning monitoringi. Xalqaro konferensiya. Samarqand, 2006 y., 270-
273 betlar.
3.
Raxmonov A.J. Surxondaryo viloyati trans chegaraviy hududlardagi ekologik vaziyatni
qishloq xo‘jalik hayvonlari qonining biokimyoviy ko‘rsatkichlariga ta’siri. Chorvachilik
hamda veterinariya fani yutuqlari va istiqbollari. Respublika ilmiy-amaliy konferensiyasi.
Samarqand, 2010 y., 82-85 betlar.
4.
Raxmonov A.J. Texnogen omillar ta’siridagi hududiy kasalliklarning simptomatikasi.
Veterinariya hamda chorvachilik ilmi va amaliyotining dolzarb vazifalari mavzusidagi
ilmiy anjuman. Samarqand, 6 dekabr, 2013 yil, 58-59 betlar.
5.
Xaitov V.R., Salimov Yu. va b. Pestitsidlar va boshqa kimyoviy toksikantlar ta’siridan
hayvonlar ko‘payish organlarida sodir bo‘layotgan patologiyalar va ularni oldini olish
choralari bo‘yicha tavsiyanoma.Samarqand 2019.
6.
Yunusov.X.B., Sovershenstvovanie texnologii elektroximicheskoy ochistki vodы ot
rastvorennыx organicheskix veщestv// Uspexi v ximicheskoy texnologii. – T.XXII. –
2008, № 10(90). – S. 58-60.
ISSN:
2181-3906
2023
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 2 / ISSUE 5 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
330
7.
Yunusov.X.B., Polikarpova L.V., Droganova T.S. Vliyanie zagryazneniya vodnoy sredы
na izmeneniya fermentativnoy aktivnosti presnovodnogo mollyuska jivorodka rechnaya //
AgroEkoInfo, №4. 2016.
8.
Norbek o‘g‘li, X. B., & Baxtiyar, B. (2022, April). OSHQOZON OLDI BO'LIMLARIDA
HAZMLANISH JARAYONLARI NAZORATI. In
E Conference Zone
(pp. 147-148).
9.
Khayitov, B. N. O., Bakirov, B., & Ruzikulov, N. B. (2021). Scientific Basis for the
Treatment and Prevention of Large Abdominal Acidosis in Productive Cows.
International
Journal of Multicultural and Multireligious Understanding
,
8
(9), 442-452.
10.
Бакиров, Б., Бобоев, О. Р., & Хайитов, Б. Н. (2021). ЎЗБЕКИСТОН ШАРОИТИДАГИ
МАХСУЛДОР ҚОРАМОЛЛАРДА МЕТАБОЛИЗМ БУЗИЛИШЛАРИНИНГ
АЛИМЕНТАР-МИКРОБИАЛ ТАБИАТИ ВА ГЕПАТОГЕН ХАМДА ЭНДОКРЕН
ХУСУСИЯТЛАРИ.
ВЕСТНИК ВЕТЕРИНАРИИ И ЖИВОТНОВОДСТВА
,
1
(2).
11.
Бакиров, Б., Хайитов, Б. Н., & Улуғмуродов, Ю. (2021). МИКРОБИОЛОГИЧЕСКИЕ
И
МЕТАБОЛИЧЕСКИЕ
АСПЕКТЫ
АЦИДОЗА
РУБЦА
У
ВЫСОКОПРОДУКТИВНЫХ КОРОВ.
Вестник Ошского государственного
университета
, (1-2), 210-214.
